Монголын анхны электроникийн үйлдвэр МОНЕЛ-ийг үүсгэн байгуулагч, Монел Тех компанийн захирал, шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан Ш.Ялалттай нүүрсний технологийн талаар ярилцлаа.
-Нүүрсний борлуулалт асуудалтай болж байна. Нүүрсийг эх орондоо нарийн технологиор боловсруулдаг болох шаардлага тулгарч байгаа. Нүүрснээс хэдэн төрлийн бүтээгдэхүүн гаргаж авч болох вэ?
-Татар монгол гаралтай Оросын эрдэмтэн Менделеев “Нүүрсийг шууд шатааж түлнэ гэдэг бол зуутын долларын дэвсгэртүүдийг шатааж дулаацахтай адил юм” гэж хэлсэн байдаг. Экстенсив буюу нүүрсийг түүхийгээр нь ашиглаж буй хүрзний технологи бол аль хэдийн хоцрогдсон, маш явцгүй зүйл. Харин интенсив гэх гүнзгий боловсруулах технологи нь нүүрсний үнийг олон арав, зуу дахин нэмэгдүүлэх боломжтой. Нүүрс боловсруулах нь л чухал асуудал болоод байна. Тухайлбал, нүүрснээс наад зах нь дизель түлш, бензин, экологийн цэвэр түлээ, нүүрстөрөгчийн мяндас, деметил спирт зэрэг 130 гаруй төрлийн химийн бүтээгдэхүүн гаргах боломжтой. Цаашид гүн боловсруулалт хийснээрээ 5000 гаруй бүтээгдэхүүн гарган авч болно. Ингэж гүнзгий боловсруулагдсан бүтээгдэхүүний нэг тонн нүүрстөрөгчийн материалын үнэ 400 дахин өсөх бүрэн боломж байгаа. Сумын уурын зуухнуудыг хүртэл өөрчлөн тоноглож, сум орон нутгаа хямд цахилгаан эрчим хүч, дулаанаар хангаад хоногт 10000-20000 литр бензин эсвэл дизель түлшийг евро стандартаар үйлдвэрлээд байж болно. Ийм байдлаар, банк дүүрэн бензиний үнийг 5-10 доллар болгохсон гэх зорилт бидэнд байна. Ингэсэн тохиолдолд Монгол Улс эрчим хүчний хувьд бүрэн тусгаар тогтнолоо олно гэсэн үг. Ингэхийн тулд нүүрсийг боловсруулдаг технологиудаа л сайн хөгжүүлэх хэрэгтэй. Эхлээд, нүүрснээс синтетик хийг гаргаж авна. Үүнийг гаргаад авчих юм бол утаанаас салж болно. Агаарын бохирдлын хэмжээгээр манай улс дэлхийд бараг нэгт ороод байгаа нь, нүүрсээ түүхийгээр нь шууд шатааж буйтай холбоотой шүү дээ.
Хотын агаар, хөрс, усны бохирдол гамшгийн хэмжээнд хүрч хүн амьдрах аргагүй болж байна. Төр буюу түр ажиллаж байгаа засаг утааг арилгана гэж 200 тэрбум төгрөг зарсан. Утаагүй түлш, утаагүй зуух гэж их мөнгө хийсгэсэн ч үр дүнд хүрээгүй. Улаанбаатарт нүүрсээр ажилладаг жижиг том нийлсэн 400 гаруй уурын зуух байгаа юм. Энэ зуухнуудын нэлээдийг нь сольж хийгээр ажилладаг болгочихвол агаарын бохирдол буурахад томоохон нөлөө үзүүлнэ. Манай төслийн багийн санал болгож буй нүүрс хийжүүлэх технологи бол эхний ээлжинд хоёр мянган айлыг хийн дулаанаар хангах юм. Ийм хийн дулааныг нэвтрүүлэхэд бид бэлэн болчихоод байна.
– Энэ ажлыг хэн зохион байгуулах вэ?
– Манай баг олон улсын эрдэм шинжилгээний төв нэртэй. Манай баг дээрх төслийг хэрэгжүүлнэ. Энэ багт надаас гадна орос, португал, польш эрдэмтэд ажиллаж байна. Гадныхантай хамтран ажиллахад хариуцлагатай, өөрт оногдсон ажлуудаа маш сайн гүйцэтгэдэг тул маш амжилттай ажиллаж чаддаг. Энэ төслийн хүрээнд хийн дулааны 10 төхөөрөмж нэвтрүүлэхэд л 20 мянган айл утаанаас сална шүү дээ.
-Төсөл ямар шатанд явж байна?
-Бүтээгдэхүүний гэрчилгээгээ хэдхэн хоногийн өмнө авчихсан. Синтетик хий дамжуулах эхний төхөөрөмжөө “Налайх”-ын наад талд барьчихсан, ашиглахад бэлэн болчихсон байна. Амьдралд хэрэгжүүлэх гэхээр санхүүжилт алга. Энэ асуудлыг академид өгчихсөн байгаа. Академи цаашаа ярьж хэлдэг юм уу мэдэхгүй юм. Уг нь энэ бол хамгийн чухал технологи. Төрийн түшээд яаж нүүрсийг ашиглахаа мэдэхгүй судлахгүй, буруу тийш нь мөнгө зарцуулаад байх юм. Энэ төслийг ажил хэрэг болгоод хоёр мянган айлын дулааныг шийдэхэд нийтдээ есөн сая доллар хэрэгтэй байгаа юм.
-Эхний ээлжинд юу хийх хэрэгтэй вэ?
-Хамгийн эхлээд л нүүрснээс хий гаргаж авах хэрэгтэй. Гэвч шийдвэр гаргагчдын дунд юм сонсоод ойлгохгүй, уншихгүй, юм бодож сэтгэхээ больчихсон хүмүүс их байна. “Цөөн хүн амтай, ядуу буурай оронд ардчилал гэдэг зүйлийг хангалттай өг. Тэд нарт хөгжиж байна гэсэн худлаа хаяг зүүлэг. Хүүхэд залуучуудад либериал үзлийг нэвт шингээгээд тэдэнд, бид хөгжиж байна, хөгжөөд байна гэсэн хий бодол үүсгэх гэх мэтээр хөгжүүлэхгүй, ядуу буурай орон хэвээр нь байлгана” гэдэг гадаадын эрдэмтний үг биеллээ олоод байна. Тиймээс монголчууд өдөр болгон 10 цаг ажил хийгээд мөнгө ол гэхээр бултаад хийхгүйг хичээнэ. Түүний оронд ямар нэгэн аргаар залилж дээгүүр, доогуур хулгайлж, худлаа ярьж авахыг боддог. Мөн хавханд бяслага хийгээд, хулгана барьдаг үлгэр манайд хэрэгжээд байх юм. Дээрээ ч доороо ч юуг ч бодож сэтгэж хийхгүй, мэдэхгүй байна.
-Синтетик хий гаргах төхөөрөмж хэцүү юу?
-Бид зургаа, долоон жил энэ төсөл дээр ажиллаж байгаа. Энэхүү хийжүүлэх технологийг ашиглахад амархан. Уурын зуухнуудыг жаахан өөрчилж, зохион байгуулаад л, хийн хоолой угсарч татаад л болчихно. Хийн зуух, хийн баллоныг яаж ашигладаг билээ.
-Хийгээр дулаан, цахилгааныг шийднэ гэж ярихаар манайханд осолтой, дэлбэрнэ гэх ойлголт байдаг.
-Мэдэхгүй болохоор тэгж бодоод байна. Ашиглаад, мэдээд ирэхээр ямарч аюулгүй. 100 жилийн өмнө монгол лам нарыг халуун усанд оруулах гэхэд биднийг шалзалж алах гэж байна гэж бие биедээ хэлсэн байдаг. Усанд ороод гарч ирэхдээ алсангүй, зүгээр гоё юм байдаг юм байна гэцгээсэн гэдэг. Яг тийм л зүйл гэсэн үг.
-Цэвэрлэх байгууламжийн үнэр гаргадаг лагаас бас синтетик хийг гаргаж авах боломжтой гэсэн. Яаж гаргаж авах уу?
-Бид АСЕМ-ийн үеэр цэвэрлэх байгууламжийн үнэрийг дарсан. Үнэр дарах аилд зарцуулсан мөнгөө одоо хүртэл авч чадаагүй байгаа. Бидний хийсэн ажил бол агаарт дэгдэж байдаг микробуудыг устгаж үнэрийг дарсан. Нүүрсний утаа, бохирын үнэр хоёр хоёулаа өмхий үнэртэй байгаа биз дээ. Энэ хоёр чинь химийн найрлагаараа бараг адилхан. Алинаас нь ч цахилгаан дулаан, бензин ч гаргаж авч болно. Гэхдээ бохирын хэмжээ харьцангуй бага учраас тийм ч их цахилгаан үйлдвэрлэх хэмжээнд хүрч чадахгүй. Одоогийн байдлаар цэвэрлэх байгууламжийн бохир 15 га газар эзэлж байна. Энэ 400 шахам мянган тн бохир гэсэн үг. Жилдээ 40 мянган тонныг л боловсруулна гэсэн үг. Агаарт маш олон тооны микробыг цацаж байдаг хоёр зүйлийн нэг нь нүүрсний утаа, нөгөөх нь бохирын үнэр байна.
-Үмхий үнэр микробноос гардаг гэсэн үг үү?
-Тэгэлгүй яахав. Нэг грамм өтгөнөөс 100 тэрбум микроб гардаг. Агаарт үнртэж байна гэдэг нь тэр их микроб нь агаарт тархсан байна гэсэн үг. Нүүрснйи утаанаас хордоод байгаа нь бас ийм учиртай. Яг адилхан микробтой. Монголчуудыг экологийн гамшиг нэрвэчихээд байна. Хотын иргэд өвөл зунгүй хүхэр, нүүрсхүчлийн хий, азотын исэл гэх мэт маш хортой хийгээр амьсгалж байна. Нэг метрээс дор зайд энэ их микробууд бүр туначихсан байдаг учраас бага насны хүүхдээ аль болох тэвэрч явах нь зөв шүү.
-Та бүхний төсөл хэрэгжвэл дотоодын түлшний хэрэгцээ хангагдах уу?
-Манай улсын шингэн түлш, нефть бүтээгдэхүүний жилийн хэрэглээ 1.4 сая орчим тонн. Үүнийг бараг 100 хувь импортолдог. Газрын тосны нөөцтэй ч, нөөцөө ашиглаж үйлдвэр байгуулж чадахгүй байгаа учир цаашид бусад эх үүсвэрээс шингэн түлш үйлдвэрлэх арга хэрэглэх ёстой. Тухайлбал, бүх төрлийн нүүрс, занар, ойн хаягдал, унанги мод, биомассыг нийлэг шингэн түлш, шатдаг хийг үйлдвэрлэлийн түүхий эд болгон ашиглах бүрэн боломжтой. Манай улс нүүрсний нөөцөөрөө дэлхийд эхний аравт байгтдаг. Нийтдээ 15 сав газарт 32.4 миллиард тонн нүүрсний нөөцтэй нь тогтоогдсон. Тэгэхээр энэ мэт нөөц боломжоо ашиглаад шингэн түлш үйлдвэрлэх боломжууд бий. Нүүрснээс шингэн түлш үйлдвэрлэх хэд, хэдэн арга байна. Сүүлийн үед судлаачид нүүрс, органик массаас нийлэг шингэн, хийн түлш гарган авах дэвшилтэт технологийг боловсруулан бага оврын шат дамжлага багатай үйлдвэрийн шугамыг зохион бүтээж практикт нэвтрүүлж эхлээд байгаа.Эдгээрийн нэг нь цахилгаан индукцын орчинд катализаторын оролцоотой нүүрс, органик массыг хийжүүлэх шингэрүүлэх технологи. Ийм төрлийн бага оврын үйлдвэрийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ гэхэд л 2.5 тэрбум төгрөг, угсралт, угсралт тохируулгын хугацаа 7-8 сар гэх мэт давуу талтай. Ингээд жилд 8000-9000 тонн бензин, дизель түлш үйлдвэрлэх боломжтой. Мөн мазут, хагас кокос, хийн түлш зэрэг дагалдах бүтээгдэхүүнүүдийг гарган авна. Үүнээс гадна сумын төвийн эрчим хүч үйлдвэрлэж, моторын тос гарган авч болно. Ийм эрчим хүчний төвийн төсөл ч бидэнд байна.