Төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Цогзолын Нацагдоржийн хүү, “Цогзол Нацагдорж”
сангийн тэргүүн Н.Түвшинтөгстэй ярилцлаа.
-Таны аав Монголын симфони хөгжим, хөгжмийн театрт асар олон талт, гүн гүнзгий соёлыг бүтээжээ. Өнөөдөр
та аавынхаа нэрээр нэрлэсэн “Цогзол Нацагдорж” санг тэргүүлж байна. Сангийн тань
ажил ямархуу явж байгаа вэ?
-“Хийхээсээ өмнө дэмий ярих дэмий” гэж аав хэлдэг байсан. Тэр үг миний сэтгэлд
бүр шингэчихсэн. Гэхдээ ирэх жил аавын мэндэлсний 65 жилийн ой тохиох юм. Бид юу
хийхээ одооноос бодож л байна. Аавын “Гүн
гэрийн гүнж” гэж дуурь байдаг. Концертын хэлбэрээр анх тоглогдсон байдаг юм. Энэ дуурийг жинхэнэ дуурийнх нь хэлбэрээр тоглуулах
юм сан гэж ээж бид хэд ярилцаад л байна. Сураг сонсох нь ээ, Дуурийн театр энэ бүтээлийг
тайзнаа тавьж магадгүй сонсогдож байна. Үнэнийг
хэлэхэд, аав маань ирээдүйд юу хийх гэж байгаагаа огт ярьдаггүй байсан. Хийсэн зүйлээ
л ярина уу гэхээс хийх гэж байгаа юмаа урьдчилж яриад байдаггүй байжээ. Энэ чанар
нь дүү бид хоёрт бас байх шиг байна. Ямар
ч байсан жил бүрийн дөрөвдүгээр сарын 7-нд төрсөн өдрөөр нь тоймтой ажил зохион
байгуулж хийж байя гээд өнгөрсөн 2011 онд
мэндэлснийх нь 60 жилийн ойгоор гурван өдрийн тоглолт хийсэн л дээ. Эхний өдөр
“Тунгалаг тамир” мюзиклыг нь тайзнаа тавьсан. Аав “Тунгалаг тамир” мюзиклээ гол
нь найрал дуучдын уран бүтээлд зориулж хийсэн юм байна лээ. Өмнө нь найрал дуунд
зориулсан том хэмжээний бүтээл бараг байгаагүй юм билээ. Үүн дээр хормейстр Дашбямба
ах, техникийн талаасаа “Анир” студийн Алтанхуяг нар хамтарч ажилласан юм. Анх Дуурийн
театрт тавьсных нь дараа Алтанхуяг Лодойдамба
гуайн төрсөн нутаг Говь-Алтай аймагт аваачиж тоглуулахаар ээжээс зөвшөөрөл авч байсан
санагдана. Бодвол тоглуулсан байх. Дараагийн өдөр нь бид СУИС дээр эрдэм шинжилгээний
бага хурал хийлгээд гурав дахь өдөр нь Дуурийн театрт симфони бүтээлүүдийг нь тоглуулсан.
Бас хүмүүсийн дурсамж дурдатгалаар “Цогзолын Нацагдорж буюу хувь заяаны симфони”
нэртэй ном, “Нутгийн чулуу II” гээд мэргэжлийн дуулаачдад зориулсан дуунуудаар нь
ном гаргасан. Энэ номыг УГЗ Ц.Пүрэвхүү ах ивээн тэтгэж хэвлүүлсэн юм. Өмнө нь аав
өөрөө “Нутгийн чулуу” номынхоо эхнийхийг гараараа бичиж канондоод цөөхөн хувь гаргаж
үзээд дараа нь ном болгож хэвлүүлж байсан л даа.
-“Үүлэн заяа” дуурийнх нь тайзыг бас шинэчилсэн байх аа?
-Тэгсэн. “Үүлэн заяа” дуурийнх нь 25 жилийн ой ч тохиож
таарсан юм. Цомнолыг нь зохиолч Ш.Шажинбат
гуай бичсэн шүү дээ. Аавд төрийн шагнал авчирсан бүтээл юм. Аав маань “Үүлэн заяа”
дуурь, “Хөдөөгийн сайхан” симфони чуулбар, IV симфони гэсэн гурван бүтээлээрээ
1993 онд төрийн шагнал хүртсэн шүү дээ. Тэгээд “Үүлэн заяа” дуурийг анх тайзнаа
тавьснаас нь хойш 25 жилийн дараа бид тайз
декораци, хувцсыг нь шинэчилж тоглуулсан л даа. Театр ч их сайхан дэмжсэн. Ер нь түүхэн дуурийн тайз, хувцас их нарийн байдаг
юм билээ. Хувцасны загвар нь гэхэд л дүрүүдийнхээ хувийн мөн чанарыг харуулсан байх
жишээтэй. “Үүлэн заяа” –гийн хувцсыг шинэчлэхэд дизайнер Гунгаасүхийн Оюун ажилласан.
Бас анх тоглож байсан жүжигчид, уран бүтээлчдийг нь урьж, гэрэл зургийн жижигхэн
үзэсгэлэн гаргасан юм байна. Тэр үеэр бид Шажинбат гуайн хүүхдүүдтэй холбогдох гээд
чадаагүй. Гэтэл яаж дуулсан юм бүү мэд, тоглолтын дараа хүмүүсийг хүлээж авч байтал
Шажинбат гуайн хүү гээд ирээд баяр хүргэж байсан. “ Үүлэн заяа” дуурьт гардаг жаал
хүүгийн дүрд 10 настайдаа тоглож байсан гээд нэг хүү ирж ч байх шиг. Дуучин Ариунбаатар
ахын хүү, багадаа аавын дуурьт тоглож байсан юм билээ л дээ. Ийм сонин уулзалтууд
ч тэр өдөр болсон шүү. Хамгийн гол нь “Үүлэн заяа” дуурийн клавирыг нь шинээр хэвлүүлсэн
л дээ. Гурван зуу гаруй хуудастай зузаан ном болсон. Театрынхантай хамтарч хийсэн
юм.
-Аав тань “Учиртай гурван толгой”, “Ламбугайн нулимс”, “Чингис хаан” гэхчлэн
монгол дуурийн хэд хэдэн бүтээлийн эх бичвэрийг компьютерт анх шивж хэвлүүлж байв.
Театрт ганцхан хувь байдаг эх бичвэрүүд, бусад нь гар хуулбарууд шүү дээ. Тэгэхэд
та ноот шивж аавдаа тусалж байснаа өмнө ярьж байсан. Одоо та ноот шивж байгаа юу?
-Аавдаа туслах гэж л ноот шивж байсан юм. Дахиж ноот шивээгүй.
-“Учиртай гурван толгой”-г шивж байхад танд ямар мэдрэмж төрж байв. Монголын
анхны дуурь, хэзээ ч тайзнаас буухгүй тийм гоё жүжгийн эх бичвэр дээр ажиллана гэдэг
ховор тохиох аз юм л даа?
– Би уг нь кино зураглаачийн мэргэжилтэй л дээ. Жигжидийн нэрэмжит Кино урлагийн
дээд сургуулийн зураглаачийн ангийг 2002 онд төгссөн. Сургуулиа төгсөөд шууд гэртээ
сууж аавтай ноот шивэх ажил хийж эхэлсэн. Эхэндээ би дургүй байсан юм. Мэргэжлээрээ
ч юм уу өөрийнхөө юмыг хиймээр байдаг. Гэвч аав “Ямар ч байсан чи хийгээд үз” гэсээр
байгаад ноот шивүүлсэн. Хамгийн анх нэг
дуу шивсэн санагдана. Тэгээд л жаахан сонирхолтой санагдаж эхэлсэн гэх юм уу. Дараа
нь шууд “Учиртай гурван толгой” дуурийн клавирыг шивсэн дээ. Хөгжмийн мэргэжилгүй
болохоор тэр олон ноотон дунд бараг л төөрчихсөн амьтан суудаг байлаа.
-Тэр чинь хэдэн зуун мянга, саяар тоологдох ноот, тэгээд гар бичмэл байгаа
шүү дээ. Ер нь ямархуу байв?
-Тийм ээ, гар бичмэл. Хөгжимчдөд тараахын тулд эхийг нь гараараа хуулбарлаж
бичдэг байсан юм байна лээ. Хаа очиж тэр нь их цэгцтэй. Хараад мэдэхгүй юмаа ааваас
асууна. Ноот гэдэг чинь тэр чигээрээ дүрс л юм чинь компьютерт шивсэн дүрс, аавын
тэмдэглэж өгсөн хэсгийг харьцуулж харж байгаад хуулаад хийдэг байв. Дээд талд нь дуучдын дуулах ноот үгтэйгээ, доор
нь төгөлдөр хуурын тоглох ноот, дуурийн өрнөл, эрэгтэй эмэгтэй хоор гэхчлэн үнэхээр
толгой эргэмээр. Сүүлдээ жаахан гадарлаад ирдэг юм билээ. Дараа нь том хэмжээний
зохиол гэх юм бол, Шарав ахын “Чингис хаан” дуурийг, бас Лувсаншарав гуайн дууны гурван ч номон дээр ажилласан. Тэгж байгаад би
Солонгос руу явсан. Аав маань Билэгийн Дамдинсүрэн гуайн “Учиртай гурван толгой”
дуурийг Монголдоо анх ингэж бүрэн эхээр нь компьютерт шивж хэвлүүлсэн юм. Аав Дамдинсүрэн
гуайн охинтой очиж уулзаж ном хийх зөвшөөрөл аваад хийж байсан. Монголын анхны дуурь,
театрт байгаа хувь нь маш их хуучирсан, дуучдад ноот нь олдохгүй болчихсон гээд
олон хүндрэлийг аав олж хараад заавал хийх ёстой ажил гэж үзсэн юм байна лээ. Сүүлд
аав намайг эзгүй хойгуур Х.Билэгжаргал ахын “Ламбугайн нулимс” дуурийг ном болгож
гаргасан. Энэ мэтчилэн аав маань бусад хөгжмийн зохиолчдынхоо уран бүтээлийн түүвэр
ном олныг гаргаж, олон хүний бүтээлийг компьютерт оруулж өгсөн дөө. Тэгсэн хэрнээ
өөрийнхөө бүтээлээс бараг хийгээгүй. Өөрийнх нь бүтээлүүд зөвхөн гар бичмэлээрээ
үлдсэн байгаа. Хүмүүсийн бүтээл дээр аав голдуу шөнө сууж ажилладаг байсан. Өдөр
нь би ноотыг нь компьютерт шивчихнэ, аав шөнө нь суугаад мэргэжлийн үүднээс редакторлаад
гаргачихдаг байсан. Аав өөрөө бас ноот шивдэг байсан ч компьютер удаан ширтэхээр
нүд өвдөөд байна гэдэгсэн.
-Та Солонгост юу хийв. Хэдэн жил болов?
-Зургаан жил гэрээгээр ажилласан.
-Ц.Нацагдорж гуайн таван симфони, концертууд, дууриуд, балетын хөгжмүүд гээд
хөгжмийн бүх төрөл хэлбэрийн арвин их бүтээл байна. Харамсалтай нь тэр сайхан бүтээлүүдээс
хүмүүс сонсч байхаар цомог ч юм уу бараг алга л даа. Ганц “Өргөөний баяр наадам” симфони удиртгалыг л хүмүүс
онлайнаар сонсдог юм шиг байна?
-Ганц “Өргөөний баяр наадам” нь Youtube дээр байдаг юм. Симфони хөгжмийн
том хэлбэрийн бүтээлүүдийг олон нийтэд хүртээмжтэй хэлбэрээр гаргахад амаргүй шүү
дээ. “Өргөөний баяр наадам” гэснээс аав нэг удаа Хойд Солонгост болдог “Хаврын
баяр”-т явж, тэндхийн театрт энэ симфони
удиртгалаа сонсоод уйлсан гэдэг юм. Бүрэнбэх гуай дохиж Солонгосын оркестр тоглосон
юм билээ. Хөгжмийг бас ингэж гоё тоглодог юм байжээ гээд өөрийн эрхгүй нулимс унагасан
гэдэг юм.
-Аавын тань амьд сэрүүндээ өгч байсан ярилцлага байна л даа. “Би дөчин
жил хөгжим бичлээ. Эргээд харахад Нацагдоржийнх гэсэн нэг чиг хандлага байна.
Нацагдорж гэдэг хүний ерөнхий төрх. Тэр байтугай аль нутгийн хүн бэ гэдэг маань
хүртэл харагдана. Хүний төрсөн газар шороо гэдэг хаа нэг газар заавал гарч ирээд
байдаг юм. Үүнээсээ хэзээ ч салж чадахгүй байх” гэж ярьж байсан. Гэтэл “Хөдөөгийн
сайхан” симфони сюит бол яг л ийм байх жишээтэй.
Говийн амьдрал нүдэнд үзэгдэх шиг болдог шүү дээ?
-“Хөдөөгийн сайхан” симфони сюитийн “Тэмээний уралдаан” гэж дөрөвдүгээр анги
нь байхаа. Энэ надад их гоё санагддаг юм. Бүр нүдэнд харагдтал бичсэн байдаг л даа.
Аавын төрсөн нутаг Дундговийн Эрдэнэдалай сумын Шаврын ханан гэдэг газар юм. Зуутын
хийд гэж Эрдэнэдалай суманд байдаг. Тэнд нэг ах нь амьдардаг юм. Өнгөрсөн зун ээж
дүү бид гурав аавынхаа эгч ах хоёрыг гэр бүлийнх нь хамт аваад аавын нутагт очлоо.
Аавынхаа төрсөн газарт хүндэтгэлийн хөшөө босголоо. Манайхан баяуд овгийнх гэж явдаг юм. Нэг ёсондоо
овгийнхондоо зориулж босгосон хүндэтгэлийн
хөшөө юм даа. Энэ жил бас гэр бүлээрээ явах санаатай байсан ч амжсангүй. Ер нь
хүний төрсөн нутаг ус гэдэг аавын хэлдгээр ёстой л нарийн шижмээр холбоотой байдаг
юм билээ л дээ. Тэр бүү хэл байгаль уул усаа дуулсан бүтээл хүртэл тэр нутаг ус
газар шороотойгоо их нарийн холбогдчихдог юм шиг санагддаг. Аавын “Нутгийн чулуу”
гэдэг дуу бий дээ. Үг нь Зуунай агсны шүлэг. Энэ дууны хөшөөг Зуунай агсны төрсөн
нутаг Говь Алтай аймагт босгож л дээ. Тэр
нутагт зун бороо орохгүй ган болж байсан юм гэсэн. Гэтэл “Нутгийн чулуу” дууны хөшөөг
нээж ёслол хийх мөчид бороо орсон гэж нутгийн хүмүүс ярьдаг юм. Сонин шүү.
-Бараг сүүлчийн ярилцлагуудынх нь нэг байх аа. Хоёр хүүдээ хөгжмийн боловсрол
эзэмшүүлээгүй маань миний буруу ч байж үү дээ. Нэг хүү маань морин хуурч болъё гэхэд
нь би болиулчихсан юм, харамсмаар… гэж ярьж байсан?
– Хэдийгээр урлаг, хөгжим гэдэг сайхан ч хүнд хэцүү салбар шүү дээ. Дүү бид
хоёрыг аав хайрлаж харамласан шиг байгаа юм. Хоёр хүүгээ тэгж зовоохгүй гэдэг байсан.
Дүүг тавдугаар ангид байхад аав ХБК-ийн морин хуурын ангид орох уу гэж ганцхан удаа
асуусан юм. Дүү тэгье гэж байтал яагаад ч юм аав гэнэт болиулчихсан.
-Ингэхэд, ээж, аав хоёрынхоо хэрхэн танилцаж гэр бүл болсон түүхийг яриулж
байв уу?
-Яг сонирхож асууж байсангүй л дээ. Танилцахаасаа өмнө хөршүүд байсан гэсэн.
ШУТИС-ийн Компьютерийн сургууль байгаа тэр газар өмнө нь айлууд амьдардаг байсан
гэсэн. Тэнд аав хоёр ахтайгаа амьдардаг байж л дээ. Ээжийнх хөрш. Далан хэдэн он юм болов уу даа.
Тэгж явж байгаад л танилцсан гэдэг юм.
Н.ПАГМА