“Адмон” компанийн захирал Р.Энхбаттай уулзахаар зорьж очоод Интерном их дэлгүүрт зохиолч Д.Цэмбэл гуайн “Төлөөс” номын нээлтэнд оролцож байхад нь оллоо. Интерномын хоёрдугаар давхарт “кофе шоп”-т суунгаа яриа өрнүүлэв. Номын нээлтийн зочид олон байсан учраас шуугиантайхан нөхцөлд бид хуучиллаа. Зарим зочин ирж, ярилцагчтай маань гар барина. Нийслэлийн ганц дендрологич гэгддэг байсан Б.Чимэд гуай ирээд аавтай нь танил дотно явснаа дурслаа. “Ю.Цэдэнбалын үед МАХН-ын Төв хорооны үзэл суртлын хэлтсийн орлогч эрхлэгч, доктор Ж.Роозон гэж хүн байлаа. Ийм хүний хүү байгаа юм” гэж надад танилцуулахад нь Р.Энхбат “За, миний аавын намтрыг яриад өгчихлөө” гэж хошигнов.“Баярлалаа, чи их гоё зохион байгууллаа” гэж Чимид гуай хэлнэ лээ.
-Д.Цэмбэл гуайн номын нээлт боллоо. Та аавынхаа үеийнхэнд ингэж дотно хандаж дэмждэг үү?
-Би Д.Цэмбэл гуайг олон жилийн өмнөөс таньдаг гэж хэлэхгүй л дээ. Харин мэддэг гэж хэлбэл буруудахгүй байх.Одоо үнэн үгээ тасралтгүй зоригтой бичдэг хүн цөөрсөн.Ямар ч нийгэмд хэлэх үгээ хэлдэг ийм хүмүүсийг л бид хүндлэх ёстой.Харамсалтай нь үнэн үгээ хэлье гэсэн ч чадахгүй яваа хүмүүс дийлэнх болжээ.
-Үнэн үг гэснээс хэдэн жилийн өмнө “Эх хэлний доройтол” гэж бичиж байсныг тань санаж байна. Үг, хэлний асуудалд санаа тавьсан хэвээрээ л байгаа юу?
-Сүүлийн 25 жил монголчуудын тэнэгрээд байгааг би шууд эх хэлтэй холбон харж байгаа. Одоо үетэй харьцуулбал социализмийн үед бид чинь өнөөдрийнхөөс хамаагүй оюунлаг байж гэж санагдах боллоо. Монголд оюуны суутнууд байсан уу гэвэл 60-70 оныхныг л хэлнэ. Өнөөг хүртэл үлгэр дууриал болсоор буй шинжлэх ухаан, урлаг, урлаг утга зохиолын сор бүтээлүүд тэр үеийнх. Тэр үед хэлний талаар, өнөөдрийнх шиг их зарлиг, тогтоол, хууль журам гарч байсангүй. Гэлээ ч монгол хэл түүхэнд байгаагүй их ахиц дэвшилд хүрсэн учраас л тэр амжилт бүтээлүүд бий болсон. Харамсалтай нь орчин үеийн эх хэлний хөгжил 90 оноос хойш хуучин монгол бичиг, уламжлал ёс заншилдаа дарагдаж хаягдлаа. Хэлбэрдэл газар авч, хэл ярианы утга агуулга мөн чанараа алдсан. Хэлсэн үгэндээ үргэлж хариуцлагатай ханддаг, хэлж ярьсныгаа ажил хэрэг болгоод явбал нийгмийн хөгжил одоогийнхоос илүү дээр байхсан.Нийгмийг ялзруулж доройтуулж буй гол шалтгаан бол үг хэлээр тоглосон хариуцлагагүй явдалууд.Энэ үзэгдэл эх хэлийг маань бодит хүчгүй, хоосон болгож, бүтээлч ажлын эх үндэс болох замд нь саад учруулж байна. Хүн хэлээрээ, мал хөлөөрөө гэдэг чинь хэл яриан дээр хүний амьдрал тогтдог гэсэн утгатай үг байх. Гэтэл одоо бол худал амлалт, мөнгө хоёр дээр л энэ нийгэм тогтож байна. Монголын нийгэмд одоо бодитой, утга учиртай, үнэн үг хэлээр дамжсан ажил хэрэг үгүйлэгдэж байна гэмээр. Үүний тулд УИХ-ын гишүүд хэлсэн үгнийхээ төлөө хариуцлага хүлээдэг болмоор юм. Ам ажил зөрөх явдал бүх шатанд гай тарьж байна.
–Бүхнийг ингээд эх хэл рүүгээ түлхээд л болчихно гэж үү?
-Юу ч хамаагүй ярьж болох, эрх чөлөөтэй сайхан оронд бид амьдарч байна гэж ойлгоод байгаа хүмүүст энэ чинь туйлын буруу шүү л гэж хэлмээр байна. Бид бодож байгаагаараа ярьдаг, бас ярьж байгаагаараа боддог. Эх хэл бол миний бодлын хөшүүрэг, илэрхийлэл, тиймээс эх хэл бол бидний эн тэргүүнд эзэмших ёстой суурь чадвар юм байна гэдгийг ухамсарлах ёстой.Эх хэл бол ярьж бичих хэрэгсэл төдийгүй, бодож бүтээх ухамсарт үйл ажиллагааны гол эх сурвалж. Хүний үг хэл, үйлдэл нэг байх нь эрүүл үзэгдэл гэдгийг уг нь хүн бүр мэддэг. Үг, үйлдэл нь зөрөөд байгаа хүн ямар билээ, тийм хүнд найдаж, ажил хэрэгчээр хамтарч болох уу? Ер нь бол бодсон, санаснаа хэлж хэрэгжүүлж амьдрах чинь л жинхэнэ аз жаргал, үг үйлдэл өөр хоорондоо зөрөлдөөд байвал хүн цаагуураа стресст орно.
-Саяхан би Д.Энхбаттай ярьж байхад Гамлетаар жишээ татаад, У.Шекспир хүн төрөлхтнөөс, “Үнэнээрээ амьдрах уу, дүр эсгэж амьдрах уу” гэж асуусан гэж ярьсан л даа. Ер нь энэ нийгэмд хүн өөрийнхөөрөө, дүр эсгэхгүйгээр амьдрах эрх чөлөө байна уу гэдэг их чухал асуулт юм шиг санагдлаа. Би даргыг шүүмжчилчихвэл миний бизнес дарамтанд орчихно ч гэдэг юм уу айдас хүйдэс их байдаг л даа?
-Ер нь бол хэл, миний үзэл бодлоо илэрхийлэх зэвсэг. Хүний хүсэл мөрөөдөл, гомдол бухимдал, ер нь ажил хэргийн утга учрыг бүхэлд нь тухайн хүнийг тодорхойлох зүйл гэж үзвэл миний амнаас гарч байгаа үгс тэр бүхнийг нарийн илэрхийлж өгнө гэсэн үг. Хүн зөвхөн өөрийн бодож буйг бусдад гаргаж хэлэхдээ биш,бас бусадтай ойлголцож амьдрахад ч хэрэг болно. Хүмүүс үнэн үгээ хэлэх бололцоогүй, үнэн үг хүчгүй бол нийгэмд худал хуурмаг харилцаа руу гулсаж, худал хуурмаг үйл хэрэг давамгайлна. Ийм нийгмийн урсгал сөрж зогсоно гэдэг тун хэцүү. Шекспирийн Гамлет: Хүн хоёрын хооронд амьд явснаасүхсэн нь дээр гэсэн санааг анх хэлсэн.
-Тийм л дээ. Гэхдээ үг гэдэг зэвсэг танд байгаа юм биш үү, хэвлэж байгаа номоороо дамжуулаад шинэ агуулга, утга санааг нийгэмд өгч хэлэлцүүлэх боломж бий шүү дээ?
-Тэгэхээр, би хэвлэлийн газрыг авч яваа хүний хувьд л үгээ хэлэх хэмжээний юм бодоод байгаа юм биш. Бид бие биетэйгээ жирийн амьдралд ч үнэн бодитой харьцахаа байсан, зөвхөн ашиг харцгаах болцгоолоо.Сургуулийн хүүхэд хүртэл эцэг эх, багшдаа юу хэлбэл таалагдахыг хамгийн түрүүнд сурч байна. Өөрийн гэсэн бодолтой байж, түүгээрээ бусдаас ялгарч, хөгжүүлж, “Би” гэдэг хувь хүн болохын оронд багаасаа л бусдын ая талд өөрийгөө нийцүүлэх, хүн ялгаварлах, хүнд таалагдах чадварт суралцаж байна.Тэд хэл яриагаа өөрийгөө хөгжүүлэхэд бус, харин хүн хуурахад илүү ашиглаж байна. Тиймээс хэлний асуудал бол алдаагүй зөв бичих төдий бус, хүний амьдралыг шийдвэрлэх чухал хүчин зүйл гэдэгт анхаармаар санагддаг.
-Таны хэлэх дуртай соёл гэгээрэл хэрэгтэй болоод байгаа юм байна, тийм үү. Бусдыг аялдан дагалдана, өөрийн бодолгүй байна гэдэг хүн сүргээс ялгаагүй. Би хэн бэ гэдгээ таньж мэдэх хэрэгцээ хувь хүнд ч, улс оронд ч байж магадгүй юм?
-Таны хэлж байгаа шиг нэг хүн, нэг компанид нийгмийг аль нэг зүгт хандуулах хүч хүрэхгүй, үүнд төр засгийн дэмжлэг хэрэгтэй. Тиймээс бид нийгэмд тулгамдсан сэдвүүдийг л гаргаж тавьж, олны анхааралд хүргэхийг эрмэлздэг. Жишээлбэл, саяхан Сингапурын ерөнхийлөгч Ли Куан Ю-гийн улс орноо босгосон түүхийг манай хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргасан. Сонгуулийн өмнө энэ номыг гаргаснаараа бид тэр хүнийг зүгээр л нэг магтах гэсэн юм биш. Бидэнд ямар ерөнхийлөгч хэрэгтэйг, ерөнхийлөгчөөсөө юу хүсэх ёстойгоо ухамсартайгаар бодож үзэх цаг ирснийг ойлгуулах зорилго тавьсан. Энэ талаар ярилцахад энэ ном маш гоё! Учир нь манайхаас цөөхөн хүн амтай улсыг дэлхийн хөгжлийн оргилд аваачиж чадсан, амьд жишээ байдагийг мэдвэл зүгээр. Ер нь хүмүүс улс төрчдийн үгэнд маш их хууртдаг, тэд бодож байгаагаа ярьдаггүй, ярьж байгаагаа хийдэггүй.Үүнийг нь бид тоохгүй, ойшоохгүй байж болохгүй цаг үе иржээ.
-Та нийгмээ гэгээрүүлэх гэж их юм санаж сэдэж явдаг. Соёл, гэгээрлийн өдрүүд хийдэг. Олон ном, бүтээлүүдээр дохио санамж өгөх гэж хичээдэг. Энэ бүхний эцэст та хонгилын үзүүрт гэрэл харж байна уу, эсвэл зүгээр л цөхөрчихөөд байгаа юм уу?
-Бүтэхгүй юм хийж яах нь вэ дээ гэж ил далд их хэлцгээдэг л дээ. Би өнөөдрөөрөө л амьдрахыг хичээдэг. Өнгөрснөө бодож гуниглах, харамсах, ирээдүйгээ бодож мөрөөдөх дургүй. Тиймээс би санасан бодсон зүйлээ хойш тавилгүй өнөөдөр л хийх, хүссэн амьдралаараа өнөөдөр л амьдрахыг хүсдэг.Тийм болохоор “Чи юу хүсээд байгаа юм, чиний хүсээд байгаа тэр сайхан нийгэм бий болохгүй шүү дээ” гэсэн үгсэд ач холбогдол өгдөггүй. Дуртай юмаа хийх, зорилготой, утга учиртай, тэмцэлтэй байх хэрэгтэй .Үүнээс илүү гоё амьдрал хаана байна. Уурлаж бухимдах зүйл зөндөө л гардаг, гэхдээ тэр бол цөхрөл биш.Боломжтой мөртлөө юу ч хийж чадахгүй хүлээлгийн өрөөнд өлбийгөөд чимээгүй суух шиг уйтгартай юм хаана байх вэ.
-Та сүүлийн үед юу уншиж байгаа вэ?
-Саяхан манайх маш сайн уран зохиолын номууд гаргасан. Тэрийгээ л нэг бүрчлэн уншиж байгаа. Унших яах вэ, уншсанаа хоорондоо ярилцах л чухал болоод байна.Би яаж ойлгосон юм, чи яаж ойлгосон юм.Хүн болгон юмыг өөр өөрөөр ойлгож, өөр өөрөөр хүлээж авдаг. Би эрэгтэй, чи эмэгтэй. Би чамаас ахмад, чи надаас залуу.Тэгэхээр чи бид хоёрын сонирхол ч өөр. Би чамтай ярилцах юм бол нэгдүгээрт чамайг ойлгохоос гадна тэр зохиолоо ч илүү сайн ойлгоно. Тэр зохиолоос гадна өөрийгөө ч ойлгоно. Ном уншихдаа гол нь биш, уншсан ном өөрт шингэх, өөрийгөө бусдаас ойлгож авах нь гол. Тэр номонд өгүүлж байгаа амьдралаас хүмүүс ихийг ухаарч, дутуугаа нөхдөг. Олон амьдрал, хувь заяаг мэдрэх ухаарах тусам хүн илүү хэрсүүжнэ. Уран зохиолын ном уншина гэдэг олон хүний амьдралаар амьдарч үзнэ гэсэн үг.
-Нэг үеэ бодвол хүмүүс их уншдаг болсон гэдэгтэй та санал нийлэх үү?
-Бодсоноо үнэнээр нь хэлэхээр хамаг юмыг үгүйсгээд байгаа юм шиг сэтгэгдэл хүмүүст төрүүлээд байдаг юм. Таны асуултад, тийм бас үгүй гэж хариулъя. Хүмүүсийг номын хэрэглээтэй ба хэрэглээгүйгээр нь хоёр хэсэгт хувааж болно гэж би боддог.Энэ хэрэглээнд хүнийг багаас нь сургахгүй л бол хожим ном унших гэж их түүртдэг. Хүүхэд мэдээ орсон цагаасаа л үсэг бичигтэй ойр дасал болбол түүний цаана ид шидтэй зүйл байдгийг үргэлж мэдэрч сонирхоно. Хожим утга учиртай номын хэрэглээтэй болоход ч дөхөмтэй. Эцэг эхчүүд, албан байгууллагууд манайхнаар номын тухай, ялангуяа хүүхдийн номын тухай их яриулдаг. Жаахан дэмжээд өгвөл хүмүүс ном уншихад бэлэн байна.
– Саяхан С.Дулам гуайтай ярьж байхад цагаан сараар хүмүүст ном бэлэглэдэг гэж байсан. Ном бэлэглэж байсан зарим жишээг би мэднэ л дээ.Цагаан сараар бие биедээ ном бэлэглэдэг соёл бий болж байгаа юм болов уу гэж санагддаг. Ийм хандлага танд мэдрэгддэг үү?
-Би саяхан хөдөө явлаа. Хөдөөний айлд очоод гурав, дөрөв хоносон юм.Дөрөв, таван настай хоёр хүүхэд цэцэрлэгт явдаггүй гэртээ байдаг юм байна.Хүүхдэдээ орой болгон уншиж өгөх үлгэртэй “365 үдэш” гэдэг номоо тэднийхэнд бэлэглэлээ. “Энэ номыг орой бүр хүүхдэдээ уншиж өгөөрэй. Уншихдаа сэтгэл гаргах нь хамгийн чухал гэсэн.Баярлаад л авсан, өөр ч юм хэлсэнгүй. Дараа нь ярьж суухад ингэж хэллээ. “Р.Энхбат гуай, манай хөдөө чинь одоо нэрээ зүдэрч тавьдаг хүмүүс олширсон шүү дээ. Бичиг мэддэг хүмүүс нь арван үг бичихэд тавыг нь алдана” гэсэн.Ийм үг сонсохоор яаж ч сайхан байх вэ дээ.Хааяа нэг ирдэг сонин ч үгүй болсон, хөдөөнийхөн тэр чигээрээ номноос холджээ.Юун соён гэгээрэл, эхлээд бичиг үсэгтэй болгох ажил хийгдэх хэрэгтэй болжээ.Бид чинь амьдралаас ингэж тасарч байна даа гэсэн бодол надад төрсөн.
–Ингэхэд нийгмийн уншдаг хэсэг нь юу уншиж байна вэ?
-Дэлхийн хүмүүс олноороо уншиж байна гэсэн номыг бид хамгийн түрүүнд орчуулаад гаргадаг. Мэдээж хэн ямар ном, зохиол унших нь тухайн хүний сонирхлоос хамаарна. Өнөөдөр Монголд маш их мэдлэг орчуулгаар дамжиж орж ирж байгаа ч, худал, буруу орчуулгатай номнууд олширсон.
-Номын дэлгүүрт орж ирээд Ли Каун Ю-гийн номыг хараад, орчуулагч нь хэр сайн бол гэсэн бодол хамгийн түрүүнд төрсөн л дөө. Танигдаагүй орчуулагч байх шиг харагдсан.Танайх орчуулагчид тодорхой шаардлага тавьдаг байх?
-Нэрийг нь Монголмаа гэдэг. “Энэ номыг заавал орчуулах ёстой” гээд бидэнд хандсан. Мэдээж хэрэг сэтгэлийн хөөрлөөр барьж ирээгүй, орчуулж чадна гэсэн итгэлтэй байсан.Орчуулгын ажил дуусч номыг хэвлэлтэнд бэлэн болоход орчуулгыг хянаж сайжруулах хоёр жилийн хугацаанд манайхаас арваад хүн оролцсон. Сайн орчуулга гэдэгт итгэлтэй байна. Сайн орчуулга гаргахад гадаад хэлнээс илүү эх хэлэндээ сайн байх л хамгийн чухал. Хүмүүс санал бодлоо хэлэх байх аа.
-Та өргөн хүрээнд ажиллах юм аа. Цэцэрлэг, сургуулийн багш нарт хүртэл хүүхдийг яаж номонд дуртай болгох вэ гээд сургалт хийж байсныг санаж байна.Нэг төрийн бус байгууллага, хэвлэлийн компаниас илүү их хүч гаргаж нийгмээ соён гэгээрүүлэхээр зүтгэж байгаа санагддаг?
-Нийгмээ гэгээрүүлэх уг нь төрийн ажил. Төр энэ ажлаа жинхэнээр нь хийдэггүй, тийм болохоор л бид ийм ажил хийдэг гэж харагдаад байна. Төрөөс явуулж буй ажлууд сонгуулийн зориулалттай, өөрсдийгөө сурталчлах хувийн зорилготой, олон нийтэд таалагдахаас цааш утга агуулга байдаггүй.Тэд цаг зуурын ажлаар л хөөцөлддөг. Гүйх нохойд гүйхгүй нохой саад гэж тэдний хийсэн дутуу дулимаг, өөрсдийн сонгуулийн ашиг сонирхол, нэр төр хөөцөлдсөн ажлууд нь бидэнд маш их саад болдог.
-Сониуч асуулт байна. Та номон дунд умбаж явдаг болохоор таныг гайхшруулах амаргүй байх л даа. Хамгийн сүүлд танд гүн сэтгэгдэл төрүүлсэн ном байна уу?
-Манай утга зохиолын цувралаар гарсан ном бий. Туркийн зохиолч Сабахаттин Алигийн “Арьсан хүрэмтэй Мадонна” гэж ном их таалагдсан.Тэр номыг уншаад, энэ зохиолыг уншсан хүнтэй яримаар, хүмүүсийн бодлыг сонсмоор санагдсан.Гоё ном уншихад сэтгэл сэргэдэг.Залуусын хайр сэтгэл, дотоод сэтгэлийн тухай ном л доо.
-Интернэтэд номын хорхойтнуудын группууд байдаг. Та аль нэгэнд нь нэгддэг үү?
-Тэр хүмүүсийг цуглуулаад, уншсан номоо ярилцдаг болъё гээд манай номын дэлгүүр уриалаад л байгаа ш дээ. Номын тухай л ярилцмаар байна.
-Хүмүүс шагшаад байгаа номыг олж унших гэж эрж хайдаг юм шиг ээ. Интерномын их дэлгүүрээс гаргадаг бестселлер номын жагсаалтад та анхаардаг уу?
-Үгүй ээ. Надад тэр ерөөсөө сонин биш.Тэр бол зүгээр л зарагдсан номын тоо шүү дээ.