Түмэн хүн хөлхсөн
галт тэрэгний буудал түжигнээн тачигнаан дүүрэн. Ирж буцах хүний тавилантай
зүйрлэм одох, үдэхийн гэгээхэн гуниг хөшиглөн намиатна. Булган хангайн намар
өглөөгүүр будан хүдэнд нь хөлөө дүрж бууна гэхээс Эрдэнэт чигийн вагонд дөнгөж
суусан атлаа сэтгэл нэг л догдлонгуй. Эргэн тойрноо харвал над шиг догдлонгуй
хүн ч алга. Суудалдаа тухалсан зорчигчид “Одоо явдаггүй юм байх даа” гэж
битүүхэн хүлээсэн хүмүүс. Ер хүний хорвоо гэгч цаг мөч тутам хүлээж догдолж,
урагш тэмүүлэхийн гэгээн заяа гэлтэй. “Улаанбаатар” өртөөнөөс хөдөлснөөс хойш
хажууд тухалсан улаан тэрмэн дээлтэй, бүрх малгайтай хижээл насны ах, сүүлд
танилцахад солонгос, түрэгт найман жил хараар ажилласан гэх залуу, орж ирсэн
цагаасаа ам хуурайгүй хүүрнэх тавиад насны эгч, “Этүгэн” сургуулийн нэгдүгээр
курсын оюутан хүү, Баруунхараа дээр бууна гэх аятайхан бүсгүй гээд хэдий сайн
танихгүй ч бүгд л сэтгэлд дотно санагдана. Ам хуурайгүй эгч Эрдэнэтийн
цагдаагийн томоохон албан тушаалтны гэргий гэнэ. Уурхайн хотхонд урд өдөр нь
үерхдэг бүсгүйгээ, эмээтэй нь, хүүтэй нь сүхдэж хөнөөсөн аймшигт хэрэг гарсан
тухай өгүүлж, аян замын хамсаатнуудаа түгшүүрлүүлээд авав. “Ийм ноцтой хэрэг
манай сонин дээр гарсан баймаар юм. Эрэн сурвалжлахын Хүрлээ “Балдорж” шагнал
авах гэж хөөрөөд анзаараагүй өнгөрчихсөн юм болов уу” хэмээн өглөөнөөс хойш их
ажилтайдаа түүртэн гарчиглаж амжаагүй “Өдрийн сонин”-оо үүргэвчнээсээ гарган
шаржигнууллаа. Цагдаагийн даргын эхнэрийн амнаас сонссоноос өчнөөн бодитой,
хэдийнэ бичсэнийг уншаад, золгүй явдалд гуниглаж, эрээн бараан аж төрөл, эгэл
жирийн ардынхаа зовлонг ч алдаа оноогүй бичиглэдэг үзэг нэгтнээрээ бахархах
сэтгэл төрлөө.
Нийтийн вагоны
дотоод долгионоор
“Аргадаж
гэгэлзсэн аялгууг сонсоход
Асгартал уйлмаар болдоггүй ч билүү
Алдаа онооны хатуухан үнэнийг
Атгахан зүрх дэнсэлдэггүй билүү
Эгшиг яруухан
дууны хорвоод
Эмзэг сэтгэл
бөмбөрөөд байх юм аа”
гэсэн ардын жүжигчин Долгорын сэтгэл гэгэлзүүлсэн дуу явж, нэг л амьдрах
энэ хорвоодоо утга учиртай амьдрахын гэгээн учиг хөвөрдөнө. Хүн ер нь юуны
төлөө төрж, юу бүтээж буцнам. Эхийн халуун хэвлийгээс хүй орчлонд унахдаа муу
үйл үйлдэж, эцэг эх, элгэн саднаа зовоох гэж алтан рашаан шиг амьдын агаар
залгилдаггүй байлтай. Ийм нэгэн гуниг сэтгэлийн гүнд огшино. “Тэр залуу яах гэж
энгэртээ наасан энхрий хайртнаа түйвээв ээ. Хэрвээ энэ дууг сонсоод утгын
гүнийг нь мэдэрч чадсан бол тийм булай хэрэг үйлдэхгүй л байх байсан даа”
гэхээс нулимс аяндаа цийлэгнэнэ. Галт тэрэг түжигнэн тачигнан харанхуйн дундуур
урагшлах нь угсраагаар тачигнатал галлах нэгэн хүчит бууны сум хар эрчээрээ хаа
нэгтээ очиж хагацал гунигийг бэлэглэх гэж исгэрэн нисэж явах шиг санагдана. Түг
таг, түг таг. Нэг л түгшүүртэй ч юм шиг нойр ч эс хүрнэ. Дарханы өртөөн дээр
зогсох бүтэн цагийн хооронд таван вагоноор тусгаарлагдан нэгэн харгуйд хамт
яваа гавьяат жүжигчин Намдагийн Төмөрхуяг ахын тусгай өрөөнд зочилж, халуун
элгэн сэтгэлээр хууч баахан хөөрөв. Бид төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч
Цэдэн-Ишийн Чинзоригийн “Дууны хорвоо” улсын уралдааны зочноор уригдаж яваа юм.
Төмөрөө ах “Чинжигийнхээ “Намрын дурсамж”, “Хорвоод ганцхан ээждээ” дуунуудыг
дуулж хос жигүүртэй явсан залуу халуун өдрүүд минь энүүхэнд юм шиг санагдаж
байна. Танай Хонгор нутгийн яруу найрагч Намжимын Сүхбат бид ч их дотно явлаа шүү дээ.
Чинзориг сүүлд
надад
“Марал мичдийн
анивчаан дундаа
Манхайх саран
гэрэлтэй юм даа
Булгилах
зүрхэнд хүсэл дуудсан
Булбарай чи
минь ганцхан юм даа”
гэсэн үгтэй “Холын од руу харвачих вий дээ” дуугаа өгөхөд нь дуулаагүй.
Налайхын уурхайд осол гарч арваад сайхан залуу эндээд, тэдний нэг
Д.Баасанжаргал гэх залуугийн тэмдэглэлийн дэвтрээс олдсон үг шүү дээ. Би өмнө
нь Чинжигийнхээ гунигтай аялгуутай хэд хэдэн дууг дуулж алдрын моринд дөрөөлөөд
байсан ч нэг л дуулж төвдөхгүй буцааж өгсөн. Харин “Чингис хаан”-ы Жагаа маань
дэндүү сайхан дуулсан даа. Чинзоригийн дуу ер нь л нэг хүний сэтгэлийн
чавхдасыг хөндсөн аятай, цаанаа л нэг амьд байдаг юм даа” гэснээ “Чинжиг минь
их зөөлөн сэтгэлтэй хүн сэн. Яруу найрагч Шагдарын Уянга тэр хоёр нийтийн
унаанд явж байтал нүдэнд хүйтэн нэг залуу ирж дээрэлхэн, сандал дээр нь суугаад
тэр хоёрыг буулгахад унааны мөнгөгүй алхаж явахдаа “Төмөрөө минь байсан бол бид
хоёрыг дээрэлхэж чадахгүй дээ” гэж хоорондоо ярьж явсан байдаг юм, хөөрхий дөө”
гэж нүдэнд нь нулимс цийлэгнээд ирэв. Энэ л үед Чинжиг аялгуу зохиосон төрийн
шагналт зохиолч Далхаагийн Норовын “Эцсийн тушаал” жүжгийн дууны
“Хүлгийн
сайныг унасан юмсан
Хүний дээд нь
явсан юмсан
Хүүгээ үнсэж
амжаагүй юмсан
Хүслээ гүйцээж
чадаагүй юмсан” гэсэн
гашуухан үг цээжин цаана огшоод ирлээ. Халхын сайхан дуучинтай уулзаад
харанхуйд вагон руугаа алхаж явахад эгшигийн гэгээт их туурвилчийн аялгуунууд
чихнээ сонсогдох шиг болж сэтгэл нэг л цэлмүүхэн болов. Эрдэнэтийн өртөөн дээр
үүрийн жингээр буухуй намрын өглөө нэг л жихүүхэн. Биднийг тосох унаанууд
хэдийнэ иржээ. Хийл бололтой хөгжмийн зэмсэг үүрсэн хоёр тэрсхэн охин их
хөгжмийн зохиолчийн амьд ахуйдаа харж амжаагүй ихэр үрс Номинцэцэг, Сувданцэцэг
нар ажээ. Эрдэнэтээс цааш Овоотын хөтөл дээр гарч очиход наран сиймгэр пансан
үүлсийн чинадаас мандаж, сайтар ажвал эрдэнийн долоон өнгийн солонго нумлан
татжээ. Хамт яваа хөгжим бүжгийн багш бүсгүйчүүдэд сонин болгон хэлбэл тэгтлээ
тоосон шинжгүй. Намрын сайхан өглөө наран солонго харна гэдэг тийм ч элбэг
тавилан ч биш дээ, хорвоо минь.
Ийм л гэгээн
өглөө Чинзориг хөгжмийн зохиолч
“Алтан бороо
навчис асгарна
Аясын хонгор
салхи үлээнэ
Арын номин тайга дуниартана
Аав л ээжийн
минь нутаг санагдана
Моддын орой
тэндээ шуугина
Могодын айраг
дэргэд шаагина
Хайлан дуулан
суумаар аа
Хангайн сайхан
намар аа” гэж
сэтгэлийн чавхдасаа хөглөн догдлон алхаа биз ээ. Монгол нутгийн минь баян
хангай Булган чигт намар налайжээ. Айлуудын яндангаас цэнхэр утаа эгц дээшээ
суунаглах нь тэнгэрийн мөнгөн зүү шиг санагдана. Тэртээ дээгүүр нисэн өнгөрөх
онгоцны цагаан утаатай тэр л тэнгэрийн мөнгөн зүү нийлж уярал хайр, учрал
хагацлын эгшгийг хөвөрдөн бүтэн бүрний хорвоог бүрдүүлэх мэт бодогдоно.
“Монголдоо алдартай “дүүгүүр” Гомбосүрэн начингийнх энүүхэн Зоон давааны доохно
шүү дээ. Айраг нь ч өдийд янзын байгаа даа” гэж нутгийн найрагч эгч цаанаа л
амттай тамшаалан, шүлсээ залгих нь шүлгээ уншдагаас нь ч уянгалаг юм шиг.
Айргийн бодон ганзагалсан хужаа мотоцикльтнууд замын дагуу үе үехэн шурхийн
зөрнө. Хөеөгөө зөөх хулгана шиг нэвсийтэл өвс ачсан бичил тэргүүд дэнхэлзэн
ойртож ирснээ сэвсхийн зөрж одно. Түлээ мод овоолон ачсан нэг нь харин нуруугаа
гонолзуулах гуна шиг аажуухан уужуухан урагшилна. Хүйтний улирлыг санаа амар
давах сан гэсэн хүн зоны хөдөлмөр бүтээлийн ид үе хөдөө нутагт айлчилжээ.
Ногоорон дуниарч, хүрэнтэн улаарч, алтран шарласан хөглөгөр моддын хаяагаар
зулзаган жаахан бургас, хуш эгнэсэн нь өвлийн өвөөгөө даган тойрон бүжигт ирсэн
тоодон даашинзтай цасан гоо охид шиг цаанаа л үзэмж төгөлдөр харагдана.
“Нарны
тасархай атгаж
Наадаж тоглосон нутаг юмсан
Насны босго алхаж
Наргиж цэнгэсэн газар юмсан
Өрөл мойлтой
нутагтаа
Өвлөөс урьтаад
очих юмсан
Өсөж торнисон
газартаа
Өвдөг сөгдөөд мөргөх юмсан” гэсэн буурал найрагч Н.Дагвадоржийн
“Нутгаа санах юм аа” шүлэгт нэрт хөгжмийн зохиолч маань ийм л гэгэлгэн намраар
аялгуу зохируулаа болов уу гэх бодол аяндаа төрнө. Чинжиг ер нь хаашаа ч янзын
гэгэлгэн гэгээн, уяхан сэтгэлтэн байсан юм бэ дээ. Аялгуу зохиосон дууных нь
шүлгүүдийг уншихад л аяндаа цээжлэгдмээр, аяыг сураад аялмаар дэндүү уяхан мөрүүд
тааралдаад нулимс мэлмэрэх гээд хэцүү юм. Булган хотын хаалгаар оров уу, үгүй
юу л төв засмалын дагуу Чинжигийн зураг хаа сайгүй өлгөөтэй харагдаж, “Дууны
хорвоо-2” гэсэн зарлалын хулдаасан хөшгүүдийг ирийтэл татжээ. “Ямархан хүү
төрүүлсэн”-ээ эх нутаг нь ийн гүнээ хүндэтгэжээ.
Есдүгээр сарын
18-ны өглөө “Булган” зочид буудалд аяны тоосоо шилгээсхийгээд аймгийн Хөгжимт
жүжгийн театрыг зүглэлээ. Булганчууд бүгд нэгэн дор цуглаа юу гэлтэй
хүн-цэцгийн хүрээлэн үүсчээ. Нийслэлд тэр бүрий нэгэн зэрэг таараад байдаггүй
ардын жүжигчин Н.Жанцанноров, төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Б.Шарав, ардын
жүжигчин Ш.Чимэдцэеэ, Самбуу, гавьяат жүжигчин, СУИС-ийн профессор
А.Ичинхорлоо, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Ухнаа, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн,
хөгжмийн зохиолч Б.Бямбабаяр, Т.Сэр-Од, Дархан хотын “Залуучууд” театрын дарга,
гавьяат жүжигчин Н.Түвшинтөгс, гавьяат жүжигчин Н.Төмөрхуяг, Ц.Өлзий-Орших,
Үнэнхүү, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжим судлаач Р.Энхбазар, Буянхишиг,
соёлын гавьяат зүтгэлтэн яруу найрагч С.Оюун, яруу найрагч У.Булган,
Ж.Батцэцэг, Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгын удирдаач, хурандаа Б.Ганхуяг,
Монголын хөгжмийн зохиолчдын холбооны ерөнхийлөгч Х.Алтангэрэл, Буриад улсын
гавьяат жүжигчин Долгормаа, хөгжмийн зохиолчийн эгч Ц.Цэнд-Аюуш, гэргий
Д.Ганмягмар, хүргэн ах Батбаатар, ангийн багш Хандсүрэн, Цэгмид, ихэр охин
нарын хүндэт зочид, улсын уралдаанд оролцохоор ирсэн Өвөрмонгол, ОХУ-ын Буриад,
Монгол Улсын 89 мэргэжлийн дуулаачид. Монголын хөгжмийн их суутан, Могодын
тэнгэрлиг аялгууч, төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Цэдэн-Ишийн Чинзоригийн
нэрэмжит “Дууны хорвоо-2” олон улсын уралдаан
“Идэр омголон
насны өнгөөр
Эрдэж бардаж яваагүй билүү
Эндүү андуугийн халуухан харгуйд
Эргээд санахад харамгүй л билүү
Уянга яруухан
дууны хорвоод
Удаан
амьдармаар санагдах юм аа”
хэмээн тэнгэрийн их найрал эгшиглүүлэн ёслол төгөлдөр эхэлвэй. Багадаа
“Төмөртогоо” нэртэй байсан Чинзориг агсан түмэн зөгий, буман эрвээхэйг урин
даллах анхилуун балт цэцэг мэт хүмүүний дээд хөгжмийн гэгээн билигтэн байсныг
сэтгэлдээ бахархлын цуурайтай, нүдэндээ уярлын нулимстай харан баясав, би. Ай,
бараан бүхэн сарнин арилах аялгуу дууны хорвоо мину.
Уралдаан
эхлүүлээд хөгжмийн зохиолчийн багш Н.Жанцанноров, их туурвилчийн уран бүтээлийн
анд Б.Шарав нараар тэргүүлүүлсэн урлаг соёлынхон Ц.Чинзоригийн сурч байсан
нэгдүгээр сургууль, “Эрдэм” ахлах цогцолбор сургуулийн багш сурагчидтай уулзаж
халуун дулаан дурсамжаа хуваалцав. Булган хотын соёлын төвд мөн Чинжигийн
сурагч ахуйн ангийн хорин зургаан найзтай, олон түмэнтэй чин сэтгэлийн
хөөрөлдөөн үүсгэв. Дурсамж хөөрөлдөөн инээд хөөр, баяр гунигийн сувдан нулимс
дүүрэн өнгөрөв. Чинжиг ер нь их алиа, жигтэйхэн шооч хүн байсан гэнэ. Ганц
жишээ дурдахад л анд Шарав нь хань Ганмягмарыг нь гуйгаад ирэхэд “Зуу татдаг
нь манайд байна
Зурагтаар
гардаг нь танайд байна
Дуу зохиодог
нь манайд байна
Дурлалдаа
шатдаг нь танайд байна
Авгай сольдог
нь манайд байна
Авч суудаг нь
танайд байна” гэж
гуйв уу хө гэж өөрийгөө хүртэл онигоонд оруулчихсан сууж байсан гэнэ. Төрийн
соёрхолт хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзориг агсны нэрэмжит “Дууны хорвоо-2” улсын
уралдаан хоёр өдрийн турш дуу хуураар цалгисны эцэст Цэргийн дуу бүжгийн
эрдмийн чуулгын дуучин Б.Батбаатар тэргүүн байр, таван сая төгрөг, цорын ганц
хувь Чинзоригийн дүр бүхий цомын эзэн болсон. Удаах байруудад аймгийн Хөгжимт
жүжгийн театрын дуучин Б.Чинсанаа, Үндэсний дуу бүжгийн чуулгын дуучин, соёлын
тэргүүний ажилтан П.Баярмагнай, Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын дуучин
Д.Содномдаржаа, Улсын филармонийн дуучин Т.Отгонбаяр нар шалгарсан юм. Булган
хангай нутгаас хүлгийн жолоо залахад “Мөнгөн сартай уйтан замбуулинг
Мөнхийн юм шиг
санаагүй л билүү
Сүүдэр гэрлийн
алагхан заяаг
Сүүмэлзээд
өнгөрөхөд гунихгүй л билүү
Айзам яруухан
дууны хорвоод
Ахин дахин
төрмөөр байх юм аа”
гэж амандаа аялсаар унаандаа суув. Бүтэн хоёр хоног энэ дууг чагнасаар чихэнд
хоногшсоных ч биш аяндаа л сэтгэлд нэгийг өгүүлж аялагдаад байсан даа. Ай,
Чинжиг гэж аугаа тэнгэрийн туурвилч юм даа.