-АРХЕОЛОГИЙН ШИНЖИЛГЭЭ НЭРИЙН ДОР МЕТАЛЛ ХАЙД АГ БОЛСОН БАЙНА-
Эрүүл мэндийн сайд асан, доктор Н.Удвалтай ярилцлаа. Тэрбээр “Хааны гол” төрийн бус байгууллагын удирдах зөвлөлийн дарга юм.
-Та нутаг усныхаа төлөө тэмцэж байгаа юм байна. Яагаад энэ асуудалд анхаарах болов?
-“Хааны гол” төрийн бус байгууллага байгуулсан маань санамсаргүй хэрэг. Төрсөн нутаг Архангайн Эрдэнэмандал сумандаа очиход Хануйн голын маань ойр орчим алтны эрэл хийгээд, Хар хул хааны балгасанд металл хайгаад явж байгаа хүнтэй таарсан. Аав, ээжийн маань өвөлжөөг хүртэл ухаж үзсэн байна лээ. Очих нутаггүй болох нь байна шүү дээ. Үүнд эмзэглээд төрийн бус байгууллага байгуулж, нутаг усаа хамгаалъя гэсэн санаа төрсөн. Хотод ирж, байгууллагаа бүртгүүлээд, эргэж нутагтаа очоод, Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль, Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль, Соёлын өвийг хамгаалах тухай хууль гээд энэ олон хуулийн заалтыг хүмүүст танилцуулж, ТББ-ынхаа бүтцийг нутагтаа бий болгоод ирсэн. Энэ байгууллага ганцхан Архангайн Эрдэнэмандал сумын нутгийг хамгаалах гээгүй. Монгол орны гол горхи, нуур цөөрмийн урсац, ундаргыг хамгаалах, бохирдлоос сэргийлэх, Байгаль орчны тухай хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавих зорилготой юм. Нутгийн иргэдийг нутаг усаа байгалиа, соёлын дурсгалаа хамгаалж чаддаг болоход нь тусалж дэмжих юм.
-Таны төрж өссөн нутаг ямар түүхтэй вэ, нутгаа сахиж үлдсэн хүмүүс хэр олон бэ?
-Эрдэнэмандал сум Хануй, Хүнүй голын бэлчирт байдаг нутаг. Хүннү гүрний төв байсан газар. Язгуурын монголчууд энд бүрэлдсэн гэдэг. Гол модны дурсгал манай сумын зааг нутгаас олдсон. Маш түүхтэй нутаг. Хар хул хааны балгас дотор тоглож өссөн, би. Ийм түүхтэй нутагт маань эрэл хайгуул хийгээд байхаар эмзэг хүлээж авдаг юм байна. Ингэж өөр дээрээ мэдэрсэн болохоор бусад газар ямар байгаа бол гэж анхаарч эхэлсэн.
-Нутгийн иргэд танд хандсан л байх?
-Нутгийн иргэд хүчин мөхөсдөж байна. Археологийн судалгаа, малтлага хийж байхтай таарсан хоёр, гурван хүн байна лээ. Нутгийн иргэдэд мэдээлэл өгдөггүй, үгийг нь сонсдоггүй. Урт нэртэй гэгдэх хуулиар Гол мөрний урсац бүрдэх эх, Усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсийн хилийн зааг, Ойн сан бүхий газрын хилийн зааг газарт ашигт малтмал хайх ашиглахыг хориглосон. Гэтэл одоо археологийн малтлага нэрээр орж ирж байна. Булш, бунханыг нь ухаад, голыг нь ширгээх байдал руу оруулж байна. Тамирын гол, Өгий нуур ч ийм эрсдэлд байна. Янз бүрийн нэрээр, гадаадын хөрөнгө оруулалтаар ямар ч хяналтгүй үйл ажиллагаа явуулж байна. Олдвор нь яасан талаар нутгийн иргэд ямар ч мэдээлэлгүй. Ийм маягаар эзэнгүй байгаа учраас улсын хэмжээнд хяналт тогтоох, нэгтгэж дүгнэх зайлшгүй шаардлага бий.
-Та нутагтаа хэр их очдог вэ?
-Нутагтаа ажлын шаардлагаар хэд хэд очлоо. Нутгийнхан маань мэдээлэлгүй байна. Тэдний үгийг тоохгүй байна. Хар хул хааны туурийг сахиж хамгаалдаг иргэн байдаг. Тэр хүн хэлж ярьсан ч хүчин мөхөсдөөд байгаа юм. Намайг дэмжихээр тэд маань урам, хүч орж байгаа юм. Саяхан бид Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сум руу яваад ирлээ. Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын Тариатын гол ширгэсэн байна. Ширгээд удсан юм байна. Тариатын гол эх авдаг Бага мухрын ам гэж байна. Бага мухрын аманд алт ухахаар хоёр компани голынхоо хоёр талд гарчихсан. Алт угаахад зориулаад нуур үүсгэдэг юм байна.
Зарим тоног төхөөрөмжөө байрлуулаад, алт угаахад бэлтгэж байна. Бид Ашигт малтмал газрын тосны хэрэг эрхлэх газарт хандаж, зөвшөөрөлтэй эсэхийг нь лавласан. Удирдлагууд нь эзгүй, ажилтнууд нь мэдэхгүй гэж байна. Нэг хүнтэй яриулсан. Тэр нь “Танд ямар хамаатай юм бэ, наадахыг чинь сумынхан мэдэж байгаа” гэсэн. Сумын иргэдийн хурлын дарга урьд нь алтны нинжа байсан хүн гэж сонссон. Төвд байсан газар, лицензийн наймаа орон нутагт оччихсон. Уул ус, ам, голыг худалддаг байдал руу орсон байх магадлал байна.
Эрчимтэй ажиллах зайлшгүй шаардлагатай гэж үзэж байна. Одоо бид Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо явах гэж байна. Цагаан-Овоод газрын дайн болж байна. “Стик гоулд” гэдэг компани алт ухах гээд бэлчээрийн газрыг нь авчихаад, нутгийн иргэд ширүүн эсэргүүцэл өрнүүлж байгаа юм билээ.
Бид тэнд очиж сургалт явуулна. Ашигт малтмалын улайрсан дайнд малчдын эрх ихээр зөрчигдөж байна. Бэлчээрээ алдаж байна, уух усгүй болж байна. Өвөлжөө, хаваржаа, хадлангийн талбайгаа алдаж байна. Малчид бол газар нутгийнхаа бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалж, хоточ нохойн үүрэг гүйцэтгэдэг хүмүүс. Тэд бас байгаль хамгаалагчид. Малчид органик хүнс ханган нийлүүлэгчид шүү дээ. Тэд соёл, уламжлалыг тээж, дамжуулж байгаа хүмүүс. Нүүдлийн соёл иргэншлийг тээж яваа хүмүүс бол малчид. Энэ хүмүүсийнхээ эрхийг зөрчөөд, дайн зарлаад байна. Малчдыг хамгаалах зайлшгүй шаардлага тулгарлаа. Хөдөө амьдарч байгаагүй хүмүүс нүүдлийн соёлыг мэддэггүй, хамгаалдаггүй юм байна. Бид бол газар гишгэсэн ч өвс, ургамлыг хайрладаг. Суурин соёлтой хүмүүс бол ашиглаж, сүйтгэх нь их юм. Уул ухаж, усыг ширгээж, хөрсийг бохирдуулан, алт ухаж байгаа нь хүн, байгалийн эсрэг гэмт хэрэг гэж үзэж байна. Энэ асуудлыг хөндөж тавина.
-Нутгийн иргэдийн оролцоотойгоор байгаль хамгаалах тухай ярьдаг. Тэдэнд зүй зохистой эзэмшиж ашиглах эрх мэдэл өгөөд, байгаль хамгаалах үүрэг хүлээлгэх бололцоо хэр байгаа бол?
-Уг нь хуулиараа ийм боломж бий. Харамсалтай нь ингэж чадахгүй байна. Иргэд үнэхээр хүчин мөхөсдөж байна. Хамгаалагч нэртэй булиа залууст нутгийн иргэд зодуулж байна. Нутаг усыг нь булааж байна. Олон газарт ийм үзэгдэл болж байна. Баянхонгорт, Хөвсгөлд, Хэнтий, Сэлэнгэ, Дорнодод ийм явдал болж байна. Бид энэ бүх газраар явж сургалт явуулна. Нутгийн иргэдэд хуулийн боломж, эрхээ хамгаалах мэдлэг олгоно.
-Танай нутгийн хувьд түүхэн газар учраас тусгай хамгаалалтттай газар нутаг юм байна шүү дээ. Яагаад эрэл хайгуул хийсэн хүмүүс яваад байгаа юм бол?
-Хоёр герман сууж байгааг би хараад очсон юм. Юу хийж байгаа юм бэ гэж асуусан чинь “Металл хайж байна” гэсэн юм. 100 метрийн цаана булш ухаж байсан. “Энд археологийн шинжилгээ хийж байгаа юм” гэж хэллээ. Одоо ерөөсөө археологийн шинжилгээ гээд металл хайдаг болсон байна шүү дээ. Нутгийн төр захиргааны байгууллага ард иргэдээ хамгаалахгүй байна. Төр нь ч дэмжихгүй. Нутаг нутагтаа л тэмцээд байна.
Нутгийн иргэд хүчгүй байна, яаж тэмцэхээ ч мэдэхгүй байна. Нүүдлийн соёл иргэншлээ бид хамгаална. Сая Засгийн газрын нэг муухай тогтоол гарсан. Газар тариалангийн бүс нутгийг зарласнаар манай өвөлжөө бас тэр хэсэгт нь орчихсон.
-Архангай газар тариалангийн бүс нутаг юм уу?
-Биш. Архангайд бэлчээрийн даац хэтэрсэн мөртлөө тариалангийн газар болгоно гээд нүүлгэх хэсэгт манай баг орчихсон. Хайрхан, манай сум хоёр тариалангийн талбайтай байсан, биднийг хүүхэд байхад. Гэхдээ атаршчихсан.
-Та нэг хэсэг лекц уншиж байсан. Нийгмээ соён гэгээрүүлэх гэдэг чухал ажил шүү, сүүлийн үед ямар лекц уншиж байна?
-“Дайнаа зогсооё” лекц уншиж, сонсдог ном гаргахаар зэхэж байгаа. Төрийн бус байгууллагыг санхүүжүүлэх хэцүү. Ямар нэг хараат байдалд орохгүй байх нь чухал. Ард түмний дундаас санхүүжилтээ босгохоор зорьж байна. Зүгээр хандив гуйх бус “Дайнаа зогсооё” лекцээрээ санхүүжилт босгох юм. Яагаад бид ийм байдалд орчихов, яаж гарах вэ? Монгол хүн нутагтаа яаж эзэн шиг амьдрах вэ гэдэг арга замыг заах юм.
-“Дайнаа зогсооё” гэж яагаад нэрлэсэн юм бэ?
– Өнөөдөр бид эдийн засаг, санхүүгийн дайн, оюун санааны дайн, экологийн дайн, химийн дайн гээд олон дайны хөлд нэрвэгдээд байна. Энэ дайнаа зогсооё гэсэн хэрэг. Энэ бүхэн хаанаас яаж бий болоод байна, яаж бид энд яваад орчихов гэдгийг хүмүүст мэдүүлэхийг хүссэн юм. Иргэдээ сэрээгээд сэхээрүүлээд, эргээд бүгдээрээ нэгдэж, эх орон, газар шороо, ард түмнээ хамгаалъя гэсэн гол зорилготой.
Аж үйлдвэрийн хувьсгал гэж боллоо. Энэ хувьсгал олон сайн зүйлсийг авчирсан. Маш их баялаг, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн. Гэхдээ бас дэлхийн дулаарлаас эхлээд олон муу үр дагавар учруулсан. Хэчнээн гол горхи ширгэв. Дэлхий чинь бараг хайлах гээд байна. Дэлхийн мөсөн бүрхүүл нимгэрч байна. Нэг хайлчихвал дэлхий үерт автаад, эргэлт буцалтгүй болох прогнозыг гаргасан юм билээ. Дэлхийн дулаарлын тухай маш олон судалгаанууд бий. Дэлхийн дулаарлын 90 хувь нь хүний хүчин зүйлтэй холбоотой гэж үздэг. Бас цөлжилтийн асуудал байна. Цөлжчихвөл мод амьтан ургамал, хүн яаж амьдрах вэ. Хүн, амьтан, малын амьдралын эх үүсвэр ус, ургамал, хөрс, байгаль дэлхий чинь шүү дээ. Энэ бүхэн эргээд газар шороогоо ухаж, сүйтгэж байгаатай холбоотой. Дараагийн нэг анхаарах зүйл ус. Дэлхий усны хомсдолд орж байна. XXI зууны гол дайн усны дайн гэж тодорхойлдог. Усыг XXI зууны газрын тос гэж нэрлээд байгаа. Хүнс бол зэр зэвсэг юм гэж аль хэдийнэ тодорхойлчихсон. Хүнсээр дамжуулж үй олноор нь өвчлүүлж, хөнөөж болно. Хүнсний аюулгүй байдал өнөөдөр ямар түвшинд байгаа билээ. Монголчууд хэзээ ийм их хорт хавдартай байлаа. Бид юу идэж, хэрэглэж байна. Түүний чинь үр дүн.
-Хүнс зэвсэг гэж үзвэл хаанаас хүнсээ аваад байна гэдэг том асуудал болж хувирах юм байна?
-Генетикийн өөрчлөлттэй хүнсийг бид идэж байгаа. Маш их ашиг олохын тулд дэлхийн хүнсийг ингэж үйлдвэрлэдэг. Тэгэхээр байгалийн гаралтай органик хүнсээ хадгалах, хамгаалах, аривжуулах, хэрэглэх чиглэлээр бодлого явуулахгүй бол горьгүй нь. Саяхан Америк яваад ирсэн манай нэг эрдэмтэн ярьж байна лээ. Америкт тостой кофе гаргахаар туршилт хийж байна гэнэ. Монголчууд өрөм тос цайндаа хийж уудаг байсан шүү дээ. Бидний уламжлалт хоол хүнс цэвэр, экологийн гаралтай байж. Байгаль орчин нь цэвэр, идэж байгаа хүнс нь цэвэр, агаар нь цэвэр, оюун санаа нь цэвэр үед өссөн учраас бид харьцангуй эрүүл байна. Одоо бол хүнсээр дамжаад маш олон өвчин үүсч байна. Ургийн гажиг хөгжил ихэсч байна. Монгол элэг, ходоодны хорт хавдраар дэлхийд тэргүүлж байна шүү дээ.
-Германы нэг улстөр судлаачийн яриаг уншлаа. Тэд Марксаа, “Капитал”-аа эргэж судлаад, шинэ онол хайгаад байгаа юм билээ. Та бас “Капитал”-ыг судалсан гэсэн үү?
– Францын эдийн засагч Томас Пикетти гэдэг хүн “XXI зууны капитал” гэдэг ном бичсэн юм. Энэ номоо 2013 онд хэвлүүлсэн. “Капитал”-д юу гэж бичсэн гэхээр дэлхийн хүмүүс асар их капитал үйлдвэрлэсэн байна. Баялгаа буруу хуваарилсан. Баян хэсэгт нь асар их баялаг очдог, ядуу хэсэгт нь баялаг бараг хүртэхгүй байгаа нь дэлхий нийтийн асуудал болсон байна. Үүнийг засахын тулд дэлхий нийтийн татвар гэдэг концепцийг санал болгосон юм. Марксийн “Капитал”-д таваарт шүтэх үзлийн тухай бий. Манай монголчууд ч эд баялгийг хэт их шүтэж байна. Хүн ёс суртахууны доройтолд орж, хүн хүнээ барихад хүргэнэ. Мөн чанар нь өмч, мөнгийг шүтэх. Бид хүсэл шуналынхаа боол болчихсон. Шуналдаа автаад нэг нэгэндээ дайсан болчихсон. Сонгуулийг будлиантуулж, төрийн эрх мэдлийг мөнгөөр худалдаж аваад байдаг нь эрх мэдлээ алдахгүйн тулд юм шүү дээ. Төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авах замаар манайхан төрөө байгуулж байгаа. Тийм төрөөс хууль бус л юм гарахаас биш өөр юу хүлээх вэ.
-Та улстөрч хүн. Намдаа юу хийж байна вэ?
-Би МАХН-ын Гүйцэтгэх товчооны гишүүн. Намынхаа үйл ажиллагаанд оролцоод явж байгаа. Би нэг зүйл дээр хатуу байдаг хүн. Монголын төрийг сонгуулийн аргаар байгуулах боломжгүй болсон. Тийм учраас эвийн аргаар энэ төрийг эмхлэн цэгцлэх шаардлагатай гэж үздэг.