Монгол Улсын гавьяат багш, түүхийн ухааны доктор С.Отгонжаргалтай “XX зууны Монголын түүхийг шинээр эргэн харахуй” сонсдог номынх нь талаар ярилцлаа.
–Таны “XX зууны Монголын түүхийг шинээр эргэн харахуй” сонсдог ном саяхан гарчээ. Яагаад сонсдог хэлбэрээр номоо гаргах болов?
-Оюуны бүтээлийг хил хязгааргүй хүргэдэг дижитал контентын нэг MPlus аппликэйшнийг монгол залуучууд эхлүүлээд гурван жил болж байгаа юм билээ. Дэлхийгээр тархсан монголчууд маань шуудангаар ном захиалж авахад хүндрэлтэй, цаг хугацаа их шаарддаг. Сонсдог номыг бол цахимаар шууд худалдаад авчихдаг. Сонсдог номын эрин иржээ гэж бодож, номоо сонсдог хэлбэрээр гаргасан.
–Монголчууд бас замд явж байхдаа, түгжрэлд сууж байхдаа аудио ном их сонсдог юм билээ.
-Харин тийм. Сонсдог номоо татаад авчихаар интернэтгүй газар ч сонсоод явах боломжтой юм билээ. “XX зууны Монголын түүхийг шинээр эргэн харахуй” ном бол миний олон жилийн судалгааны ажил л даа. Клабхауст олон лекц уншсан. Монголчууд маань түүхээ их сонирхдог болжээ. Ялангуяа дэлхийгээр тархан суугаа монголчууд маань түүхээ мэдэх сонирхол их байна. “Та лекцээ ном болгооч, худалдаж авмаар байна” гэсэн саналууд гарсан. Тэгээд Mplus-ыг сонгож, аудио номоо гаргасан юм. Залуус маань таны аудио номыг сонсоод, ойлгохгүй байсан зөндөө зүйлээ мэдэж авлаа гэсэн. “Монголын нууц товчоог уншаад ойлгодоггүй юм. Та Нууц товчоогоор аудио ном бас гаргаач” гэсэн. Энэ тал дээр одоо ажиллаж байна.
-“Монголын нууц товчоо“-г шинээр эргэн харна гэдэг сонирхолтой юм байна. “Тэмүүжин эцгийн буянаар өссөн бол дэлхийг донсолгосон хүн болохгүй байсан” гэж та нэг удаа ярьсан байна лээ. Шинээр харах гэдгийг яаж ойлгох вэ?
-Дэлхийн улс орнууд Марксист онол, Иргэншлийн онол гэсэн хоёр онолоор хөгжиж ирсэн байдаг. Монгол Улс Марксист онолыг баримжаалж 70 жил хөгжиж ирсэн. Өнөөдөр ч энэ онолоос бүрэн салаагүй байна. Марксист онол бол нийгэм төвтэй. Ялангуяа ард түмнийг өмчтэй, өмчгүй гэж хоёр ангид хувааж, хоорондоо эвлэршгүй зөрчилтэй гэж үздэг. Үзэл суртлаар хөшүүрэгдэж, өмчтөнгүүдийг устгаж өмчгүй нийгмийг байгуулах онол юм. Нэг үгээр хэлбэл өмчтөн, язгууртнууд, элитүүдээ үгүйсгэж, үгээгүй ардуудыг дээдэлсэн онол гэж ойлгож болно.
Иргэншлийн онол бол хүн төвтэй. Хүн төвтэй онол хүнийг өмчтэй, өмчгүй гэж ялгадаггүй. Ахуйн болон эдийн засгийн, улс төрийн эрх чөлөөг олгож, оюун ухаанаар нь өрсөлдүүлэх боломж олгодог юм. Энэ онолоор түүхийн хүрдийг оюун ухааны хүчтэнгүүд эргүүлдэг гэж үздэг. Жишээ татахад, марксист онолоор язгууртан удамтай Тэмүүжин ангийн дайсан, дарангуйлагч болно. Харин хүн төвтэй онолоор бол Тэмүүжин оюун ухааны томоохон хүчтэн хүн юм. Дэлхийн түүхийн хүрдийг XIII зуунд эргүүлж, дэлхийн түүхийг бичилцэж байсан хүн шүү дээ. Хүн төвтэй онолын үүднээс Тэмүжин болон түүний шадар туслахууд гэж хэн бэ гээд тэдний дотоод ахуйг харах шаардлага гардаг. Нууц товчоонд гарч буй нэгээхэн үйл явдлыг задалъя.
Тэмүүжин найман шаргаа алдчихаад, хайж явдаг. Ард нь өнчин өрөөсөн дүү нар, бэлэвсэн ээж нь ядруу амьдарч байгааг Нууц товчоонд тодорхой өгүүлдэг. Тэмүүжин найман шаргаа хайж явахдаа Боорчитой таарахад, тэр хоёргүй сэтгэлээр тусалдаг шүү дээ. Эрлээ олж авсаныхаа дараа Тэмүүжин Боорчид найман шаргаасаа тасалж өгдөг. Харин Боорчи аваагүй. Одоо энэ хоёр түүхт хүний ахуй руу нь өнгийе. Өнөөдөртэйгөө холбож тайлбарлая л даа. Бидний хэн нэг нь 1000 доллараа алдчихаад хайж явтал, нэг найз нь туслаад олоод өгөхөд “Баярлалаа” гээд талыг нь өгч чадах уу?
Тэгвэл Тэмүүжин найман шаргаа авсныхаа дараа Боорчид “Би чамгүй бол энэ морьдоо яаж авч чадах билээ. Чи хэдийг авах вэ?” гэдэг. Тэмүүжин гадаад ахуйдаа дарлагдаагүй, үнэт эдлэл, эд баялагт шунадаггүй, дотоод ахуйгаараа агуу эрх чөлөөтэй хүн байсныг хүн төвтэй онолоор мэдэж болох юм. Боорчи баяны хүү хэдий ч шагнал авч, аавдаа үнэлэгдэж болох байсан. Гэтэл тэр “Би олз эрсэнгүй. Би Наху баяны ганц хөвүүн тул миний эцгийн хураасан хөрөнгө надад элбэг хүрнэ” гэдэг. Дотоод ахуйгаараа эрх чөлөөтэй ийм хүмүүс агуу түүхийг бүтээдэг юм байна гэдгийг Нууц товчооноос мэдэж болох юм. Шинээр эргэн харахын утга учир нь энэ юм.
Тэмүүжингийн дотоод ахуйд хийгдсэн тэсрэлтийн тухай ярья л даа.
Би Нууц товчоо судлаач биш. Гэхдээ маш олон ном харж хичээл заадаг. Ийм учраас ингэж ярьж байгаа юм шүү. Тэмүүжин есөн нас хүртлээ бараг хүссэн болгон нь биелж явсан. Гэтэл эцэг нь үгүй болоход Тэмүүжин бүү хэл ээжийг нь үл тоож байгаа юм. Тайлгын идээ өргөхөд, Өэлүн эхэд хуваарилаагүй. “Урьж чамд өгөх ёсгүй, учирвал чи идэх ёстой!” гэдэг шүү дээ. Ес, арван настай хүү ээжийгээ доромжлуулахад амьдралыг таньж мэдсэн байж магадгүй. Аав амьд байхад энэ хүмүүс сөхөрч байсан юм байна. Аав үгүй болохоор хүмүүс нүүр буруулдаг юм байна гэж ойлгосон болов уу. Би философийн аргаар тайлбарлаж байгаа юм шүү. Энэ үедээ Тэмүүжин оршихуйгаа нээж байгаа юм. Амьдрал ямар учиртай юм бэ. Миний ээж ийм агуу эмэгтэйг яагаад хүн доромжлох болов?
Тэр том хаадын удам. Ийм удам угсаатай байсан учраас “Би аав шигээ, ааваасаа ч хүчтэй болъё” гэдэг анхны тэсрэлтээ Тэмүүжин хийсэн байж магадгүй. “Ээжийнхээ өмнө бүгдийг сөхрүүлнэ” гэсэн түүний үг байдаг шүү дээ.
–Одоо XX зууны түүхийн тухай ярья. Магадгүй олон хүн энэ үеийг туулаад гарсан учраас өөр, өөрийн дүгнэлттэй явдаг болов уу. Энэ түүхийг хэрхэн шинээр харсан нь бас сонин л доо?
-1990,1921, 1911 оны хувьсгалуудыг тус тусад нь авч үздэг. Гэтэл Монголын түүх бол төрийн оюун ухаан, ой санамж байдгийнхаа хувьд залгамж холбоотой байдаг. Энэ үеийн түүхийн үнэт зүйлсийг олж харахын тулд залгамж холбоонд нь харах шаардлагатай. ХХ зууны Монголын түүхийг залгамж холбоотой хэмээн судалгаа хийж, 1995 онд докторын зэрэг хамгаалж байсан. Хамгаалуулах зөвлөлийн коммист тэр үеийн нэртэй академич нар ордог байлаа. Академич нар 1921 оны социалист хувьсгал, 1911 оны үйл явдалтай, хаа хамаагүй 1990 оны ардчилсан хувьсгал яахаараа холбоотой байдаг юм бэ гэсэн асуулт тавьж байсан. Гэхдээ тэд академик хүмүүс, томоохон судлаачид байсан учраас энэ залуу судлаачтай санал нийлэхгүй байгаа ч цаашид судалгаа хийх боломж олгоё гээд намайг 100 хувийн саналаар хамгаалуулсан юм. Одоо бол түүхчид залгамж холбоотой гэж үздэг болсон. Саяхан 100 жилийн ойгоор Монголын Үндэсний музейд гурван хувьсгалын залгамж холбоо гэсэн үзэсгэлэн гарч, би зөвлөхөөр ажилласан. 1995 оноос хойш энэ сэдвээ үргэлжлүүлэн судалж байна.
Хүн төвтэй, нийгэм төвтэй онолоор амьдарна гэдэг хоёр өөр юм байна.
Аяга хагарахаар бид сандардаг. Хайран аяга гэдэг. Хүн төвтэй онолоор амьдарсан улсууд бол “Хүү минь чи айчихсан уу, зүгээр үү, гар хуруугаа зүсчихээгүй биз” гэж асуудаг. Манайхан болохоор “Хайран аяга хагалчихлаа” гээд нэмж загнадаг шүү дээ.
ХХ зууны Монголын түүхийг Хүн төвтэй онолоор залгамж холбоонд нь суурилуулан ганцхан жишээн дээр тайлбарлая. 1911 онд тусгаар тогтнохоос өмнөхөн монголчууд олон улсын хуулиудыг орчуулж байжээ. Америкийн хуульч, дипломатич Хенри Вытоны туурвисан “Олон улсын эрх зүйн элементүүд” зохиолыг “Түмэн улсын ердийн цааз” гээд орчуулсан байгаа юм. Дэлхийн хэмжээнд сэтгэж байж. 1912, 1913 оны Орос, Монголын гэрээ хэлэлцээрт, 1915 оны Хиагтын гэрээнд энэхүү олон улсын хуулийг хэрэглэж байсан байдаг. Коростовецийн “Монголд өнгөрүүлсэн есөн сар” гэдэг номонд “Монголчуудтай гэрээ хэлэлцээр хийхэд маш хэцүү. Яагаад гэвэл тэд олон улсын хууль, эрх зүйн зарчмыг чанд баримталдаг” гэж бичсэн байдаг. 1911 онд тусгаар тогтнолоо тунхагласны дараа Богд хаант Засгийн газраас Олон улсын Үндсэн хуулиудыг орчуулахаар шийдвэрлэсэн. Үндэсний номын сангийн гар бичмэлийн танхимд АНУ, Англи, Норвеги, Япон, Оросын Үндсэн хууль хадгалагдаж байна. Эдгээрийг орчуулсны дараа задлан ялгал хийсэн байдаг. Ингээд “Олон улсын Үндсэн хуулийн оршил” гэсэн баримт бичиг гаргасан. Энэ баримт бичгийг уншихад Монгол төрийн оюун ухааныг бахархахаас өөр аргагүй. Америк, Англи, Норвеги, Япон, Орос, Франц, Герман, Швейцарь, Нидерланд зэрэг олон улсын Үндсэн хуульд задлан ялгал хийгээд, эцэст нь Үндсэн хуулийн эцэг орон Англи улс юм байна. Японы Үндсэн хууль Азийн хөрсөнд идээшээд удаагүй байна. Тэгээд ч эх үндэс нь Англиас авсан юм байна гэж дүгнэсэн байдаг. 1911 онд энэ ажил Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэнгийн удирдлаган дор хийгдсэн. Ингээд эдгээр эх сурвалжид тулгуурлаад Анхдугаар Үндсэн хуулийн баримт бичгийг боловсруулжээ. Энэ Үндсэн хуулийн эх сурвалжийг “Улсын эрх” гэж нэрлэсэн.
Монголын анхны Үндсэн хуулийн баримт бичгийг онолоор харахад Хүн төвтэй онолд суурилан боловсруулсан байдаг. “Улсын эрх” доторх хүний тухай заалтуудыг авч үзье. 1911 оны Үндсэн хуулийн баримт бичигт: “Хүний хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө хогшил, эд таваар зэргийг учиргүйгээр булаан авч үл болно. Хааяа улсын тусыг бодож хүний газар, орон байшин, гэр зэрэг хөрөнгийг хураахад хүрвээс энэхүү хөрөнгийн үнийг уул эзэнд нь олгуулваас зохино” гэж байгаа юм.
Тэгвэл 1992 оны Үндсэн хуульд ингэж байна. “Хувийн өмчийг хууль бусаар хураах, дайчлан авахыг хориглоно. Төр түүний эрх бүхий байгууллага нь нийгмийн зайлшгүй хэрэгцээг үндэслэн хувийн өмчийн эд хөрөнгийг дайчлан авбал нөхөх олговор, үнийг төлнө гэж заасан байна. Тэгвэл 1921 оны Бодоогийн Үндсэн хуулийн төсөлд: “Монгол ард өөр өөрийн хөдлөх ба хөдлөхгүй хөрөнгийг эдлэх эрх буй. Гагцхүү тогтоосон ёсоор албан татварыг хураалгаваас зохино” гэжээ.
Үүнээс харахад 1911, 1921, 1990 оны хувьсгалын дараа Монголын төр засгаас Англи улс лугаа адил Үндсэн хуулийг боловсруулж, хувийн өмчийг дээдлэн үзэж байсан залгамж холбоо харагдаж байна.
Бас нэг зүйлээр жишээ татъя. 1911 оны Намнансүрэнгийн боловсруулсан Үндсэн хуулийн баримт бичигт “Хүн бүрд алив аж явдал гүйцэтгэх, бүтээхийн саналаар олон хүн нэр нийлж, хоршоо, нам, хороо, хэлтэс зэргийг байгуулах эрхтэй” гэсэн байна. 1992 оны Үндсэн хуульд “Нийгмийн болон өөрсдийн ашиг сонирхол, үзэл бодлын үүднээс нам, олон нийтийн бусад байгууллага байгуулах, сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй” гэсэн байдаг бол Д.Бодоогийн Үндсэн хуулийн төсөл: “Монгол ард хэн боловч улс төрийн хэргийг сайжруулах зэргийн санал гаргаж цугларан хэлэлцэх ба нам хоршоо байгуулах эрхтэй” гэжээ. Энэ гурван өөр цаг үед боловсруулсан Үндсэн хуулийн баримт бичиг нь хүнд улс төр, эдийн засаг, оюун санааны эрх чөлөө олгож байгаагаараа залгамж холбоотой байхын дээр Монгол Улсаа чөлөөт зах зээлийн замаар хөгжүүлэх бодлого барьж байсныг илтгэж байна.
Эргээд 1921 он руугаа оръё. 1921 оны хувьсгал яллаа. Хувьсгал ялсны дараа Үндсэн хууль боловсруулах ажил хамгийн чухал болсон. Ерөнхий сайд Д.Бодоо байсан. “Монгол хэмжээт засагтай ард улсын Үндсэн хууль”-ийг тэр боловсруулсан юм. Энэ хууль архивт хадгалагдаж үлдсэн. Гэхдээ бүрэн хэмжээгээрээ биш. Зургаан бүлэг 27 зүйл нь үлдсэн. Ж.Цэвээн бас боловсруулалцсан л даа. Хоёулаа хүн төвтэй онолоор боловсрогдсон. Энд “Ардын эрх ба үүргийн тухай” гэж байгаа юм. “Монгол ард хэн боловч хуучин эрх чөлөө, заншлаа эдлэхээс гадна, сонгон хэрэглэгдэхүйд нийлэлдэх эрдэм явдал буй бөгөөд бичиг цэргийн их тушаал ба бусад ямар ч албанд орж болно” гэж Монголын ард түмнийг хоёр анги болгон хуваагаагүй байна. 1911 оны Богд хааны Засгийн газраас эхлэн Д.Бодоогийн боловсруулсан Үндсэн хуульд олон намын тогтолцоотой, хувийн өмчийг хуулиар зөвшөөрсөн хөрөнгөлөг улс орныг байгуулах ардчилсан Үндсэн хуулийн бүх заалтууд байжээ.
Ийм учраас Д.Бодоо ардын дайсан болсон байна. Тэр ганцаараа ийм Үндсэн хууль боловсруулах шийд гаргаагүй л дээ. 1921 оны наймдугаар сард хуралдсан МАН, Засгийн газрын хамтарсан хуралдаанаар “Англи улс лугаа Үндсэн хуулиа боловсруулах” гэж яг нөгөө Т.Намнансүрэнгийх шиг чиглэл өгчээ. Д.Бодоог үгүй болсны дараа Үндсэн хууль боловсруулах шинэ бүрэлдэхүүн байгуулагдахад “Урьд автономитын үед боловсруулж байсан хуулиудыг авах гээхийн ухаанаар хандаж, Англи улс лугаа Үндсэн хуулиа боловсруулна” гэсэн өнөөх л чиглэлээ өгсөн байдаг. Гэвч дараагийн комиссын дарга Магсар хурцыг шоронд хийсэн. Үндсэн хууль боловсруулах шинэ комисс нь аргагүйн эрхэнд Б.Цэрэндорж, Э.Ринчино нарын бүрэлдэхүүнтэй байгуулагдаад сар хүрэхгүй хугацаанд Үндсэн хуулийг баталсан юм. Би архивт сууж байхад ГХЯ, Тагнуулын архивт “Маш нууц” гээд Оросын Үндсэн хууль дугтуйлагдаад ирсэн байдгийг өөрийн нүдээр харсан л даа. Ингээд Оросын Үндсэн хуулийг шууд хуулбарласан хууль бэлэн болсон.
1924 оны арваннэгдүгээр сарын 26-нд Бүгд найрамдах засаглал тунхагласан гээд энэ өдрийг Улс тунхагласны баярын өдөр гэж тэмдэглэдэг байсан. Энэ өдөр Марксист Үндсэн хууль батлагдсан юм. Энэ хуулиар өмчтэй байхыг хориглож, Монголын ард түмэн өмчтэй, өмчгүй гэсэн хоёр ангид хуваагдсан юм. “Монголын жинхэнэ ардын эрх чөлөөг илтгэн тунхаглах нь” гэж Үндсэн хууль эхэлж байна. Нийгмийг хоёр хувааж, жинхэнэ ба жинхэнэ бус ард гэж тодорхойлжээ. Онолоо мэдэхгүй бол үүнийг ялгаж харахгүй, жинхэнэ ба жинхэнэ бус гэдгийг анзааралгүй зүгээр уншаад л өнгөрнө. Мөн “Хувийн өмч байгуулж үл болно” гэж заасан байгаа юм. Уг хуулиар “Сонгох, сонгогдох эрхгүй хүмүүс” гэдэгт ямагт ашгийг эрмэлзэж бусдыг зарж амьдрагчид, урьдын ван гүн хутагт хувилгаад, жич орон хийдэд үргэлж суух санваартан лам нар гэж заажээ. Хэлмэгдүүлэлт 1924 оны Үндсэн хуулийн дагуу явагдсан гэж үзэж болно л доо. Алтан ургийн язгууртнууд, төрийн ой санамж болсон оюунлаг хүмүүсээ устгасан. Ингээд манай залгамж холбоо тасарсан. Монголыг үндэстнийх нь хувьд устгах бодлого явагдсан. Өвөг дээдсийнхээ түүхийг мэдэхгүй, тэднийг муу муухай гэж ойлгодог, боржигон гэдгээс өөр овог мэдэхгүй, босоо монгол бичгээ уншъя гэхээр гадаад хүн шиг уншиж чадахгүй. Уламжлал ёс заншлаа мэдэхээ байсан. Цагаан сараар үүх түүхээ яриад, удамд орж ирсэн шинэ хүнээ танилцуулаад, удмаас төрсөн хамгийн сайн хүнээ ярьдаг, Монгол төрийн оюун ухаан ярьдаг уламжлал алдагдсан. Монгол хүн ингэж түүх, уламжлал ёс заншлаа мэдэхээ больсноор ой санамжаа алдсан үед Монгол түмнийг сэрээсэн “Хонхны дуу” цуурайтсан юм.
Социалист систем задарч, өөрчлөлт шинэчлэлийн салхи үлээж, нийгмийн тэргүүний хэсэг болох сэхээрэлт залуучуудад нөлөөлсөн нь энэ байв.
-1992 оны Үндсэн хуулийг батлахдаа Д.Бодоогийн, Т.Намнансүрэнгийн Үндсэн хуулиудын үзэл санааг тусгасан болов уу?
-1990 оны Ардчилсан хувьсгалын дараа марксист онол бүхий Үндсэн хуулийг халж, шинэ Үндсэн хуулиа баталсан юм. Энэ Үндсэн хуулийг батлахдаа Т.Намнансүрэнгийн Үндсэн хууль, Д.Бодоогийн Үндсэн хууль гэж юу ч мэдэхээ больсон байсан. Гэхдээ дэлхийн хөгжлийн чиг хандлага, дэлхийн улс орнуудын хуулиудыг суурь болгон боловсруулсан байна. Ийм учраас Т.Намнансүрэнгийн, Д.Бодоогийн Үндсэн хуультай залгамж холбоотой болсон. Марксист онолоос татгалзаад, хөгжингүй улс орнуудын Үндсэн хуулийг ярилцаад эхлэнгүүт хүн төвтэй онол нь орж ирж байгаа юм.
Бидний монголчууд гурван цаг үедээ дэлхийн хэмжээнд сэтгэж байсан нь 1911, 1921 оноос баримталж байсан бодлого нь1992 оны Үндсэн хуульд уламжлагдан, залгамж холбоондоо сэргэснээр тодорхой харагддаг юм. Энэ бол бидний ой санамжаа сэргээсэн дэвшилттэй алхам байсан. Гэсэн ч мөн чанараа ойлгоогүй, үүнийгээ нийтэд сурталчлаагүйтэй холбоотой хүссэн үр дүндээ хүрч чадахгүй байгаа юм шиг санагддаг.
ХХ зууны Монголын түүхийг иргэншлийн буюу Хүн төвтэй онолоор эргэн харахад ийм л түүхэн үйл явцын зураглал гарч байна. Аудио номныхоо өчүүхэн хэсгээс танилцуулахад ийм байна. MPlus аппликэйшнээс татан бүрнээр нь сонсох боломжтой байгаа.
Болсон үйл явдал, он цагийг тоочоод өнгөрөх нэг хэрэг. Бид өчигдрийн үнэт зүйлсийг өнөөдөрт авчирч, өнөөдрийн үнэт зүйлсийг маргаашид үргэлжлүүлэх гэж түүхээ судалдаг юм шүү дээ