Өнөөдрөөс хэрэгжиж эхлэх Монгол Улс Япон улсын хооронд байгуулсан Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрт УИХ-ын дарга багагүй найдлага тавьж байна. Хямдхан приус авах, чацарганын жүүсээ элдэв татваргүй Японы зах зээлд гаргах энэ тэр бол наад захын асуудал, өчнөөн тэрбум тоннын нөөцтэй нүүрсээ наран улсынхны тусламжтайгаар үнэд хүргэх нь Монголын хувьд том зорилго болжээ гэсэн дүгнэлтийг УИХ-ын даргын хэлсэн үгнээс хийж болохоор байв. Хэлэлцээр хэрэгжсэнээр Японы өндөр технологийг нэвтрүүлэх боломж нээгдэж байгаа. Монгол нүүрсний арвин их нөөцтэй, Япон нүүрснээс эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж авах өндөр технологиудтай. Энэ давуу талуудаа нэгтгэх сонирхлыг хоёр тал харилцан илэрхийлээд эхэлчихэж. Японы технологийг нэвтрүүлж, нүүрснээсээ эцсийн бүтээгдэхүүн гаргадаг болчихвол 30 ам.доллараар биш 1500 ам.доллараар зарах гарц нээгдэнэ гэж байгаа. Гэхдээ энэ боломж яг хэзээ ажил болохыг хэлэхэд эрт байна. Ямартай ч УИХ-ын даргын Япон улсад хийсэн айлчлалын үеэр энэ талаар эхний яриа хөөрөөнүүд өрнөжээ. Монголын цэвэр нүүрсний технологи хэрэгжүүлж байгаа төслүүдэд Японы оролцоог хангах асуудал яригдсан гэнэ. Манай улсын тухайд “Цэцэнс майнинг энд Энержи”, “Монголын Алт”, “Багануур Энержи” зэрэг хэд хэдэн компани нүүрс шингэрүүлэх, нүүрснээс шингэн түлш гаргаж авах төслүүдийг эхлүүлээд байгаа юм.
Эхний ээлжинд хоёр улсын хамтарсан судалгааны баг оны сүүлээр ажиллаж эхлэх бололтой. Юуны өмнө нүүрсийг хийжүүлнэ, хийгээр ажилладаг цахилгаан станцын бүтээн байгуулалт өрнүүлнэ, нүүрсийг хийжүүлэх явцад гарсан дагалдах элементүүдийг ашиглаж нүүрс химийн үйлдвэр байгуулна гэсэн зураг гарчээ. Япончууд хэрийн зүйлд яаран шийдвэр гаргадаггүй улс. Уул уурхай, тэр дундаа нүүрсний салбараа зөв хөгжүүлж, том төслүүдээ улс төрийн элдэв нөлөөгүй хэрэгжүүлээд эхэлбэл нүүрсээ үнэд хүргэх төлөвлөгөө хэрэгжих магадлалтай.
“Эрдэнэс метан” компанийн гүйцэтгэх захирал Г.Ёндонгомбо “Хүмүүс анх нүүрсийг шатаах зорилгоор л олборлож эхэлсэн. Эхлээд ахуйд, дараа нь аж үйлдвэрт. Нүүрс байгаагүйсэн бол аж үйлдвэрийн хувьсгал ч болохгүй байсан. XIX зуунд тээвэрт маш ихээр хэрэглэж эхэлсэн.
1960 онд нүүрсний станцууд дэлхийн эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн талыг эзэлж байсан. Гэтэл 1970 онд дөнгөж гуравны нэгийг эзлэх болсон. Нүүрс газрын тос, хийнд шахагдаж эхэлсэн хэрэг. Гэхдээ химийн болон металлургийн үйлдвэрлэлийн үнэт түүхий эд гэдгээрээ нүүрсний үнэ цэн хэзээ ч унаагүй өнөөг хүрсэн. Өнөөдөр нийт олборлож байгаа нүүрсний дөрөвний нэгийг кокс-химийн үйлдвэрлэл ашигладаг” хэмээн ярилаа.
Нүүрсийг 950-1050°С халуунд хүчилтөрөгчгүйгээр халаахад задрал явагдаж кокс хэмээх хатуу бодис, коксын хий хэмээх дэгдэмтгий бодис үүсдэг аж. Нүүрсний жингийн 75-78 хувь нь кокс болдог гэнэ. Үүнийг металлургийн үйлдвэрт ширэм хайлуулахад хэрэглэдэг юм байна. Үлдсэн 25 хувь нь коксын хий болж усны ууртай хамт өтгөрч нүүрсний давирхай болон давирхайт ус болдог байна.
Нүүрсний давирхай нь нүүрсний жингийн 3-4 хувийг эзлэх бөгөөд органик бодисуудын маш нарийн холимог гэж химичид онцолдог.
Энэ холимгоос өнөөдрийн байдлаар эрдэмтэд дөнгөж 60 хувийг нь таньжээ. Тодруулж хэлбэл, эрдэмтэд 500 бодисыг таньж чадсан аж. Эдгээрээс одоохондоо нафталин, антрацен, фенантрен, фенолууд, нүүрсний тос зэргийг боловсруулж байна.
Нүүрсний жингийн 12 хүртэлх хувийг эзэлдэг давирхайт уснаас аммиак, фенолууд, пиридини зэргийг гаргаж авдаг. Эндээс бас кумароны давирхайг гаргаж лак, будаг, линолеум, резин үйлдвэрлэхэд хэрэглэдэг юм байна.
Мөн нүүрсийг хийжүүлж нийлэг хий сингаз гаргадаг байна. Энэ хий нь түлш гэдэг утгаараа байгаль орчинд ээлтэй, химийн аж үйлдвэр, нийлэг байгалийн хий, нийлэг шингэн түлшний үйлдвэрлэлийн түүхий эд гэдэг утгаараа бүр ч илүү ач холбогдолтой эд гэнэ.
Нүүрснээс бас хиймэл графит буюу бал чулууг гаргадаг аж. Даралт, халууны орчин бүрдүүлж чадвал хиймэл алмаз ч болгож болдог байна.
Дэлхийн улс орнууд чулуун нүүрснээс ванадий, германий, галлий, молибден, цайр, хар тугалга зэрэг ховор металл, түүнчлэн хүхрийг ч асар ихээр гарган авч байна. Товчхондоо нүүрсийг боловсруулж 400 гаруй бодис гарган авдаг юм байна. Эдгээр бодисууд нь нүүрснээсээ 20-25 дахин өндөр үнэтэйгээр зах зээлд нийлүүлэгддэг аж.
Манай улс нүүрсний 173 тэрбум тонн нөөцтэй гэсэн статистик бий. Нийт нөөцөөрөө дэлхийд эхний 15-д ордог гэх жагсаалт ч дуулддаг. Нүүрсний нийт нөөцийн ихэнх нь зах зээлд үнэд хүрдэггүй хүрэн нүүрс гэж геологичид ярьдаг. Тэгэхээр үнэ хүрэхгүй хүрэн нүүрснээсээ дэлхийн зах зээлд өндөр үнээр худалдаалагддаг бүтээгдэхүүнийг Японы өндөр технологийг ашиглан гаргаж эхэлбэл мэдээж худалдан авагчид бэлэн. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд нүүрснээс татгалзаж эхэлсэн нь цаанаа учиртай. Нүүрсийг шатаахад хийн болон хатуу байдалтай асар их хорт хаягдлууд ялгардаг юм.
Тиймээс ихэнх оронд нүүрс шатаахтай холбоотой хатуу чанга дүрэм, журам, норм хэрэгжүүлдэг. Алсдаа нүүрсээ биш нүүрснээс гаргаж авсан өндөр чанарын бүтээгдэхүүнүүдийн эрэлт өснө гэдэг нь эндээс төвөггүй харагдаж байна.
Доктор Б.Пүрэвсүрэн нүүрсний хэтийн төлөвийн талаарх саналдаа “Таван толгойн нүүрсийг баяжуулах ба коксжуулах үйлдвэр байгуулагдсанаар нүүрсний баяжмал болон коксыг цаашид дахин гүн боловсруулалтад оруулна. Тухайлбал, баяжмалаас идэвхжүүлсэн нүүрс, коксыг төмрийн хүдрийг боловсруулж төмөр, коксыг шохойтой хольж хайлуулан кальцын карбид үйлдвэрлэх үйлдвэрүүдийг харилцан уялдаатай хөгжүүлэх боломжтой. Кальцигийн карбидыг үйлдвэрлэснээр ацетиленийг гарган авах боломж нээгдэнэ. Ингэснээр полимер химийн аж үйлдвэрийг жинхэнэ ёсоор хөгжүүлэх эх суурь тавигдах юм.
Үр дүнд нь нүүрсний гүнзгий боловсруулалтын эцсийн бүтээгдэхүүн болох орчин үеийн хамгийн их эрэлт хэрэгцээтэй нийлэг полимерууд болох поливинилхлорид, поливинилацетат, поливинилийн спиртийг үйлдвэрлэснээр төрөл бүрийн хуванцар бүтээгдэхүүнүүд, органик лак, будаг, цавуу, нийлэг мяндас болон түүгээр хийсэн бүтээгдэхүүнүүдээр дотоодын хэрэгцээгээ хангах хэтийн сайхан төлөв бий” гэж онцолсон нь бий.