Монгол Улсын эдийн засгийн өнөөдрийн нөхцөл байдлын талаар Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяртай ярилцлаа.
-Ерөнхий сайдыг хойд хөршид айлчлахад нь та дагаж явсан. Ямар асуудлууд шийдээд ирэв ээ?
-Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг ОХУ-ын Санкт-Петербург хотноо болсон олон улсын эдийн засгийн форумд оролцсон. 70 гаруй орон оролцсон дэлхийн хэмжээний том арга хэмжээ боллоо. Манай Ерөнхий сайд хуралд оролцох үеэрээ ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путинтэй уулзсан. Төмөр замын дарга В.И.Якунин, “Ростех” компанийн захирал С.В.Чемезовтой уулзлаа. Монголтой ураны асуудлаар холбогдож ярьдаг Сергей Криенкотой уулзсан. Миний хувьд ОХУ руу Ерөнхий сайдаас өмнө оччихсон байсан. Тиймээс ОХУ-ын эдийн засгийн хөгжлийн сайдтай уулзаж, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцсон.
-Гол үр дүн нь юу байв?
-Ганц л өгүүлбэрээр хэлье. Орос ах нар эргэж ирж байна даа.
–Та хийн хоолойн асуудлаар “Газпром”-ын захиралтай ярихаар болсон гэсэн. Хэзээ уулзах вэ?
-Ерөнхий сайд ОХУ-ын Ерөнхийлөгчтэй ярихдаа хоёр орны эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хүрээнд олон асуудлыг хөндсөн. Транзит тээврийн асуудлыг ярьсан. Манай урд, хойд хоёр хөршийн эдийн засгийн хамтын ажиллагаа сүүлийн үед их өргөжиж байна. Энэ хоёр улс хэдхэн хоногийн өмнө 30 жилийн гэрээ байгуулж, ОХУ-аас Хятад руу 38 тэрбум куб метр хий нийлүүлэх хоолой татахаар боллоо. Нийтдээ 400 тэрбум ам.долларын гэрээ байгуулсан нь яалт ч үгүй дэлхий даяар шуугиан болж байна. Тэгэхээр нь бид үүнтэй холбогдуулаад асуудал тавьсан. Манай нутгаар дамжуулж хоолойгоо татвал илүү дөт, зардал бага гэдгийг санал болголоо. Энэ талаар ямар бодолтой байгааг нь асуухад ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин “Нээрээ тийм байна шүү. Манайх хийн хоолойг Хятад руу татахдаа хоёр гэрээ хийх ёстой. Сая бол хийн хоолойгоо зүүн чиглэлээр татах тухай ярьж тохирсон. Одоо бид баруун талаараа нийт 30 тэрбум куб метр хийн хоолой татах гэрээг хийнэ. Энэ шугамаа уулархаг газраар явуулах уу, тал нутгаар дайруулж татах уу гэдгээ шийднэ. Тийм учраас танайхантай уулзаж ярья. Танайхантай ярилц гээд “Газпром”-ын захиралд үүрэг өгчихье” гэсэн.
Манай Ерөнхий сайд В.Путинтай таван шугамын талаар ярихдаа “Бид таван шугамаа “Талын” зам буюу оросоор “степной Путь В.Путина” гэж нэрлэж байгаа гэдгээ хэлнэ лээ. Энэ нь цаадуулд нэлээд ойр сонсогдох шиг болсон.
Тэгээд Монголд ирсэн хойноо би “Газпром”-ын захирлыг зургадугаар сардаа багтаад Монголд ирээч гэсэн урилга явууллаа. Мөн Ерөнхий сайд ОХУ-д айлчлах үеэрээ хоёр орны хооронд дунд хугацааны хөтөлбөр батлах асуудал ярьсан. Ерөнхий сайд Японд айлчлахдаа ийм хөтөлбөр байгуулсан шүү дээ. Арван жилийн хугацаанд хийх ажлаа тодорхойлоод үүнийгээ бодитой болгох тухай юм. Үүнтэй адил хөтөлбөрийг ОХУ-тай байгуулахаар ярилаа.
-Таван шугам гэж яриад байгаа зүйлийн нэг нь хийн хоолой байх аа. Бусдынх нь талаар ямар яриа хэлэлцээ өрнөв?
-Орос, Монгол, Хятад гурвыг холбосон төмөр зам, авто зам, нефть, хийн хоолой, эрчим хүчний шугам татах асуудлыг яриад байгаа юм. Энэ бол тус бүртээ нэг нэг Оюу толгой гэсэн үг шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл таван ширхэг Оюу толгойгоос том төслийг эхлүүлэхээр яриад явна. Бид дотоодынхоо шатахууны хэрэгцээг бүрэн хангах ёстой. Тиймээс танайх Монголоор дайруулж, нефтийн шугам тавих гэж байгаа бол манайд шатахууны үйлдвэр байгуулахад туслаач, бүгдээрээ хамтарч шийдье гэдэг саналыг оросуудтай ярилаа. Тэр тохиолдолд Монгол Улс гадагшаа нефть гаргадаг болно. Түүнчлэн нүүрснээс шингэн түлш гаргадаг технологи байдаг юм байна. Үүнийг ашиглах асуудлыг ярьж байгаа. Тамсагийн нефтийн үйлдвэрийг үр дүнтэй ажиллуулах тал дээр хамтарч, асуудлыг нэг мөр болгох тухай ярьцгаалаа.
Мөн нүүрснээсээ газ гаргадаг технологи бий болсон юм байна. Гэтэл манайд юу л байна, нүүрс байна. Тиймээс нүүрснээс газ гаргаж дотоодынхоо хэрэгцээг хангая. Үлдсэн газаа экспортолъё гэдэг бодлого барьж байна. Асар их нүүрстэй мөртөө бид эрчим хүчээ гаднаас авсаар байна. Үүнийг цэгцэлж, нүүрснийхээ орд газрууд дээр станц барьж, улсаа хямд эрчим хүчээр хангая, илүүдэл эрчим хүчээ гадагш нь худалдъя гэдэг зүйл ярьж байна. Эдгээр ажлуудаа транзит шугамтайгаа уялдуулж, Хятад, Оросын хийн хоолойн гэрээнд саналуудаа нэмчих санаатай яваад байна. Эдийн засагт ийм харилцан ойлголцох зарчим байдаг учраас би илэн далангүй яриад байна. Хэрэв ОХУ хийн хоолойгоо Монголоор дайруулахгүй гэвэл 4000 км татна. Монголоор дамжина гэвэл 2000 км ч хүрэхгүй замаар хоолойгоо татаж мөнгө хэмнэнэ гэсэн үг. Тэгэхээр хаа хаанаа ашигтай ийм л ажил хийх гээд яваад байна шүү дээ.
-Хойд хөрштэй худалдааны эргэлтээ яаж сайжруулахаар ярьсан бэ?
-Манай хоёр улсын худалдааны эргэлтийг сайжруулж, экспортын бүтээгдэхүүнийг нэмэгдүүлэхийн тулд татварын таатай орчин бүрдүүлэхээр ярьсан. Рублиэр тооцоо хийх, хоёр улсын төв банкны хооронд хамтын ажиллагаа бий болгох асуудлыг ярьсан. Энэ тухай хэлэлцэж, тохиролцохоор ирэх зургадугаар сард ОХУ-аас төлөөлөгчид ирнэ. Мөн Халх голын дайны ялалтын ой наймдугаар сард болно. Энэ үеэр ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийг манайд ирээч гэж урьсан. В.Путин ч “Асуудлыг судалж үзье. Ер нь боломжтой” гэдэг хариу өглөө.
-Петербургийн эдийн засгийн форумаар юу ярьсан юм бэ?
-Оросын эдийн засаг, гадаад худалдааны өнөөгийн байдлыг ярьсан. Украйны асуудлыг хүчтэй хэлэлцсэн. Ерөнхийлөгч В.Путин хурлын үеэр “Та бүхнийг хүрэлцэн ирсэнд баярлалаа. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад бид хамгийн таатай нөхцөл байдлыг бүрдүүлж, тал бүрээр дэмжинэ” гэдгээ мэдэгдсэн. Айлчлалын хувьд ийм л байна.
-Тэгэхээр өнөөдөр (өчигдөр) Ардын намынхан таныг огцруулах бичиг өргөн барьчихлаа. Та юу хэлэх вэ?
-За яахав дээ. Огцруулах бичиг өргөн барьж байгаа хүмүүс өөрсдөө мэдэж байгаа юм байлгүй дээ. Хүмүүс тэгж бодож байгаа бол би юу хэлэхэв дээ. Уг нь Монголын эдийн засагт урд, хойд хоёр хөршийн дэмжлэг хамгийн чухал байна. Тийм ч учраас бид хоёр хөрштэйгээ харилцаагаа сайжруулах ажлуудыг эхэллээ. Ерөнхий сайдын хойд хөршид хийх айлчлалыг зохион байгууллаа. Таван шугамын асуудлыг нэлээд ахицтай байлгахаар яриад ирлээ. Үүнээс өмнө Ерөнхий сайд БНХАУ-д айлчилсан. Тиймээс урд хөрштэй харилцах харилцаа сайн байна. Мөн Ерөнхийлөгч Хятадад очиж, хоёр хөршийнхөө удирдлагатай уулзлаа. Асуудлууд ийм нааштай, ажил урагшлах гэж байхад ийм юм яриад хэрэггүй л байх. Монголчууд эвтэй, төр засаг нь тогтвортой байвал ажил урагшилна. Төр засаг хэврэг болоод ирэхийн цагт гадныхан биднийг гайхна. “Засаг төрд нь бидэнтэй ажиллах сонирхол байна уу, үгүй юу гэж эргэлзэнэ. Эсвэл эрх баригчид нь бидэнтэй ажиллая гэхээр сөрөг хүчин нь эсэргүүцээд байдаг юм байна” гэж л ойлгоно.
-АН-ыг төрийн эрх барьснаас хойш Ардын намынхан тувт сандал суудлын асуудал гаргаж ирээд ажил бага ярих шиг боллоо…
-Сөрөг хүчин гэдэг чинь төр засгийг байнга бужигнуулж байх ёстой биш шүү дээ. Эдийн засгийг сайн байлгая гэвэл төр засаг нь тогтвортой байх ёстой. Төр засаг тогтворгүй л байх юм бол эдийн засаг улам гундана. Тэгэхээр энэ Ардын нам юу хүсээд байгаа юм. Монгол Улсад сайн юм их байгаасай гэсэн юм уу, саар нь илүү болоосой гэж хүсээд байгаа юм уу.
-Манай эдийн засаг үнэхээр дордсон нь бодит үнэн. Дотоодын компаниуд түрүүчээсээ дампуураад эхэллээ. Тийм учраас яалт ч үгүй энэ салбарыг авч яваа тантай хариуцлага ярих ёстой гэж сөрөг хүчин үзээд байх шиг байна л даа?
-Эдийн засагт хүндрэлтэй асуудал бий нь үнэн. Валютын ханштай холбоотой хүндрэл байна. Яагаад гэвэл дэлхийн эдийн засаг өөрөө сайнгүй байгаа. Манай гол нэр төрлийн экспортын барааны үнэ ханш буурч байна. Өмнөх шигээ гаргадаг байсан бүтээгдэхүүнээ гаргаад байхад л орж ирдэг мөнгө нь багасаад байна шүү дээ. Гэтэл хэрэгцээ маань буурахгүй байдаг. Тиймээс л асуудал үүсээд байна.
-Үүнийг зохицуулах ямар бодлого явуулж байна вэ?
-Экспортоо улам нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна. Импортоо орлуулах үйлдвэрлэл явуулах шаардлагатай. Энэ чиглэлээр тэртэй тэргүй бид ажиллаж байгаа. Үүнийг та бүхэн мэдэж байгаа шүү дээ. Дээр нь хөрөнгө оруулалт татаж, мөнгө босгох ёстой байна. Харамсалтай нь биднийг мөнгө босгоё гэхээр “Болохгүй ээ” гээд ажиллах эрхийг маань хаачихаад байна.
-Өрийн хязгаар давуулахгүй гээд…
-Тийм. Засгийн газар өнгөрсөн жил 2014 оны төсвийг оруулж ирэхдээ байдал хэцүүдэж магадгүй учраас мөнгө босгоё гэдэг байдлаар асуудлыг оруулж ирсэн. Хуульд заасан өрийн хязгаарыг нэмэгдүүлэх тухай ярьсан. Гэтэл Ардын намынхан болохгүй гээд болиулсан шүү дээ. Хуулийг батлах эсэхийг гуравны хоёроор шийддэг учраас Ардын намынхан эсрэг санал өгөөд унагаачихсан. Тэгэхээр эцсийн эцэст Монголын эдийн засгаар Ардын намынхан тоглож байна. Улс төрийн намын сонирхол байж болно. Гэхдээ улс орныхоо хувь заяаг намынхаа эрх ашгийн дор тавьж болохгүй шүү.
–Гадаадын хөрөнгө оруулалт юу болж байна вэ…
-Оюу толгойн далд уурхайн хөрөнгө оруулалт асуудалтай байна. Ийм том төслийн хөрөнгө оруулалт багасчихаар чинь хөрөнгө оруулалтын урсгал буурдаг юм байгаа биз дээ. Тэрнээс биш энэ Засгийн газрын үед хөрөнгө оруулалтыг дордуулсан эрх зүйн нэг ч бичиг баримт гараагүй. Эсрэгээрээ хөрөнгө оруулалтыг дэмжсэн баримт бичгүүд гаргасан. Тухайлбал, бид Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг баталсан. Аливаа нөхцөл байдал нэг өдөр сайжирчихдаг юм биш. Дахин хэлье бид нөхцөл байдлыг сайжруулахын тулд хоёр хөрштэйгээ харилцаагаа сайжруулах алхмуудыг хийж байна.
-Оюу толгойг одоо яах гэж байна вэ. Гацаанаас нь гаргаж, урагшлуулах л хэрэгтэй байх…
-Оюу толгой гацаад зогсчихсон юм биш, ажиллаж байгаа. Олборлолтоо хийж, бараагаа ачиж байна. Өнөө жилээс Оюу толгой жинхэнэ хүчин чадалдаа хүртэл ажиллаж чадна. Өөрөөр хэлбэл, жилдээ 600-700 мянган тонн баяжмал гаргана гэсэн үг. “Эрдэнэт” үйлдвэр 500 гаруй мянган тонныг гаргадаг шүү дээ. Тэгэхээр Оюу толгой “Эрдэнэт” үйлдвэрээс том болох нь. Оюу толгойн далд уурхайн хөрөнгө оруулалтын асуудал дээр хүндрэл бий. Үүнийгээ шийдэх гээд бид тал бүрт ажиллаж байна. Гэхдээ энд Монголын талаас шалтгаалсан ямар ч асуудал байхгүй. Хоёр тал нарийн асуудлуудаараа хэлэлцээрийн ширээнд суусаар байна. Хятад, Орос хоёр хийн хоолойн шугам татах гэрээг хийх гэж арван жил болсон шүү дээ. Ер нь том хэлэлцээ хийхэд ийм л байдаг.
-Оюу толгойн хэлэлцээ ийм хугацаатай үргэлжилнэ гэсэн үг үү?
-Тэгж хэлсэн юм биш. Гэхдээ цаана нь том эрх ашиг байгаа учраас хэлэлцээ удаан байхыг үгүйсгэхгүй. Хамгийн гол нь бид Оюу толгойг хоёр зааглачихсан. Үйлдвэрийнх нь ажил гэрээний асуудлаас болж гацахгүй байх ёстой гэдэг зарчмаар явж байна.
-Долларын ханш 1830 гараад явчихлаа. Ямар арга хэмжээ авч байна вэ. Цаашид ингээд өссөөр байх юм уу?
-Манайд мэдээж хэрэгцээ байгаа учраас долларын ханш өсч байгаа юм. Долларын ханшийг тогтвортой байлгая гэвэл доллар, төгрөгийн харьцааг тэнцвэртэй байлгах ёстой. Энэ нь экспорт, гадаадын хөрөнгө оруулалт бондоос хамааралтай. Тиймээс бид асуудлыг зохицуулахын тулд хувийн хэвшлийнхэнтэй хамтарч ажиллаж байна.
Орос, Хятад хоёр газын гэрээг дөнгөж хийсний дараа барууныхан Оросын эдийн засаг тэдэн хувиар өснө гээд тооцоолоод эхэллээ шүү дээ. Тэгэхээр ирээдүйг харсан хэлцлүүд эдийн засагт шууд нөлөөлдөг нь эндээс харагдаж байна. Үүнтэй адил зургадугаар сард ОХУ-аас хүмүүс ирээд, бидний хэлэлцээ амжилттай болох юм бол тэртэй тэргүй нөхцөл байдал эргэнэ. Наймдугаар сард хойд, урд хөршийн дарга нар манайд айлчлаад асуудал албажаад ирэхээр эдийн засагт үүсээд байгаа нөхцөл байдал сайжраад ирнэ ээ. Бүх зүйл боломжийн болно, санаа зоволтгүй. Харамсалтай нь үүнийг тасалдуулж, биднийг ажил хийлгэхгүй байлгах, өөр зүйлд санаа зовуулах, төр засгийг тогтворгүй байлгах замаар Ардын намынхан манай түншүүдэд буруу зөрүү ойлголт өгөх гээд байх шиг байна. Та минь ээ, бидэнд Монгол Улс гэдэг нэг л эрх ашиг бий шүү гэдгээ бодооч гэж хэлмээр байна. Бид нэг л улсад амьдарч байна. Нэг л эдийн засагтай шүү дээ.
-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх төсөл хэр ахицтай байна вэ?
-Өнгөрсөн долоо хоногт урд, хойд хөршийнхөнтэй уулзалт хэлэлцээ хийгээд эхэлсний дараа Хятадаас томоохон хөрөнгө оруулагчид ирлээ. ОХУ-аас ч удахгүй ирэх гэж байна. Тэгэхээр эдийн засгийг эрчимжүүлэх төсөл бол амжилттай хэрэгжинэ. Хөтөлбөрт заасан ажлуудаа графикийн дагуу хэлнэ. Тэгээд би дээр хэлсэн шүү дээ. Зургадугаар сар цаашлаад наймдугаар сараас нөхцөл байдал эргэнэ ээ гэж.
-Хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх хандлага гарч байна уу?
-Тийм ээ. Манай урд, хойд хоёр хөрш чинь Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орнууд шүү дээ. Тиймээс Ерөнхийлөгч нар нь дээрээс дохио өгөхөөр нөгөөдүүл нь “за” гээд явдаг жамтай юм. Тэгэхээр манай эдийн засаг удахгүй сайжирна. Нөгөө талаар бид Япон улстай хамтын ажиллагаагаа нэлээд өргөжүүлж байна. Удахгүй долдугаар сарын сүүлээр Монгол-Японы хооронд чөлөөт худалдааны гэрээ хийх гэж байна. Тэгвэл манай хоёр орны хооронд эдийн засгийн хамгийн таатай орчин бүрдэнэ. Ингэснээр Монголд Японы хөрөнгө оруулалт эрс нэмэгдэх нь. Япончуудын хөрөнгө оруулалтаар хийсэн бараа, бүтээгдэхүүнээ гадагш нь экспортлох бүрэн боломжтой болно. Энэ мэтчилэнгээр эдийн засаг сэргэх таатай орчин удахгүй бий болно.
-Чингэс бондын мөнгийг “угаагаад” байна, олигтой төсөлд зарцуулсангүй гэдэг шүүмжлэл бий. Зарим нь энэ мөнгө Монголд байхгүй ч гэсэн яриа гаргаж байна…
-Тийм зүйл огт байхгүй. Ийм үлгэр зохиож ярихаа болиоч ээ. Чингэс бондын хөрөнгийг тодорхой төслүүдэд зарцуулаад үлдсэн мөнгө нь Хөгжлийн банкинд байгаа. Чингэс бондын мөнгийг бүгдийг нь арилжааны банкинд байршуулчихсан. Энэ мөнгийг ямар нэгэн байдлаар хөдөлгөөнтэй байлгахгүй зүгээр л хадгалаад байж болохгүй биз дээ. Тэгэхгүй бол хүүг нь хэн төлөх юм. Арилжааны банкинд байршуулаад төсөл арга хэмжээнд зарцуулах болохоороо авч өгөөд л байгаа шүү дээ.
-888 төсөл юу болж байгаа вэ?
-579 жижиг төслийг нь жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангийн журмаар явуулахаар болсон. Ажлыг нь хурдан явуулахын тулд ингэж зохион байгуулсан. Том төслүүдийн хувьд мөн л ажил нь эхнээсээ урагштай байна. Сая гэхэд л цементийн үйлдвэрүүдийн санхүүжилтийг шийдлээ. Одоо төмөрлөгийн үйлдвэрүүд гэх мэтээр төслүүдийг урагш нь явуулна.
Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ