Зүүн хүрээ Дашчойлин хийдийн тамгын лам Ц.Алтанхүү
-Битүүний шөнө хурал номын газар Цэдэр Лхамаа тахиж, Лхам сахиус замбуулин болон бусад тивийг тойрдог гэсэн домог, уламжлалын дагуу Лхам бурханаа тахьдаг. Энэ хуралд сүсэгтэн олон ихээр ирж, мөргөдөг. Лхам сахиус битүүний орой замбуутивд залран ирж гай түйтгэр, өвчин зовлонг амирлуулж, сайн сайхныг дэлгэрүүлдэг гэдэг. Цаадутгаараа хүний гурван муу сэтгэл уур, шунал, мунхагийн сэтгэлийг амирлуулахад тустай заларч ирдэг гэж үздэг юм.Тийм учраас сүм хийдүүд битүүний шөнө Лхам тахьдаг. Шинийн нэгний өглөө лам нар золгоод, Шинийн нэгнээс эхлээд их ерөөл хурдаг. Уламжлалт сар шинийн баяртай маань давхацаад Бурхан багшийн рид хувилгаан үзүүлсэн 15 хоног таардаг. Шинийннэгнээс 15 –нийг хүртэл 15 өдөр үргэлжилдэг учраас билэг дэмбэрэлийг бодож Их ерөөл хурдаг. Сүсэгтэнолон ирж, ном хуруулж, эргэл мөргөл хийж,суварга бурхан шүтээн гороолж, буяныг ихээр хураадаг. Шинэ он гарч байгаа учраас зурхайн ёсоор нар сар од гаригсын ерөөлөөр хүний махбодид гардаг нөлөөллийг бодож,засал номоо хийлгэж, тухайн жилийнхээ хийморь сүлд, ажил үйлсийг даатгаж хурал ном хуруулдаг юм.Бурхан багшийн их рид хувилгаан үзүүлсэн 15 хоногийн хооронд ерөөл хурдаг. Энэ ерөөлийг Түвдэд хурдаг. Бас Монголд анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазарын дэглэсэн ёсоор ерөөл хурж, 15 дэлгэр их хурал хурдаг юм.
-Цагаан сарын үеэр ямар зан үйл гүйцэтгэх вэ. Цагаан сарын үеэр цээрлэх ёстой юм юу байдаг вэ?
-Цагаан сар, шинэ он гарна гэдэг дандаа билэгдлийн шинж чанартай. Хүн болгон сайн сайхныг билгэдэх тухайн жилдээ өвчин зовлон гай түйтгэр байсан бол хуучин жилдээ үлдээгээд, шинэ ондоо эрүүл энхидээ ундаанаар элбэг, өнгө зүс төгөлдөр байхыг билгэдэж бүх юмаа бэлтгэдэг монголчуудын сайхан ёс заншил бий. Үүн дээр мөн бие, хэл, сэтгэлээр хийдэгмуу үйлийг тэвчиж,хараал хэлэх, муу санах зэргийг тэвчээд, шинэ ондоо бие хэл сэтгэлээ гадаадүзэмж, гэр орон хотол чуулганаараа сайхан байхыг билгэддэг. Бүгдээрээ гэр орноо цэвэрлэдэг, хот хүрээгээ цэвэрлэж байна. Дээл хувцсаа бэлтгэж байна. Үүний зэрэгцээ дотоод сэтгэлээбэлтгэж, хэн нэгнийг гомдоосон бол шинийннэгний өглөө гар зөрүүлж золгоод, бүгдээрээ сайхан мэндчилж золгодог. Шинэ ондоо хэл ам хэрүүл тэмцэлгүй, атаа чөтөөгүй муу ширүүн үг хэлэхгүй. Энэ утгаараа цагаан сард хүмүүс бэлтгэхдээ дотоод болон гадаад бэлтгэл хангадаг уламжлал тогтсон байгаа. Үүнийгээ хичээж явах нь чухал.
-Шинэ он гараад засал номоо хийлгэж эхэлдэг байх аа?
-Шинийн нэгний өглөө 7-9 цагийн хооронд хурал хураагаад, үдээс хойш 16-19 цагийн хооронд ерөөл хурна. Шинийн 2-ноос жигдрээд ерөөлөө хураад явчихна. Энэ үеэр сүсэгтэнүүд хурал ном айлтгуулах эргэл мөргөл хийх, ном гүрэм хийлгэх нь урьдын адил хийгдээд явна. Шинэ он гарч байгаа учраас тухайн жилийнхээ заслыг хийлгэдэг уламжлалбайдаг. Үүнийхээ дагуухийд дээр ирээд хурал номоо айлтгуулаад, янз бүрийн жил сар, суудал мэнгэ, бусад заслуудыг лам нараархийлгээд явдаг уламжлал бий. Ер нь заслыг зөвхөн цагаан сараар хийдэг юм биш. Өдөр бүр хүмүүс тийм юм болж байна, ийм юм болж байна гээд заслаа хийлгээд явж л байна. Шинийн нэгний өглөө хүмүүс уул овоонд гарч, хийморь сүлдээ сэргээхдээ өргөл тахилаа цацал халбагаар өргөөд, бууж ирэхдээ өөрийн тарьсан хогоо сав, цаасаа аваад буух учиртай. Хийморь сүлдээ мандуулж байгаа мөртлөө тухайн уул овоондоо хүндэтгэлтэй биш хандах нь байдаг. Бурхны номонд шалтгааныг гаднаас битгий хай. Шалтгаан өөрт байдаг гэдэг. Хогийн сав байсангүй гэх шалтгаанаар хогооуул овоон дээрээ орхиж болохгүй ээ.