Төв аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын дарга Н.Гантулгатай цаг үеийн сэдвээр ярилцлаа.
-Төв аймагт ургац хураалт хэдэн хувьтай явж байна. Төмсний хураалт дуусчихсан гэв үү?
-Төмсний хураалт ерөнхийдөө дууссан. Хүнсний ногооны хураалт 90 гаруй хувьтай явж байна.
-Тарианы хураалтын хувьд?
-Үр тарианы хувьд өнөөдрийн (өчигдрийн) байдлаар 78 хувьтай болж байна. Үүнээс улаанбуудайн хураалт 77, 78 хувь руу орсон ийм байдалтай явж байна. Ер нь цаг агаарын нөхцөл байдал ойрын хэд хоногт хур тунадасгүй аятайхан байгаа учраас шахвал ирэх долоо хоногоос ургац хураалт дуусчих болов уу гэж бодож байна.
Ямар ч байсан энэ сарын 28 хүртэл цас орохгүй гэсэн мэдээ байгаа болохоор арваннэгдүгээр сарын 1-нээс өмнө ургац хураалт бүрэн дуусгачихна гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна.
-Төв аймаг өнөө жил сүүлийн 30-аад жил хураагаагүй их ургац хурааж авна. Дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангачих хэмжээний төмс хураана гэж ярьцгаагаад байгаа?
-Ер нь бол хангалттай. Хангана гэж үзэж байгаа. Бид энэ жил 12.300 га-д төмс тариалсан.
Төмс чинь таримал ургамал юм болохоор энэ жил нар дутагдаж, хур бороо их орсон гэх асуудал гарсан. Үүнээс болж төмсний ургацын хувьд нэгжээс авах ургацын хэмжээ буурсан ч тариалсан талбай нь их байгаа учир дотоодын хэрэгцээгээ ямар ч байсан 100 хувь хангана гэж үзэж байгаа.
-Ургац хураалтын ажилд төр засгаас нэлээд зохицуулалт хийж өгч, ажиллах хүч илгээлээ. Төв аймгийн удирдлагууд ч энэ тэр дээр анхаарал тавьж ажилласан байна. Энэ бүх зохион байгуулалтын үр дүнд ургацаа алдалгүй хурааж байна гэж үзэж болох уу?
-Ургац хураалтад Засгийн газраас нэлээд хэдэн арга хэмжээ авсан. Гэхдээ ямар ч байсан “Халамж авдаг хүмүүс бол ажиллахгүй юм байна аа” гэдэг ойлголтыг бүх тариаланч, аж ахуйн нэгж, хувь хүмүүс хэлж байна. Тэр хүмүүс маш залхуу, хойрго. Ажлын талбарт ирээд мөнгө л ярихаас биш өөр хийж чаддаг юм алга. Харин ургац хураалтын гол ажлыг манай хугацаат цэргийн алба хаагчид нугаллаа. Тэд бүх газар жигд, боломжийн ажиллаж, нийт ургацыг нэлээд сайн хурааж өглөө. Оюутнууд маань сайн ажилласан.
Ер нь энэ халамж, хүнсний талон авдаг иргэдийг муу ажилласан гэдгийг иргэд, аж ахуйн нэгжүүд хэлж байгаа.
-Газар дээр нь ажиллаж байгаа салбарын хүмүүс, тариаланч та бүгд л үнэнийг хэлнэ л дээ. Энд байгаа хүмүүс талоныхныг ажлыг ёстой нэг умалзуулж байна гэж л бодож байгаа шүү дээ?
-Маш хариуцлагагүй хүмүүс байдаг юм байна. Халамж авдаг хүмүүс хамгийн залхуу, хойрго ийм хүмүүс л байдаг юм байна л даа. Тэдэнтэй холбоотой гомдол аж ахуйн нэгжүүдээс маш их ирсэн. Харин Зэвсэгт хүчин, хилийн цэрэг, Хуурай цэргийн командлал ургац хураалтад маш сайн ажиллалаа. Ялангуяа Төв аймгийн хувьд Хуурай цэргийн командлалын төв нь манай Зуунмод суманд байдаг. Эднийх манайд 1000 гаруй цэрэг гаргаж өгч, ногоо хураалтад оролцуулсан. Энэ нь нэлээд үр дүнгээ өгсөн. Дээр нь ХААИС-тай хамтын ажиллагаатай. Тус сургуулиас 500, 600-гаад оюутан гаргаж өгсөн. МУБИС нэлээд оюутан гаргаж өгсөн. Энэ бас үр өгөөжөө өгсөн. Үүн дээр иргэд нэлээд сайн ажиллаж өгсөн. Хувиараа, өдрөөр ажиллаж буй иргэд маань сайн ажилласан. Өөр аймаг, сумдаас ч иргэд ирж ажилласан. Иргэд, халамжийн хүмүүсийг ялгаж салгаж өгөх хэрэгтэй юм байна.
-Урд хил хаагдчихлаа. Хэзээ нээгдэхийг мэдэхгүй. Цаашид эдийн засаг, нийгмийн байдал хэрхэх нь тодорхойгүй, бүрхэг байгаа ч тариаланчид маань төмс, хүнсний ногооны дотоодын хэрэгцээгээ хангана гэж ярьж байгаа нь гэгээлэг мэдээ юм даа?
-Үнэхээрийн сайхан мэдээ байгаа нь манайх төмс, хүнсний ногооны дотоодын хэрэгцээгээ 100 хувьд хангана гэж зорьсон. Улаанбуудайн хувьд ч тэр 100 хувь хангана. Гэхдээ тариаланчдын хувьд нэг хэцүү зүйл байгаа нь улаанбуудайн борлуулалт маш муу байна. Яагаад вэ гэхээр, өнгөрсөн жилийн улаанбуудайн нөөц нэлээд байгаа юм билээ. Хавар 200-гаад мянган тонныг оруулаад ирчихсэн. Улсын хэмжээнд 400 гаруй мянган тонн улаанбуудай байхад жилийнхээ хэрэгцээг хангадаг гэж үзэж байгаа. Гэтэл улаанбуудайн үндсэн хэрэгцээнд 500 гаруй мянган тонныг хурааж авахаар төлөвлөчихөөд байгаа шүү дээ. Тэгэхээр 200 гаруй мянган тонн байгаа гэхээр 200 гаруй мянган тонн нь борлуулагдаад үлдсэн нь борлуулагдахад хүндрэлтэй болно гэсэн үг. Дээр нь буудайн чанарын хувьд хур бороо элбэгтэй жил нар дутагдсанаас цавуулаг чанар нь тааруу байх зэрэг бэрхшээл байна. Хэдийгээр ургац өндөр авч байгаа ч бүх юмыг нэг талаас нь сайн сайхан байна гэж харж болохгүй.
-Угтаалцайдам, Цээл, Борнуур, Жаргалант гээд Төв аймгийн тариалангийн гол бүс нутгуудад ажил жинхэнэ буцалж, амсхийх завгүй бүгд хөдөлж байгаа цаг даа, аравдугаар сард?
-Тэгэлгүй яахав. Бид сумдаараа байнга тойрч байна. Тулгамдаж буй асуудлууд олон гарч байгаа. Тэр асуудлыг газар дээр нь шийдвэрлэх тал дээр ажиллаж байна. Энэ жил ургац хураалтын үеэр шатахуун тасрах асуудал гарлаа. Гэхдээ нэг давуу тал нь дизель түлш тасалдсангүй. Үүгээрээ хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн ихэнх ажил маань тасарсангүй. Хувийн хэрэгцээ, будаа тээврийн ажилд 80, 92 шатахуун тасарч буй асуудал гарсаар байна. Үүнийг Ургацын комисс дор дор нь холбогдох байгууллагууд руу нь мэдэгдэж ажиллаж байна. Энэ жилийн хувьд Төв аймаг сүүлийн олон жил аваагүй их ургац авч байгаа. Манай тариаланчид их сайхан, сэтгэл санаа өөдрөг байгаа.
-Аймгуудын Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрууд дор бүрнээ шатахууны нөөц бүрдүүлдэг байх. Тийм үү?
-Үгүй, үгүй. Манайд тийм төсөв хөрөнгө байхгүй шүү дээ. Бидэнд тийм зүйл байдаггүй. Ер нь цаашид аймгуудын Хүнс, хөдөө аж ахуйн газарт юмуу, аймаг дээр нь үрийн нөөц, шатахуун, тосны нөөц бүрдүүлэлтийг хийдэг байвал илүү үр дүнтэй юм байна гэж харж байгаа. Бид улсын нөөц бүрдүүлэлтээс бүх юмнуудаа шийдвэрлүүлээд явж байгаа шүү дээ.
-Дээр ярьсан нэг зүйлийг дахиж тодруулъя л даа. Халамжийн иргэдийг өдөрт 50 мянган төгрөгөөр ажиллуулна гэж зарласнаас үүдэж тэдгээр иргэд цаг бүртгүүлэх маягаар талбай дээр үр дүнгүй сууж үзэгдчихээд мөнгөө бүтэн авах сонирхолтой байсан талаар тариаланчид ярьж байна лээ. Үүнийг цаашид яаж зохицуулбал зүйтэй вэ?
-Нийтэд “Өдрийн 50 мянган төгрөгөөр ажиллуулна” гэж буруу мэдээлэл тараасан. Үүнээс болж хүмүүс өдрийн 50 мянган төгрөгөөр ажиллана гэсэн. Гэтэл тэр хүн тэнд очоод өдөрт 50 мянган төгрөгтөө таарсан ажил хийж чадаж байна уу, үгүй юү гэдэг чинь том асуудал болчихоод байна. Цаашид ажлын гүйцэтгэлээр цалингаа авдаг зарчим руу шилжих хэрэгтэй. Төмс хураахад өдөрт төдөн шуудай гэж зааж өгөх, эсвэл нэг шуудай нь төдөн төгрөг гэж зааж өгөх хэрэгтэй. Тийм маягаар зохицуулах хэрэгтэй юм байна. Улаанбуудайн дээр ажиллаж байгаа хүмүүсийн өдрийн хоолыг хаанаас гаргаж байгаа юм, аж ахуйн нэгж нь үү, тэр хүн өөрөө хоолоо гаргаж байна уу гэх зэргээс хамаарч ажлын цагт нь шилжүүлж төлбөрийг тооцох зэрэг тийм аргачлал руу орохгүй бол өдрийн 50 мянган төгрөг гэдэг байдлаар явбал тэр хүмүүс очоод ажил хийхгүй, өдөр хоногоо хий дэмий өнгөрүүлэх маягаар хандаад байна.
-Тариа, ургацаа хурааж дуусч байна. Одоо хадгалалт, борлуулалтын асуудал тулгарч таарна. Таны ярилцлагыг шийдвэр гаргах түвшний хүмүүс уншиж байгаа. Тэдэнд хэлэх үг байгаа байх?
-Улаанбуудайг экспортод гаргах, ядаж гурилыг экспортоор гаргах тал дээр онцгой анхаарч ажиллах хэрэгтэй. Тариаланчид зээл, өр төлбөр тавьж хавар, намаргүй, өдөр шөнөгүй ажиллаж байж тариа, ногоогоо ургуулдаг. Гэтэл ургуулсан тариа, буудай нь борлуулагдахгүй байх ийм бэрхшээл тулгарч байгаа учраас Монгол Улс дотооддоо тарьсан ногоог худалдаалж дуустал хэсэг хугацаанд гаднаас орж ирж байгаа хүнсний ногоонд хязгаарлалт хийж, хориг тогтоох ийм зохицуулалтыг хийх хэрэгтэй.
Төр засгаас авч хэрэгжүүлж байгаа нэг том арга хэмжээ бол ковидын цар тахлын үед гурван хувийн хүүтэй зээл олгосон нь маш их нүдээ олсон ажил боллоо шүү дээ. Энэ зээлийг авсан иргэн, аж ахуйн нэгжүүд маань тариалалтаа хангалттай хийж чадлаа. Энэ жил манай Төв аймаг 44.100 га-д ногоон тэжээл тариалсан. Өнгөрсөн жил ногоон тэжээл үнэтэй байсан болохоор энэ жил хүн болгон шахуу ногоон тэжээл тариалсан. Тэр нь энэ жил борлогдохгүй байх асуудал үүсч эхэлж байна. Иймэрхүү жишээ гараад байгаа байхгүй юу. Тиймээс баруун аймгууд, зуд болох магадлалтай бүс нутгууд, өвс ногоо муу ургасан аймгууд, гантай байсан аймгуудаа Төв аймгийн тариалангийн сумдтай холбож ногоон тэжээлээр хангах, нөөц бүрдүүлэлт хийх зэрэг ийм уялдаа холбоотой ажлыг төр засаг хийх хэрэгтэй байна. Ингэхгүй бол тариад ургуулаад хураасан ч борлуулалтын асуудал дээр хүндрэл гараад ирвэл тариаланчдын маань ажил талаар өнгөрнө. Хүнсний ногоо гаднаас оруулж ирж байгаа асуудлыг тариаланчид монгол ногоогоо борлуулж дуустал хориглох хэрэгтэй. Гэхдээ нэг онцлог нь Хятадаас төмс орж ирэхээ больсон шүү дээ. Тийм болохоор төмсийг гаднаас оруулж ирэхийг бүрмөсөн 100 хувь хориглочих хэрэгтэй.
Байцаа, сонгино зэрэг зарим ногооны хэрэгцээг одоогоор хангаж чадахгүй байгаа ч гэсэн дотооддоо ургуулсан ногоогоо дотооддоо бүрэн шингээсний дараа гаднаас тодорхой заагаар оруулж ирдэг ийм зохион байгуулалт руу оруулахгүй бол болохгүй байна.
Зоорийн хангамжийг маш сайн нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна. Нийслэлийн Засаг дарга тариалангийн бүс нутгийн хэдэн аймагтай Хамтран ажиллах гэрээ, Санамж бичиг байгуулаад энэ долоо хоногт гарын үсэг зурах юм. Тариаланчид нийслэлд ирээд ногоогоо шууд зардаг болох ёстой. Өнөө жил нийслэлд 1000 машины зогсоол дээр ийм ажил зохион байгууллаа. Үүн шиг жилийн дөрвөн улирлын турш шинэ ногоогоо зардаг зориулалтын зах бий болгох, хүнсний ногооны зоорийг нэмэгдүүлэх зэрэг ийм ажлууд дээр онцгойлон анхаарвал болчих гээд байна л даа. Саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэдэг монголчуудын үг бий шүү. Тэрийг л сана. Одоо агуулах сав байхгүйгээс улаанбуудайг гурилын үйлдвэрүүд авахгүй байна. Гурилын үйлдвэрүүд ч өөрсдөө саваа нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Төр засаг ч будааны агуулах савыг нь нэмэгдүүлэхэд онцгой анхаарч ажиллах хэрэгтэй болоод байна.