Сайн ноён хан Т.Намнансүрэнгийн багш Чимэддорждонойн гуч охин Ч.Надмидтай ярилцлаа.
-Сайн Ноён хан Намнансүрэн эхээс хэдүүлээ вэ?
-Халхын Сайн ноён хан, Монгол Улсын анхны Ерөнхий сайд Төгс-Очирын Намнансүрэн 1878 онд одоогийн Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт бар жилийн, бар сарын, бар өдөр тухайн үед “Догшин цоохор ноён” хэмээн алдаршсан Төгс-Очир, Эрдэнэ хатан Хандмаагаас мэндэлсэн гэдэг. Ах дүү гурав, дөрвүүлээ байсан гэнэ лээ. Алтан ургийнхан нэг хүүдээ л цолоо залгамжлуулдаг шүү дээ. Үүний дагуу Намнансүрэнд залгамжлуулсан гэдэг.
-Сайн ноён хан их багаасаа эрдэм номын мөр хөөсөн гэдэг?
-Тийм шүү. 1884 онд зургаан настай байхдаа бэйс Чимэддорждоной, түшмэл Шийлэг нарт шавь орж монгол бичиг сурч, манж, хятад хэл үзэж, түүхийн судар судалж эхэлсэн юм билээ. Энэ нь улс төрийн хэргийг ихэд эргэцүүлэхэд хүргэсэн гэдэг. Түүний багш Чимиддорждоной түшмэл монгол хар ухаантай, хашир хэрсүү хүн байсан учир Намнансүрэнд доодсын амьдрал, монгол ахуй заншлыг ч давхар мэдрүүлж сургасан аж. Намнансүрэн эрдэмд боловсрохын хэрээр эгэл даруухан, ачлал хүмүүнлэгийн сэтгэлийг олж, царай зүс өнгөлөг, бие гоолиг тэгш хүн болон өсч торнисон байдаг.
-Эрт хэл, бичиг сурсан учраас залуугаараа удирдах албан тушаалд очсон гэдэг?
-Тийм. 1896 онд Сайн ноён хан аймгийн арав дахь үеийн Хан орыг залгаж, Чин вангийн хэргэмийг уламжлан авч, залуугаараа аймгуудын чуулганы даргаар томилогдсон. Энэ нь түүний олж сурсан боловсрол, эрдэм мэдлэгийн гэрч болж өгдөг. Сайн ноён хан Намнансүрэн Манжийн шинэ засгийн бодлогыг эхнээс нь эсэргүүцэж Чин ван Ханддоржийн тусгаар тогтнох үйл хэргийн санааг бүхий л аргаар дэмжиж байсан нь түүхийн материалуудаас харагддаг.
-Монголд гадаад харилцааны суурийг тавьсан хүн гэж түүхчид үздэг юм билээ?
-Тийм гэж ойлгож болно. 1911 оны хавар Манжаас тусгаарлах Халхын дөрвөн ханы нэрээр Хаант Оросоос тусламж гуйх бичигт гарын үсэг зурж, долдугаар сард Богд гэгээний ордонд болсон нууц хуралдаанд идэвхтэй оролцож байсан юм билээ. 1912 онд Монгол, Оросын хооронд найрамдлын гэрээг байгуулж, 1913 онд Монгол, Түвдийн хооронд хэлэлцээр хийсэн байдаг. Мөн 1913 оны аравдугаар сард Орос улсад анхны төрийн дээд айлчлалыг хийж байсан түүхтэй.
-Орост хийсэн айлчлалынх нь талаар?
-Орост гурван сар орчим саатсан байдаг. Энэ хугацаанд Сайд нарын зөвлөлийн дарга, Гадаад яамны сайд нартай удаа дараалан уулзаж, II Николай хаантай хоёр ч удаа уулзсан тухай тэмдэглэсэн нь бий. Оросын хаан болон бусад эрх баригчдад “Эрдэнийн очир” одонг хадгийн хамт үндэсний өвөрмөц хийцтэй бэлэгтэй гардуулж, Оросын талд хандан Монгол Улс байгуулагдсаныг Хятадад хүлээлгэн, гурван улс хамтран хэрэг хэлэлцэх тухай хүсэлт тавьж, 1913 оны Орос, Хятадын тунхагийн үзэл санааг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ албан ёсоор илэрхийлсэн юм билээ. Мөн Петрбургт сууж байхдаа Англи, Америк, Япон, Хятад, Швейцарь, Франц, Герман, Итали, Турк, Голланд, Дани, Австри зэрэг 10 гаруй улс орны Элчин сайдын яаманд тусгаар тогтнолын тухай нот бичиг хүргүүлэхэд Хятадаас бусад нь хүлээж авсан байдаг. Одоо Сайн ноёны явуулсан нот бичиг олон оронд бий.
-Магсар хатантай хэдэн онд гэр бүл болж байсан юм бэ?
-Оныг тодорхой хэлж мэдэхгүй юм. Магсар хатан өөрөө Түшээт ханы Түдэв тайжийн охин шүү дээ. Тэр үеийнхэн хошуу нутгаас биш, хол нутгаас эхнэр авдаг байсан. Хатныг нутгийн олон “Магсар хатан” хэмээн авгайлан дууддаг байсан бөгөөд олон үггүй, тайван тогтвортой, элдэв муу явдалгүй, тунгалаг алаг нүдтэй бүсгүй байсан тухай тэмдэглэсэн байдаг.
Гэрлээд нэг, хоёр жилийн нүүр үзтэл Магсар хатан үе залгамжлах ханхүү төрүүлж аймгийнханд баяр жаргал авчирсан гэдэг. Харамсалтай нь сүүлд эндсэн.
-Та Сайн ноён хан Намнансүрэнгийн багш Чимэддорждонойн гуч нь гэсэн?
-Их сонин л доо. Миний буурал аав Чимэддорждоной Сайн ноён ханыг өсгөж хүмүүжүүлсэн хүн. Зарим хүмүүс номын багш нь ч гэдэг. Зарим нь ах нь гэсэн нь бий. Чимэддорждоной гэж хүн таван хэлтэй, хууль зүйн ухаанд мэргэшсэн алсын хараатай, чин шударга хүн байсан. Төгс-Очирын анхны хатанг Нагдар гэдэг л дээ. Бага хатан нь таван настайд нь бурхны оронд залрахад миний буурал аав “Та энэ хүүг ав даа” гэж өгсөн юм билээ. Ингээд л манай буурал аав хамт өссөн. Намнансүрэн хан Ерөнхий сайд болсон үедээ ч дэргэдээ авчирч Цэргийн яамны эрхэлсэн түшмэл буюу дэд сайдаар томилон ажиллуулж байсан гэдэг. Түүхийн ном бичгээс үзэхэд Намнансүрэн хан төрийн хэрэгт өөрийн багштайгаа 36 жил хамтран зүтгэсэн.
-Сайн ноён хан хойч үеийн удирдагчдыг сайн бэлтгэж өгсөн хүн гэж тэмдэглэсэн байдаг?
-Монгол Улс 1911 оны дараахан Орос руу хүүхдүүдийг илгээж ирээдүйн удирдагчдаа бэлтгэж байсан шүү дээ. 1913 онд айлчлаад буцахдаа Эрхүүд сурч байсан хүүхдүүдээ эргэсэн байдаг. Тэнд Х.Чойбалсан Бат-Очир гээд Монголын мундаг удирдагчид боловсорч байсан юм билээ. Анхны бага сургууль, эмнэлэг, Эрчим хүчний станц хүртэл оруулж ирсэн байдаг. Сайн удирдагч гэдэг зөвхөн өмнөх ажлаа хийх бус дараагийн залгамж халаагаа бэлтгээд явж байдаг.
-Ажлын арга барил онцлогийнх талаар ярихгүй юу?
-Монгол Улсад парламент ёсыг бий болгоход Улсын дээд хурлынх дарга байсан шүү дээ. Тэр үед нэг удаа хурал тасалсан хүнийг гүзээ шар тосоор торгодог байсан гэнэ лээ. Ингэж Улсын бага болон Дээд хурлын гишүүдэд өндөр хариуцлага суулгаж байсан гэдэг.
Тухайн үеийн Засгийн газарт ажиллаж байсан гишүүд хариуцлага алдаж гадны хүнтэй төрийн хэрэг хэлэлцэхэд шууд л чөлөөлж байсан гэнэ лээ. Энэ үйлдлээс нь шударга удирдагч байсныг харж болно. Мөн гурван жил тутам шалгалт авч, тэнцээгүйг нь шууд халдаг байсан. Дан ганц торгоод байхгүй. Сайн ажилласан ажилчдыг ч шагнаж урамшуулдаг байсан. Монголын төрд харшилсан бүхнийг зайлуулсан. Монголын төлөө чөмгөө дундартал зүтгэсэн хүн гэж ойлгож болно.
-Ажиллаж байх үедээ “Монголын шинжлэх хэргийг эрхлэх хороо”-г байгуулж байсан гэдэг?
-Байгалийн баялаг, нөөц бололцоо, хүн амынхаа чадавхыг нарийн тооцож судалж эдийн засаг, нийгмийн шинэтгэл хийх нь чухал гэж үзсэн юм билээ. Улмаар Козин, Витте, Лисовский нарын орос, польш судлаач, зарим монгол түшмэдийн хамтарсан баг бүрдүүлж, улсын геологи, хөрс, ургамал, ус, газарзүйн зураглал, тоо бүртгэл, эдийн засгийн судалгааны хөтөлбөр боловсруулсан байдаг. 1915 онд хайгуул шинжилгээ хийх дүрмийг боловсруулж, “Монголын шинжлэх хэргийг эрхлэх хороо”-г байгуулсан юм билээ.
-Та “Сайн ноён хан сан”-гийн захирлаар ажилладаг юм билээ. Энэ талаараа ярихгүй юу?
-1998 онд Сайн ноёны 120 жилийн ойгоор байгуулагдсан. Төрт ёсны түүхэн уламжлалыг сэргээх, Монголын төлөө чин шударгаар эрдэм чадал хичээл зүтгэлээ зориулах удирдлагуудыг бэлтгэхээр “Удирдлагын академи”-ийг санаачилж байгуулж байлаа. Би Сайн ноёны төлөө өгөгдөлтэй төрсөн гэж ойлгодог юм.