МЗЭ-ийн болон “Алтан-Өд” шагналт зохиолч, яруу найрагч Нямжавын Сүхдоржтой ярилцлаа.
-Таны бичсэн “Галдан бошигт хаан” дуулалт жүжиг “Гэгээн Муза” наадмын шилдгийн шилдэг бүтээлээр шалгарсанд баяр хүргэе!
-Баярлалаа.Уран бүтээл туурвиж, үр шимийг нь хүртээд үзэгч түмнээсээ урам авч, алга ташуулаад тайзан дээр зогсож байх сайхан байдаг. “Галдан бошигт хаан” жүжгээрээ шилдэг туурвилын эзэд болцгоосондоо баяртай байна. Монгол хүн чинь багаасаа л хурдан морь унаж уралдаж өссөн болохоор аливаа уралдаан тэмцээнд түрүүлж, байр эзлэхэд хэн ч баяртай байлгүй яах вэ. Их эзэн богд Чингэс хааны маань ач зээ болох Галдан бошигт хаан, Чахундорж хан нарынхаа гэгээн сүнсийг аргадаж өглөө ургахын улаан нарандаа сүү өргөлөө.
-“Галдан бошигт хаан” дуулалт жүжгийг тань Ховд аймгийн Хөгжимт драмын театрынхан амилуулсан байх аа?
-Зүүнгарын хаант улс буюу Ойрадын хаан Галдан бошигтын мэндэлсний 370 жилийг ойг Ховд аймагт өнгөрөгч жил тэмдэглэж даншиг наадам зохион байгуулсан. Энэ үеэр Ховд аймгийн Засаг даргын Тамгын газар, ССАЖЯ-ны дэмжлэгтэйгээр Ховд аймгийн Хөгжимт драмын театрын уран бүтээлчид “Галдан бошигт хаан” хэмээх дуулалт жүжгийг тайзнаа тавьсан. Драмын театрын дарга Мөнхбаярын Баатар маань анх санаачилж надад цомнол бичих санал тавьсан. Өмнө нь би “Ану хатан” жүжиг бичиж Ховдын театрт тавьсан байсан. “Ану хатан”-г бичихийн тулд нэлээд судалгаа хийсэн маань “Галдан бошигт хаан”-ыг бичихэд илүү ойр дөт дөхөмтэй болгосон. Түүхийн мэргэжлийн олон хүнтэй уулзаж судалгаагаа гүнзгийрүүлсэн. Галдан бошигт хааны тухай олон жүжиг, кино, роман, тууж гарсныг манай уншигчид сайн мэдэж байгаа. Тэгэхдээ Галдан гэдэг хаан байсан, хувилгаан байсан, бурхан, чөтгөр байсан гэдэг хувь хүн талаас нь биш Монголын түүх гэдэг өнцгөөс харж цомнолоо бичсэн.
-Галдан хааны аж төрж байсан цагийн байдал ороо бусгаа, эмгэнэлтэй ч гэмээр түүхэн үе байсан байх шүү?
-Их эмгэнэлтэй түүхэн цаг үе. Бид өнөөдөр түүхэнд байр сууриа эзэлсэн том хүмүүсийг үнэлж дүгнэхгүй шүүхгүй нь тодорхой. Тийм эрх ч байхгүй. Гэхдээ нэг харамсмаар зүйл байдаг нь хэрвээ Галдан бошигт хаан, Түшээт хан Чахундорж хоёр хоорондоо эв зүйгээ олсон бол өнөөгийн Монгол Улсын газрын зураг шал өөр байх байсан. Өнөө цагийн ихэс ч гэсэн яг ийм байдалтай байна шүү дээ. Энэ бол Монгол Улсад маань их аюултай, хор хөнөөлтэй явдал шүү. Хилийн наахна, цаахна байгаа ах дүүс элэг зүрхээ дурдайлган бэтгэрэхгүй л байх байсан. Манай энэ хоёр хаан маань хоёулаа мундаг эх оронч хүмүүс байсан ч Орос, Хятад, Манж, Түвд гэсэн гадныхны хаясан ясанд хахаж бүдрэн, Монголоо эмгэнэлт байдалд оруулсан. Эмгэнэлтэй ч гэсэн энэ гашуун түүх өнөөдөр ч гэсэн сургамжтай юм.
-“Галдан бошигт хаан” жүжгийг төрийн шагналт ах, дүү хоёр алдартан нэлээд өргөж өгсөн байх?
-Жүжгийн найруулагчаар нь төрийн шагналт, ардын жүжигчин Бирваагийн Мөнхдорж, хөгжмийн зохиолчоор төрийн соёрхолт Бирваагийн Мөнхболд гэсэн нэг гэрийн хоёр сайхан уран бүтээлчтэй хамтран ажилласан минь сонирхолтой сайхан үйл явдал байлаа. Жүжгийн гол дүр болох Галдан хааны дүрд дуучин Б.Цэнд-Аюуш, Ану хатны дүрд дуучин С.Лхамхүү,Б.Мэндээ нар тоглосон. Жүжгийн дууг дуучин С.Жавхлан дуулж клип хийсэн. Ц.Энхтуяа гэдэг сайхан зураач сая шүүгчдийн нэрэмжит шагнал хүртлээ. Энэ жүжиг бидэнд ивээлээ хайрлаж, би шилдэг жүжгийн зохиолчоор, төрийн шагналт Б.Мөнхболд шилдэг хөгжмийн зохиолчоор, “Галдан бошигт хаан” жүжиг маань гран при шагнал тус тус хүртлээ. Бүжгийг Даваахүү маань сайхан дэглэсэн. Зохиол цаасан дээр буугаад найруулагч уншаад сууж байх нэг хэрэг. Тэр олон сайхан уран бүтээлч тайзан дээр амилуулна гэдэг тэнгэрлиг гэгээн үйл хэрэг. “Галдан бошигт хаан” жүжиг маань МЗЭ-ийн оны шилдэг бүтээл шалгаруулах “Алтан-Өд” наадмын шилдэг жүжиг киноны зохиолд тэргүүлсэн шүү дээ.
-Таны уран бүтээлийн онгод хийморь их л байгаа юм байна даа. Та одоо хаана аж төрж байна?
-Би Сэлэнгэдээ байгаа. Ач зээ нараа бараадаад түр зууртаа Дархан хотод ирэн очин байна. Үр зулзагаа бараадна гэдэг хөгшин хүний томилолт байдаг юм байна. Өнгөрөгч гуравдугаар сард ӨМӨЗО-ы уран бүтээлчдийн захиалгаар Эзнээ хошууны цөл газрыг моджуулсан хүний бодит амьдралаас сэдэвлэсэн “Тооройн нүүдэл” гэсэн уран сайхны хөгжимт жүжгийн цомнол бичиж өгөөд ирсэн. Жанцанноров гуай хөгжмийг нь бичиж байгаа юм билээ. Хөх хотод бэлтгэлдээ ороод, ирэх есдүгээр сард тоглогдох юм. Одоо харин нэг кинон дээрээ ажиллаж байна.
-Ямар сэдэвтэй, юун тухай кино хийх гэж байна?
-Эх орон, газар шорооны сэдэвтэй, харуул овооны тухай кино юм. Одоо найруулагч нь аваад уншиж байна. Манай Баруун Алтайд нэг том харуул овоо байдаг юм. Харуул овоо, Хаан овоо, Хатан овоо гэсэн гурван овооноос одоо хоёр нь Хятадын талд байгаа. Энэ гурван овоог “Үүгээр дайсан этгээд хэзээ ч бүү орж ирэг” гэж шүншиглэж босгосон байдаг. Харуул овоонд хорин таван настай, хүний ганц бие хүүг эмээлтэй морийг нь унуулаад, хуяг дуулгыг нь өмсгөөд, нохойг нь хөтлүүлээд амьдаар нь бунхалж тахьсан домогтой. Энэ тухай кино юм даа.
-Зохиолч Г.Аюурзанын “Цагаан хар улаан” романд гардаг овооны тухай байх нь ээ?
-Би тэр зохиолыг уншиж амжаагүй л явна. Энэ домгийг хүүхэд байхаасаа л сонсож өссөн. Зохиолоо бичээд арваад жил болж байгаа юм. Мөнгө төгрөгийнх нь боломж таарахгүй явсаар өдий хүрсэн. Сая харин Ховдоос кино хийх санал ирлээ.
-Сүүлийн үед ном бүтээлээ хэвлүүлэв үү?
-Өөрийнхөө бүтээлүүдээс сорчилж дээжлээд “Хойдын хөх аялгуу” гэдэг ном гаргая гээд бэлдэж байна. Навсайсан олон ч навтарга байна. Өгүүллэг, тууж, дуу, шүлэг, жүжиг гээд бичээгүй төрөл зүйл ч алга. Би Хойд Мянгад ястан хүн. Тиймээс номоо ингэж нэрлээд байгаа юм.
-Таны бичсэн “Бор чоно” уран сайхны кино нэг хэсэг шууруулж байсан байх аа?
-Өргөн дэлгэцээр хийсэн хамгийн сүүлчийн энэ кино маань Монголын шилдэг арван киноны нэгээр шалгарч байсан. Өргөн дэлгэцийн хальснаас орчин үеийн хэлбэрт буулгая гээд бодоод л явах юм.
-“Жинжиймаа”, “Мянгадын чонон саарал” гээд олон сайхан дууны шүлэг бичсэн найрагчийн хувьд уран бүтээлийн цэнгүүнээ хийхгүй юм уу?
-Одоогоор бодож санасан юм байхгүй л явна. “Мянгадын чонон саарал” дууны тухай хүүрнэхэд нэгэн уяаны морьд шиг нэгэн дугуйлангийн нөхөр яруу найрагч Ж.Саруулбуян “Хардал бэйсийн унага” хэмээх сайхан дуу бүтээсэн. Олны талархал хүлээсэн энэ сайхан дуу сэтгэл гижигдэн нутагтаа байтугай Монголдоо цуутай мянгадынхаа Чонон саарал морины тухай дууны шүлгийг бичиж, үерхэж нөхөрлөж явдаг авьяаслаг аялгуу зохиогч, гавьяат жүжигчин Н.Чулуунхүүд үзүүлэхэд минь уншиж үзээд голж шилэлгүй авч гурван зуун жаран таван хоногийн дараа нэгэн нартай өдөр энэ дууны аялгуу төрсөн гэдэг. Миний өвөг эцэг Да ноён Дарьжавын Аварга бор, Завханд олон жил түрүүлсэн Чагтан бор болон Са гүний Шовгор цэнхэр, Мишигийн цагаан тавагт, Баглаатын сарт, Баатарын хээр, Батхүүгийн бор, Өөгөөн саарал гээд цуутай хурдан хүлгүүдээрээ алдартай мянгад нутгийн хүү, хурдан хүлгийн зоон дээр өссөн өчүүхэн найрагч би моринд дуртай нэгэн дээ. Морин дэл дээр өссөн монгол найрагч байна. Морины тухай дууныхаа шүлгээр яриагаа өндөрлөчих үү, ах нь.
“Шадар жанжин Чингүнжавын
Дэлтэй цэнхэрийн угтай морь минь
Шаштир түүхийн хуудаснаа
Домогтой зурагтай хүлэг морь минь
Их л дөрвөн ойрадынхоо
Адуун сүргийн манлай морь минь
Икел цуурын аялгуунд нь хө
Эвшээж шилгээсэн хүлэг морь минь
Ямар ч гүүний унага нь
Өмнө гишгээгүй чонон саарал морь минь
Явган талаар хуурнин айсуй нь
Яахын аргагүй чонон саарал морь минь” гэсэн шүлэгтэй дуу байгаа юм. Мөн миний “Ээж мод” гэдэг дуу хүмүүст бага сага хүрсэн шүү.
Л.Батцэнгэл