Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн урилгаар Монголд ирсэн Нямаа гуай өдгөө 86 нас сүүдэр зооглож байна. Тэрээр Халимагийн нэрт эрдэмтэн, монгол судлаач Очирын Номтын удмын хүн юм. Очирын Номтын нэрэмжит Халимаг улсын буяны хандивын “Өв” сангийн тэргүүн Уланова Нина Санджариковна буюу Улана Санжийн Нямаатай ярилцлаа.
-Монгол газарт хөл тавьсанд тань баяр хүргэе. Монголд ирээд төрсөн сэтгэгдлээ хуваалцаач?
-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн урилгаар ирсэндээ сэтгэл хангалуун байна. 86 настайдаа Монгол эх орноо үзнэ гэж санаж явсангүй ээ, эмээ нь. Санаа хурдан салхин хурдан гэсэн хуучны үг бий. Сэтгэл зүрхэндээ хэзээ нэгэн цагт очно гэж бодож явснаас биш мөрөөдөл биелнэ гэж бодож явсангүй. Монгол газрыг ийм сайхан өргөн уудам нутагтай гэж төсөөлж байгаагүй. Ямар сайхан юм. Өндөр өндөр уулс, өргөн уудам нутаг… Үгээр хэлэмгүй сайхан мэдрэмж төрж байна. Улаанбаатар балгасан хот газар нь том том байшинтай юм аа. Чадалтай, баялаг сайхан улс юм. Үзээгүй учраас төсөөлж бараагүй байж. Соёл түүхээ хүндэлдэг нь эмээд нь их таалагдлаа. Эзэн хааныхаа хөшөөг бүтээчихэж. Буддын шашнаа дээдэлжээ, монгол газрынхан минь. Өргөн олон түмэн нь шашин номоо хүндлээд яасан сайхан юм. Эмээ нь хамба ламын газар очлоо (Гандантэгчинлэн хийдэд очсоноо хэлэв бололтой). Халимаг богд (Зонхов гэгээн)-ынхоо дүрийг харсандаа сэтгэл дүүрэн сууна. Налайх гэдэг газрын Сайн Номун ханы хийдэд очоод ирлээ. Монголчууд шашин соёлоо гайхалтай дээдэлдэг улс юм байна аа. Халимагуудын хувьд Оросын газар очиж, шашинд нь ороод зарим маань хэл, соёлоо мартсан тал бий. Гэхдээ буцаад өөрийн гэсэн бүхнээ сэргээх гэж яваа ийм цагт Монгол газартаа ирсэндээ олзуурхаж сууна, эмээ нь.
-Таныг Халимагийн нэртэй эрдэмтэн Номт Очирын зээ гэж сонссон. Номт гэж ямар хүн байсан юм бол гэсэн асуултаар ярилцлагаа үргэлжлүүлье?
-Эмээ нь өвөг дээдсийнхээ түүхийг сэргээж босгохын тулд сүүлийн 25 жил зүтгэж явна. Ээжийн минь ах Очирын Номт гэж Халимаг, Орост нэрд гарсан эрдэмтэн хүн байсан юм. Хуулийн чиглэлийн мэдлэгтэй, дээд боловсролтой, Халимагийн ноёд, Оросын эрдэмтдэд хүндлэгдсэн хүн байсан даа. Залуу насандаа Санкт-Петербург, Москвад боловсрол эзэмшиж, дээд ноёдод тоогдож явсан нэгэн. “Жангар” туульсыг бүхэл бүтэн арван бүлгээр нь авч үлдсэн хүн. Би багадаа ээжээсээ “Ийм сайн юм бүтээсэн, боловсролтой хүн яагаад тэгж их хэлмэгдсэн юм бол” гэж их олон удаа асуусан ч “Хамаагүй юм ярьж болохгүй” гэсэн хариу л сонсдог байлаа. 1989 онд өөрчлөн байгуулалт шинэчлэлт болдог юм. 1992 онд нь би нагац ахынхаа нэрэмжит “Өв” сангаа байгуулсан.
-Нагац ах нь яагаад хэлмэгдсэн юм бэ?
-Цагаан хааны төрд зүтгэж явсан хүмүүс Октябрийн хувьсгалын дараа буруудаж, зарим нь буудуулж, нэг хэсэг нь орон шоронд орсон юм. Соёл, үндэсний түүх, ардын аман зохиолыг дээдэлдэг хүмүүсийг хавчин гадуурхсан цаг л даа. Энэ бүх хүмүүсийн нэр төр, дээдэлж явсан бүхнийг нь сэргээхийн төлөө сүүлийн 25 жил зүтгэж явна аа, эмээ нь. Нагац ахыгаа цагаатгуулж чадсандаа баяртай явдаг. Нагац ах маань 1926-1956 он хүртэл шоронд байсан юм. Үүнээс гадна Халимагийнхаа дээдэс ноёдын түүхийг сэргээхээр ажиллаж байна. Хувьсгалын эсэргүү, феодал нударган гээд буудуулсан цагаан ястай ноёдын удмын нэр төрийг сэргээх нь манай сангийн эрхэм ажил. Монголын боловсролтой сэхээтэн улс халимагуудыг ямар зовлон жаргал эдэлж явсныг ойлгож мэдээсэй гэж эмээ нь хүсдэг. Бидэн тэнд очоод эзэлсэн суусан газартаа муу яваагүй ээ. Оросын ёс, хамжлагад ороод өөрийн гэсэн зовлон жаргалаа эдэлсээр энэ цагийг хүрсэн улс байгаа юм. Бидэн Чингис хааны үеэс алга махны тасархай, алтан ясны хэлтэрхий. Нэг уг удам угсаатай улс. Тийм учраас түүхээ мэдэлцэж, өв уламжлал хэл соёлоосоо суралцаж явах хэрэгтэй. Энэ удаад эмээ нь Монгол газартаа ирнэ гэж бодоогүй. Монгол газартаа ирээд ямар их баярласнаа л дахин дахин хэлмээр байна даа. Миний өвөг дээдэс Оросын хаант засгийн үед өөрийн гэсэн нэр мөртэй явсан улс. Энэ хүмүүсийн нэрийг түүхэнд бичиж үлдээх үүрэг нь биднийх юм аа. Халимагийнхаа хүүхэд багачууд, монголчууддаа энэ бүхнээ хуваалцаж ярихыг хүсч байна.
-Таны байгуулсан “Өв” сан өнгөрсөн 25 жилийн хугацаанд ихийг амжуулжээ. Нагац ахынхаа, Халимагийн ноёдын нэрийг сэргээсэн гэж та ярилаа. Оросын төр засгаас албан ёсоор цагаатгасан гэсэн үг үү?
-Миний нагацыг албан ёсоор цагаатгасан. ОХУ-ын Дээд зөвлөлийн төвшинд цагаатгасан юм. Уран бүтээлийн хувьд их хэцүү. Орон шоронд байсан учраас тухайн үедээ үнэлэгдээгүй. Зарим бүтээлийг нь өөр хүмүүс нэрээрээ гаргаж байсан юм билээ. Эмээ нь одоо энэ талаар юу хэлэх вэ дээ. Гэхдээ нагац ахын минь нэрэмжит сургууль ажиллаж байна. Нэрэмжит гудамж бий. Ийм нэг хүн байжээ гэдгийг хойч үе нь мэддэг болсонд баярлаж сууна даа. Нагац ахаасаа гадна аавын минь зүтгэж явсан, Халимагийн сүүлчийн ноён Данзангийн нэр төрийг сэргээлээ. Энэ хүмүүс Оросын засагт үнэнчээр зүтгэж, хөдөлмөрлөж, татвараа төлж, иргэний үүргээ гүйцэтгэж байсныг Оросын төр засгаас хүлээн зөвшөөрсөн.
-Таны аав Халимагийн сүүлчийн ноёны баруун гар байсан гэв үү?
-Тийм ээ. Ноёны өв хөрөнгөөс үлдсэн тугийн зэв бумбыг эмээ нь Монгол газартаа ирэхдээ авчирсан нь ийм учиртай юм аа.
-Таны авчирсан тугийн зэв ямар түүхтэй эд вэ?
-Би өвөг дээдсийнхээ шүтээн болох тугийн бумба /тугийн зэв/-ийг авчирч Монгол газартаа цэнгүүлж байгаа юм. Тундутов гэж Цагаан хаанд зүтгэж явсан хүн. Мянгаад хүн буудахад нь буудчихсан юм билээ. Өмнө нь суварга босгож байсан ч ЗХУ-ын үед нурааж хаясан. Мөнгө төгрөг босгож байгаад суврагыг шинэчилж босгосон юм. Тундутовын эзэмшиж явсан газар өдгөө Волгоград мужид байдаг. Мужийн захиргаанд нь хандаж байгаад 400 га газар авсан. Зураг гаргаад хойчийн буяныг нь бодоод хурал номын газар байгуулахаар шулуудсан. Энэ дэлхийн тэн хагасыг эзэлж явсан нэг удам угсаатай монголчууд цэнхэр гариг даяар цацсан шагай шиг болсон. Оросын газарт сууж байгаа бид шашин соёлоо гээд явж байна. Хятадын газарт сууж байгаа монголчууд гэж бий. Угтаа бид нэг шашин, нэг хаант улс, нэг бурхантай улс. Ноёдын хуучин газарт оросууд юм бариагүй. Цэцэрлэгт хүрээлэн маягийн газар л байсан. Дэлхийд Монголыг мэдрүүлж байсан үр хойчис ямар соёлтой, түүхийн үнэт зүйлсийг бүтээсэн ард түмэн бэ гэдгийг харуулахсан гэж бодож явдаг. Тундутов бол Орос, Францын дайны баатар хүн. Орос, Францын дайнд оросууд ялахад Халимагийн гурван морьт хороо асар их үүрэг гүйцэтгэсэн. Торгууд, хошууд, дөрвөдийн морьт хороод. Үүнээс гадна эд Парисийг эзлэхэд их үүрэг гүйцэтгэсэн. Нэгдүгээр Петр хааны үеэс Францын, Европын соёл их нэвтэрсэн. Тэдний соёлоор дайтаж байсан учир оросууд Москваг их амархан алдах шахсан. Энэ үед халимагуудын тусыг авсан нь ялалтад маш өндөр үүрэг гүйцэтгэсэн. Наполеон Бонафартаас бичсэн захиа бий гэж хүртэл ярьдаг. Хүний махан хүнстэнгүүд явуулчихав уу, дайны ёс зүйгээр бол ийм юм байхгүй гэсэн утгатай захиа ирсэн гэж ярьдаг. Түүхэн эх сурвалжаар батлагдаагүй ч ам дамжсан энэ мэт яриа, домог байдаг. Тундутовын өргөж явсан тугийн зэвийг би Монгол газартаа авчраад байна. Европ, Америк руу гээд хол газар явсан нь энэ тугийн зэвийг авч яваагүй. Үлдээгээд явсан л даа. Энэ бол дайнд авч явдаг дайны туг.
-Дэлхийн монголчууд таныг зорьж ирдэг гэсэн. Тэд ямар зорилгоор руу ирдэг вэ?
-Дэлхийгээр тархан суурьшсан монголчууд намайг зориод ирдэг. Гэхдээ жуулчин маягаар ирдэггүй. Өвөг дээдсийнхээ түүхийг сэргээж, ойлгож мэдэж авах гэж ирдэг. Ерөнхийлөгчийн урилгаар ирээд олон хүнтэй уулзлаа. Тусалж дэмжье гэж байгаад үнэхээр их баярлаж байна.
-Та Монголд ирээд Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын даргатай уулзсан. Уулзалтаас сэтгэлд үлдсэн агшин гэвэл та юуг онцлох вэ?
-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Ц.Баярсайхан ирсэн учрыг маань сонсч их сайхан угтаж авсан. Чингис хааныхаа гэгээн дүрд мөргөсөн минь хэзээ ч марташгүй агшин байлаа. Их хаандаа уйлж байгаад мөргөж сүслэлээ. Өвгөөс үлдсэн тугийн зэвийг цагаан хадаг дээр барьж хааныхаа хөргөөс адис авлаа. “Тантайгаа уулзахаар ирлээ. Халимагууд энгийн сайхан аж төрж буй мэдээг тандаа дуулгаж байна. Таныхаа өршөөл авралд талархъя” гэж хэллээ. Ц.Баярсайхан дарга, Болд зөвлөх хоёр ажил үйлийг минь дэмжинэ гэсэн үнэнхүү сэтгэлээс талархаж сууна. Ирсэн өдөр маань Монгол Халимагийн парламентын бүлгийнхэн хүлээж авсан. Тэгээд Ерөнхийлөгчийн тамгын газраас хүлээж авлаа. Сэтгэл дүүрэн сайхан байна. Чингис хааны маань орыг залгасан хүн намайг Монгол газарт минь урьсанд талархаж явна аа, эмээ нь. Халимагийн олон түмэн Монгол газартаа очно оо гээд дээл хувцсаа бэлдээд суудаг. Тэр олныг төлөөлж ирсэн нь миний хувьд нэр төрийн хэрэг. Монгол газартаа ирнэ гэж дээлээ бэлдэж хүлээсэн түмний минь зарим нь бурхны оронд заларсан. Нэг хэсэг нь ирэх боломжгүй, хүүхэд залуус маань мэдэхгүй байна. Тэр бүх хүний сэтгэлийг төлөөлж Монгол газартаа ирлээ. Зөвхөн Халимаг ч биш дэлхийгээр тархан суурьшсан монголчуудаа төлөөлж ирлээ. Биднийг тусгаар оршсон Монгол маань хүлээн зөвшөөрч, хүндэтгэдэг гэдгийг энэ удаагийн явдал харууллаа гэж эмээ нь бодож сууна даа.
На.Сүхбаатар: НомтОчирОв Өв сОёлОО хайрладаг учраас аМьДралыНХаа 30 жилийг шОрОНД ӨНгӨрӨӨсӨН
Халимагийн “Өв” сангийн тэргүүн Нямаа гуайтай ярилцсаны дараа түүхч На.Сүхбаатараас зарим зүйлийг тодрууллаа.
-Нямаа гуайн олон улсын хэмжээний буддын соёлын төв байгуулахаар ажиллаж байгаа нь сэтгэгдэл төрүүллээ. Энэ хүний удмын талаар тайлбар өгөөч?
-Энэ хүний нагац ах Халимагийн нэрт эрдэмтэн Очирын Номт гэж хүн Эйлэн Овлаа гэдэг хүний амнаас алдарт Жангарыг бичиж авсан юм. Ээлан Овлаа 1920-иод онд Халимагт болсон өлсгөлөнгөөр нас барсан юм. Улаантнууд байдгийг нь хамж авсны хойно цагаантнууд ирээд хуугүй аваад явсан түүх бий. Малгүй хүмүүс өлсч үхэхээс аргагүй. Энэ хүнд хоёр, гурван том өв байгаагийн нэг нь сая хэлсэн Очирын Номт гэж хүний зээ юм аа. Очирын Номт бол Халимагийн нэртэй эрдэмтэн хүн. Санктпетербургийн их сургуульд ХХ зууны эхээр суралцсан. Монгол судлаач, нэрт эрдэмтэн В.Л.Котвичийн шавь.Оюутны амралтаар нь “Танай нутагт Жангар байна уу. Халимагт бараг устсан даа” гэж хэлээд явуулсан юм билээ. Номт Очиров Халимагийн Бага дөрвөд аймгийн Бухас гэдэг газар очоод Ээлэйн Овлаатай зунжин уулзаад арван бүлэг Жангар бичиж авсан. Номт Очирын бичиж авсан арван бүлэг Жангар дэлхийн Жангар судлалын маш том өв. Котвичэд авчраад өгтөл итгээгүй. Котвич 1911 онд нь Халимагт очоод Эйлэн Овлаатай уулзахад нэг жилийн дараа дөрвөн бүлэг Жангараа дахиад хайлж өгсөн. Онцын өөрчлөлт байгаагүй. Тэр үед Номт Очиров Очирын Нохой гэдэг нэртэй хүн байж л дээ. Котвич ийм эрдэмтэй хүний нэр өөр байх учиртай гээд Номт гэж нэрлэсэн юм билээ. Халимагууд 1917 оныхоо хүн амын тоонд хүрч чаддаггүй. ХХ зуун тэр утгаараа эдний хувьд их гашуун он жилүүд байсан даа. Үүнийг Номт Очировын амьдралаас харж болно. Тэр хүн таван удаа шоронд орж, амьдралынхаа 30 жилийг шоронд өнгөрөөсөн. Хуучны өв соёлоо хайрладаг учраас тэр.
-Нямаа гуай өвөг дээдсийнхээ нэр төрийг сэргээж, Халимагийн өв соёлыг авч үлдэхийн төлөө өнгөрсөн жилүүдэд их зүйл бүтээжээ…?
-Энэ хүн Нямаа ээж гэдгээрээ Халимагийн ард түмний дунд алдартай. Оросоор Нина гэдэг юм. Ижил төстэй нэрээр нэрлэсэн хэрэг. Энэ хүний аав Халимагийн сүүлчийн ноёны хажууд байсан учраас их олон өв соёлыг хадгалж үлдсэн. Тэр их өвөөс ганцхан тугийн зэв л үлдсэн. 1943 онд халимагуудыг Сибирьт туугдахад бүх өв нь алга болсон юм. Тэр үед нэг хүний гурван кг-ын ачаатай явахыг зөвшөөрсөн юм билээ. Харуулууд нь өнөөхийг нь хурааж авч, алт байж магадгүй гэж хөрөөдөж элдэв юм болсон байдаг. Энэ зэвийг сайн ажиглавал хөрөөдсөн ул мөр бий. Арга эвийг нь олж байж авч үлдсэн зэв. Энэ зэв бол 1812 оны дайнд оролцсон дөрвөдийн ноёны тугийн зэв юм. Тэр дайнд халимагууд их баатарлагаар оролцсон. Тухайн үеийн Оросын эзэн хаан өндрөөр үнэлж бүгдийг шагнасан байдаг. Тэр бүү хэл Халимагийн хошууд аймгийн ноёдод баярласан сэтгэлээ илэрхийлж сүм хийд барьж өгсөн түүхтэй. Оросоос Франц руу гэзэг даран хөөсөн торгуулийн суман л даа. Тийм л хүмүүсийн хувь заяа. Нямаа гуай Монголдоо ирэх гэж 70 жил мөрөөдсөн хүн байгаа юм. “Тод номын гэрэл” төвийн тэргүүн Б.Бат-Амгалан гэж хүн Нямаа гуайн зардал мөнгийг нь дааж Монголд ирэхэд тус болсныг бас энэ дашрамд дурдмаар байна.