Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН
Монгол Улсын ардын багш, шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан, СУИС-ийн Бүжгийн урлагийн тэнхимийн багш, доктор, профессор Сэндэнжавын Дуламтай уулзаж хөөрөлдлөө.
-Таны эрдэм шинжилгээний өгүүллийн чуулганы зургаан боть ном хэвлэгдэж номын баяраа хийж буйд баяр хүргэе!
-Урьд өөрийн бүтээлүүдээ арван ботиор гаргасан л даа. Миний бие ачлалт багш нарынхаа буянаар 1973 онд Монгол Улсын их сургууль хэмээх их айлын босгыг алхаж, багш хэмээх алдрыг хүртсэнээс хойш нэг жилийн дараагаар 1974 онд МУИС-ийн эрдэм шинжилгээний бичгийн 49 дүгээрт харьцуулсан аман зохиолын анхны өгүүллээ орос хэлээр гаргаж байлаа. Орос хэлээр бичсэний учир нь бидний цаг үеийн шинжлэх ухааны гол хэл нь орос хэл байсантай, орос хэлийг ихэд дээдлэн үздэг байсантай холбоотой юм. Тэр өгүүлэл өмнөх гурван ботийн хоёрдугаарт байгаа. Тэр өгүүлэл хэвлэгдсэнээс хойш 44 жилийн ногоо ургахыг үзжээ. Энэ хугацаанд юу эсийг бичсэн гэх вэ. Чингээд энэ цагийн монгол судлалыг давшуулан хөгжүүлж буй доктор Заяабаатарын санаачилсан “МУИС-ийн профессорын эрдмийн өв” цувралын найм дахь удаагийн цувралд миний эхний гурван боть хэвлэгдсэн. Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ринчен, Д.Төмөртогоо нарын эрдэмтдийн бүтээлүүд гарсан. Дөчин дөрвөн жилийн бүтээлийг оруулж буй учир хэмжээ дамжаа нь ихэсч тус бүр нь 500 хуудас зургаан боть болж санхүүгийн асуудал хүчир болж ирсэн учир үлдсэн гурван боть нь сэдвийн хувьд ч одоогийн миний ажиллаж байгаа СУИС-ийн судалгааны чиглэлд нийлэмжтэй байх тул тус сургуулийн захирал, хатагтай Э.Сонинтогост учраа айлтгахад уриалгахан хүлээн авч, анхааран үзэж номоос өөр хогшилгүй, үзэгнээс өөр зэвсэггүй өвгөн эрдэмтэн намайг дэмжин тэтгэлээ. СУИС-ийн захирал Э.Сонинтогосын надад тусалсан дэмжлэг ганцхан үүгээр хязгаарлагдахгүй. Одоогоос олон жилийн өмнө 2011 онд миний Бэлгэдэл зүйн дөрвөн боть борлогдоод дууссаны дараа ахин хэвлүүлж тус болсныг би бахархалтайяа санаж байна.
-Ботиудаа ямар сэдвээр ангилав?
-Эхний гурван ботид миний эзэмшсэн монгол, хэл бичгийн мэргэжлийн судалгааны бүтээлүүд багтсан. Сүүлийн гурван ботид миний гол судалгаа болох бэлгэдэл зүй болон монгол соёл урлагийн чиглэлийн судалгаанууд голлож байгаа. Сэдвийн цар хүрээ ийн өргөн байгаа нь бидний судалгааны арга зүй болох соёлын хүн судлалын биечлэн дагах арга зүй, хээрийн шинжилгээний ажилтай ихээхэн хамааралтай юм. Миний эрдмийн хоёр их багштан Ри, Чой.Лу (Бямбын Ринчен, Чой.Лувсанжав) багш нарын маань сурган заасан монгол утга соёлын өвийг сурвалжлан цуглуулж, хурааж хумьсны үр шим энэ боллоо.
-Та бол өрнө, дорнын олон хэлээр эрдэм шинжилгээний бүтээл, өгүүллүүдээ бичихээс гадна гадаадын олон их, дээд сургуульд багшилдаг хүн. Гадаад хэлээр хэвлэгдсэн бүтээлүүдээ эх хэлээрээ хэвлэв үү?
-Зарим нь англи, монгол, орос орчуулгатай байгаа. Манай шавь нар, эрдмийн мэргэд орчуулж оруулсан. Заримыг нь орчуулах цаг хугацаа хомс учраас хэвлэгдсэн хэлээр нь оруулсан. Монгол нүүдэллэх ёсны тухай 46 хуудас өгүүллийг гэхэд франц хэлнээс хэн нэгэн хүн орчуулах хэрэгтэй болно. Цаг хугацаа ийм хомс учраас Индианагийн их сургуулийн Дотоод Ази судлалын институтээс яаж гаргасан яг хэлбэрээр нь татаад гаргасан.
-Таны багын найз эрдэмтэн “Гучин мянгатын толь”-ийг хаанаас нь ч асуусан нэг ч үг гаргаахгүй мэдэж байсан гэж бахархан ярьж байсан. Та зөвхөн орос хэлийг ийн элдэнгэшүүлэн өөриймшүүлэхээс гадна бусад хэлүүдийг яаж ийм төгс сурав?
-Хэл сурахад онцгой гайхуулах ч зүйл байхгүй ээ. Франц хэлийг би тэнд гурван жил ажиллаж, дараа нь жил бүр уригдаж илтгэл тавих болсон учраас харилцааны хэрэгцээ үүсээд сурахаас аргагүй болсон. Дээр нь миний хамгийн хайрлаж дурладаг зүйл франц яруу найраг, уран зохиол учраас зориуд хичээж шамдсан. Франц хэлнээс Шарль Бодлер, Поль Верлений шүлгүүдийг орчуулах маягаар сурсан. Орос хэл бол тэртэй тэргүй бидний цаг үеийн хамгийн гол хэл байсан. Намайг оюутан байхад манай Лувсанжав багш Монголд анх англи хэлний хоёр жилийн оройн курс гэдгийг нээсэн. Төрийн гол байгууллагын мэргэжилтнүүдийг тэр курст сургасан. Лувсанжав багш миний гарын багш болохоор “Чи тэр хойно сууж бай” гэдэг байлаа.
-Чой.Лувсанжав багштан тань хэл сурахдаа унтах хэвтэхээ ч умартан шамддаг байсан хүн гэдэг. Танд ямар арга барил нь их нөлөөлсөн бол?
-Лу багшийн хэл сурдаг нэг арга бол ерөөсөө нэг л дайралтаар үздэг. Дунд нь амрах залхуурах, зугаалах зүйл байхгүй. Нэг барьж авсан хэлээ өчүүхэн завсар чөлөөгүй оролдон шамдсаар тэр хэл нь өөрөө залхтал дайрдаг хүн байсан. Манай багш шиг энгүй шамдалт хүн тийм элбэг байхгүй. Бид тэр хүний энд хүрнэ гэж байхгүй шүү дээ. Багшийнхаа гол арга барилыг яахав авсан л байх. Хамгийн гол нь хичээнгүйн хувьд Лу багшийг гүйцэх хүн байхгүй.
-Их эрдэмтэн Ринчен гуайгаар хичээл заалгаж байв уу?
-Яг хичээл зорьж заалгаагүй. Би Лувсанжав багшийн шавь болохоор Ри багштай уулзахгүйгээр нэг өдөр юм ертөнцийн мөнх бус болчихвол харамсалтай гэж бодоод намрын нарлаг сайхан өдөр сонгож байгаад өргөөг нь зорьж очсон. Хотынхон чинь хаалгаа байнга түгждэг бол тэдний хаалга нь онгорхой байдаг юм билээ. Шууд яваад орчих хэцүү учир хаалгыг хоёр гурав тогштол өглөө дөнгөж боссон бололтой цээж нүцгэн байна. Настай хүн чинь бие нь цаанаа нэг улбагар шалбагар харагддаг даа. Тэгэхэд жигтэйхэн сайхан чийрэг, тэгшхэн биетэй хүн байсан. Цагаан сахлаа намируулаад “Та морилон саатна уу” гэж гар дэлгэн оруулсан нь одоо ч нүдэнд харагддаг. Би тэр тухай сайхан тэмдэглэл бичиж авсан нь одоо ч надад бий. Тэрнээс хойш овоо нүүр хагарч, орж эрдэм ном асуудаг болсон.
-Их Нацагдорж, С.Буяннэмэх, Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ринчен нарын үүсгэн байгуулсан Монголын зохиолчдын байгууллагын түүхт 90 жилийн ой энэ сарын 9-нд тохиож байна.
-Ойдоо зориулж ямартаа ч зургаан ботио өлгийдлөө. Би Монголын үндэсний чөлөөт зохиолчдын холбоондоо харьялагдаж явдаг хүн. Тэндээ л байна. Сэтгэл зүрхээрээ бичиж туурвиад явж байна. Ер нь шүлэг, яруу найраг гэдэг чинь залуу насны үйл хэрэг юм шиг байна шүү дээ. Нэг үгээр Пушкины хэлснээр нас ахих тусам үргэлжилсэн үг рүү тэмүүлээд байдаг шиг байна. Миний судалгааны чиглэлтэй их хамаатай зүйл маань Монголын эртний урлаг, зан үйл болсон учраас бүжгэн жүжгийн цомнол хэдийг бичлээ. “Хөмөргөн гурвалжин”, “Тамганы бүжигчин” гэж хоёр бүжгэн жүжиг маань тавигдлаа.
-ЮНЕСКО-гийн тайзнаа тавигдах гэж байгаа гэв үү?
-ЮНЕСКО-гийн дэлхийн конвенц гэж байдаг. Урлагийн язгуур эртний бүтээлүүдийн олон янз байдлыг хадгалан үлдээх гэсэн конвенц байна. Тэрэнд бүжгэн жүжиг маань сайхан нийцэж гэж ойлгож байгаа. Энэ оны арав, арваннэгдүгээр сарын үеэр “Хөмөргөн гурвалжин” маань тавигдах нь. Хөгжмийг нь “Хөсөгтөн” хамтлагийн ахлагч Ариунболд туурвисан. Бүжгэн жүжгийг Энхгэрэл дэглэсэн. Анх би энэ жүжгээ археологичдын номоос санаа авч бичсэн юм. Сая өөрийн биеэр очиж Дэл уулын дөрвөлжин булшны хадны зургийг үндсэн эхээр нь үзлээ. Тэрийг үзээд дахин нэг том туульс болох нь гэдгийг ойлголоо. Одоо би хөмөргөн гурвалжнаа босгож “Босоо цагаан гурвалжин” болгоно. Ийм гурвалсан бүжгэн жүжиг юм. Монгол угсаатны соёл иргэншлийн үүсэл, өрнөл, мандал, бадралыг л харуулах гээд байгаа шүү дээ.
-Их гүүш Хатагин Го.Аким хадны зургийг харь гаригийнхнаас илгээсэн код, илгээмж гэж тайлбарлаад байгаа. Та болохоор монгол угсаатны ургийн бичээс гэх маягийн юм яриад, бүжгэн жүжиг туурвиад байх юм?
-Тэгэхээр ийм байна аа, миний хүү. Би бэлгэдэл зүй, тэр дотроо дүрсэн бэлгэдэл, дохио зангааны бэлгэдлийг олон жил судалсан. Хадан дээр байгаа дүрс, хүмүүсийн хөдөлгөөний биеийн хэлмэрүүд яг юуг заагаад байгаа юм бэ гэдгээс санаа авч, энэ тайллуудыг хийгээд байгаа юм. Хадны дүрс чинь цаанаа нэг танивар дохионууд байхгүй юу. Хөмөргөн гурвалжин гэхэд чинь уруугаа харсан гурвалжин тамга шүү дээ. Энэ чинь хар тэнгэрийн язгуур. Манай монгол бөөгийн харын хартай бөө нар бол хөмөргөн гурвалжин хэнгэрэг барьж, чонын арьсаар бүрж бөөлдөг уламжлалтай байсан. Энэ бүх Монголын бөө мөргөл, тайлга тахилгын соёл, бэлгэдлийн судалгаанууд чинь надад ийм уран бүтээлүүдийг гаргаж өгч байгаа юм шүү дээ.
-Та бөө мөргөлийн судалгаагаар дэлхийд танигдсан эрдэмтэн. Жинхэнэ тэнгэрийн улаач нартай тэнгэр болохоос нь өмнө уулзаж учирч явсан байж таараа. Одооны бөө зайрангуудыг та юу гэж бодож явдаг вэ. Жинхэнэ эрдэм билэгтэй бөө нар байгаа болов уу?
-Багаар бодоход хоёр янзын бөө нар байна. Яг өөрсдийнхөө өвгөдийн уламжлалыг аваад, хойч үедээ дамжуулан, одоо ч гэсэн голдуухан нууц байдалтай байдаг бөө нар байх. Тэрнээс гадна нийгмийн донсолгоон, долгисоон, зах зээлийн байдлыг өөртөө ашигтайгаар амин зуулга болгочихъё гэсэн нэг хэсэг хүмүүс байдаг. Тэд бол хуурамч бөө нар юм. Гэхдээ тэр бүхнийг шалгаруулдаг комисс гэж ямар байх биш. Судлаачаас өөр ялгаж салгадаг хүн байх биш. Тийм учраас өөр урсгал болоод явчихдаг тал бий. Энэ ч өөрөө нийгмийн нэг үзэгдэл.
-Та тэр мундаг тэнгэрийн улаач нартай уулзаж учирч, тамлага тахилгыг нь харж явсан хүний хувьд өөрөө бөөлж болохгүй юу?
-Тийм зүйл байхгүй. Би судлаач болохоос бөө хүн биш шүү дээ. Бөөгийн увдис гэдэг маань энгийнээр хэлбэл удам судар дамжсан, онгод тэнгэр тамгалсан хүмүүст наалдаж үлддэг ажил. Надад тийм зүйл байхгүй учраас би цэвэр судлаачийнхаа байр сууринаас хандана.
-Ардын багш цолоо авчихаад Баянхонгорын Баянбулагтаа очив уу?
-Яг үнэнийг хэлэхэд хараахан очиж амжаагүй явна. Ноднин яг явах гэж байтал эрүүл мэндийн учир шалтгаан гараад амжаагүй.
-Баянбулаг сум бөх сайтай нутаг юм даа. Харцага Д.Батболд, Золбоо нарын сайхан цолтнууд төрлөө?
-Болдын Эрдэнэхүү гэж бас нэг начин гарч ирж байна даа. Би залуу байхдаа Баянхонгорын Баацагааны бөхчүүд гэж их сонсч байсан юм. Улаан гуталт Нямжанцан эд нар гээд. Сүүлийн үед тэгсэн манай сумаас бөхчүүд төрж байгаад баярлаж л явах юм даа. Манай нагац ах Түмээдэй гэж дээр үед гайгүй сайн барилдаж л байсан юм гэнэ лээ.
-Түмээдэй?
-Төмөрбаатар гэж хүн байсан юм. Их сайн бөхчүүд байсан юм гэнэ лээ. Би бол тэр зүгийн авьяас чадвар тааруу хүн юм. Тэрнээс сайн бөхийн удам судар гэж манай суманд байна аа.
-Та ардын уран зохиолч Тангадын Галсанг багшаа гэдэг шиг санагдах юм?
-Их сургуулийн нэг ширээний хамгийн сайн анд минь Ламжавын Лувсандорж гэж яруу найрагч байсан юм. Лувсандорж бид хоёр өөрийнх нь шүлэгт “Ижилдээ хайртай үрээ даага шиг
Эгэмээ түшин дасалцсан нөхөд” байлаа. Лувсандоржийн хүндэлдэг уран бүтээлийн найз нөхөд гэсэн чинь эсэргүү зохиолч Тангадын Галсан, нөгөө муу нэртэй Чойном энэ тэр байдаг юм байна. Таван зуун айлаар л хөлөглөцгөөгөө л, архи дарс уугаад, шүлгээ дуудаж явдаг гэж сонссон. Би нэг жаахан хүүхэд тэр айхавтар томчуудыг бараадаад, шүлэг найргийг нь сонсоод явж байх үеэс л дотносож ахмад хүнийх нь хувьд үгийг нь сонсдог болсон доо.
-Чойном гуайтай бас уулзаж явав уу?
-Үгүй ээ, одоо би тэгж муухай худлаа яриад “Чойномын найз байсан. Нөхөрлөж явсан” гэж хэлэхгүй. МУИС-ийн оюутны байранд туранхай, сахалтай хүн манай дээд ангийн төгсөгч Чулуунбазарын өрөөгөөр хонож өнжөөд явж байсныг харж байснаас бишээр сайн мэдэхгүй. Цаанаа манай Лувсандорж, Галсан багш эдний л хамсаатан байсан юм шиг байгаа юм.
-Таны шавь нараас итгэлийг чинь өвөрлөх хэн хэн байна?
-Яруу найргийн чиглэлээр МУИС-ийн багш Дагийраазын Нямдорж гэж маш их онгодтой, мэдрэмжтэй яруу найрагч хүү бий. Тэр шавийнхаа шүлгийг би их таашаадаг. Надад их олон сонин бодол төрүүлдэг. Жижигхэн бясалгал шүлгээс нь их бодол ундардаг. Судлаачдаас миний шавь нараас нэг африк залуу байна. Монгол хэлийг ёстой ус цас шиг сурсан хүн дээ. Монгол хүн ичмээр ярина даа. 2017 онд Боннын их сургууль дээр таараад “Бага бол ихийн эх. Багш бол шавийн эх” гэж хадаг, номоо өргөн барьсан даа. Монголын соёлыг судалдаг африк гэж би өөр хүн дуулаагүй. Миний тэр шавь л байх шиг байгаа юм.
-Та СУИС-иас гадна хаана бас ажиллаж байна?
-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл гэдэг байгууллагын даргаар тавдугаар сард томилогдсон. Зөв бичих журмын толь гаргалаа. Хэлний бодлогын баримт бичиг дээр одоо ажиллаж байна.