Монголын баруун нутгаар Хөвсгөл хүрэх адал явдалтай аяллын зураглал

Хотын дуу чимээнээс хол ногоон талаар тоос татуулан давхиж хөдөө очих сайхан. Хотынхонд бол Төв аймгийн Лүн сум ч хөдөө. Хөхөө донго­дож, голын хоржигнох чимээ сонсонгоо ногоон зүлгэн дээр зогсоод нар мандахыг харах гайхамшиг. Монголчуудыг нүүдэлчин гаралтайг сануулах малчны хотны өтөг бууцны үнэр хүртэл сэтгэл сэргээм, тайвшруулах увидастай. Аялалд яваагүй, хөдөө очоо­гүй жил зун болоо­гүй мэт санагддаг. Тийм боло­хоор зуны дэлгэр цагт хөдөөг зоригсод, аялагчид бэлтгэлээ базаан замд гарахаар зэхэж буй бол бидний бэлтгэсэн нийтлэлд анхаарлаа хандуу­лаарай. Магадгүй таны аялалд бага­хан ч гэсэн нэмэр болж мэдэх юм.

Аялахаар төлөвлөж байгаа бол та аялах газрынхаа нарийв­­чилсан газрын зургийг худал­даж аваарай. Эсвэл интернэтээс татаж авч ч болно. Аял­лынхаа алхам бүрийг тооц­сон бичгэн төлөвлөгөө гаргахад илүүдэхгүй. Ямар машинаар явах вэ. Хэн хэнтэй явах вэ. Төсөв хангалттай бий юу. Юу юуг очиж үзэх вэ. Аяллын дунд учирч болох бэрхшээлүүд гэх мэтчилэн. Тэр болгоноо газрын зурган дээрээ тэмдэглэж өөртөө сануулаарай. Компьютертээ шинэ хавтас үүсгээд аялал­даа зориулсан мэдээ мэдээл­лүүдээ нэгтгээрэй. Аялалд тань хэрэг болох зөвлөмжүүд хаа сайгүй байдаг. За ингээд аялалдаа гарах л үлдлээ. Хамгийн гол нь хөгжилтэй тухтай явах нь чухал. Алсын замд гарна гэдэг нь тэр чигээ­рээ адал явдал юм. Хамгийн сүүлд нь камераа авахаа битгий мартаарай.

Монголчууд болон гадаа­дын иргэдийн хамгийн их аяладаг газар бол Хөвсгөл. Хөвсгөл рүү засмал замаар явъя гэвэл Эрдэнэт, Дар­ханаар явж болдог. Ер нь гур­ван маршрут бий. Эрдэнэт, Дарханд хүнс шатахуу­наа базаагаад явахад тохиромж­той. Харин баруун зүгийн зам буюу мянганы замаар аялвал илүү үзэж харах зүйл ихтэй. Учир нь Хархорин, Архангай аймгийн Хоргын тогоо, Тэрхийн цагаан нуур, Тайхар чулуу гэх мэт алдартай үзэсгэлэнт газрыг харж нүд баясгангаа Хөвсгөлийг зорьвол уншигч танд ядрах зав огт гарахгүй юм. Хэсэгхэн газар шороон замаар явах хэдий ч энэ замаар аялах нь илүү тохиромжтой тул уншигч танд санал болгож байна. Нийслэлээс баруун зүг аялахад 130 км яваад Төв аймгийн Лүн сумын төвийг дайрна. Лүнгээс цааш Хар­хорин чиглэлийн замаас салж Хангайн давааг давж 61 км яваад Булган аймгийн Баяннуур сумын төв, цааш 30 км явж, мөн аймгийн Дашинчлэн сумын төвөөр дайрч, цааш Харбухын голын төмөр бетон гүүрээр гарна. Эндээс Булган аймгийн төв орох зам салаална. Хэрэгцээтэй зүйлсээ бөөнд нь ачаад явахад дараатай бол дээрх сумын төвүүдээс бага багаар худалдаж аваад явахад тохиромжтой юм. Дараа нь Бүрэгхангай сумын төвөөр дайрч, Булган ороход шороон замтай, Булган аймгийн Гурванбулаг сумын нутаг, Архангай аймгийн Өгийнуур сумын нутгаар асфальтан замаар явж, Орхон голын хөндий хүрнэ. Энэ хооронд сумын төв суурин газар байхгүй.

Аялагч Э.Тэмүүжингийн гаргасан зураг

Энэ хүртэл ойролцоогоор дөрвөн цаг давхина. Лүн, Баяннуур, Дашинчилэн сумын төвүүдэд шатахуун түгээх станц (ШТС) бий. Хар замын төгсгөл хүрэлгүй 235-р километр орчмоос урагш эргэж, уул даван 18 км орчим яваад Өгий нуурын зүүн хойд ба зүүн эргийн дагуу жуулчны олон баазууд бий. Аялагч аль дуртай газраа сонгон тухтай амарч болох юм. Өгий нуурын эргийн дагуу гэр буудалд байрлаж болно, майхан бариад нуурын эрэг дээр амрах ч боломжтой.

Өгий нуураас чанх урд зүгт Хархорин чиглэлд явж, Цайдам хүрнэ. Энд Орхоны хөндийд манай эриний VI-VIII зуунд амьдарч байсан Түрэгийн Билэг хааны хөшөө, музей бий. Энэ музейг Хар­хорин хүртэлх Билэг хааны 45 км замын хамт Турк улсын засгийн газрын хөрөнгөөр барьсан билээ. Музей үзэхэд хүн бүр 1000 төгрөг. Музейд тайлбарлагч, Орхоны хөндийгөөс олдсон Түрэгийн хөшөө, дурсгалын тухай тайлбарлана. Эндээс Билэг хааны замаар 22 минут явж, Хархорин орно. Өгийнуураас Хархорин хүртэл 82 км-ын зайтай. Хархориноос Орхон голын төмөр бетон гүүрээр гарч, Архангай аймгийн Хотонт сумын төв, Цэнхэр сумын төвийг дайрч, Урд Тамирын голын төмөр бетон гүүрээр гарч, Архангай аймгийн төв Цэцэрлэг орно. Цэцэрлэг ортол зам дагуу гэр- цайны газрууд буудалтай байдаг тул яаралгүй тухлаад авч болно. Аялагчид бөөнөөрөө нэг гэрт орж хүссэн монгол хоолоо хийлгэж идэж болно. Тэгэх юм бол жолооч нь үнэгүй хоолоо иддэг. Шууд шинэ мах гаргаж зочдын нүдэн дээр хоол хийж өгдөг тул эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй, муудсан хоол идэх вий гэж болгоомжлох хэрэггүй. Хоолнууд 5-10 мянган төг^­рөгийн үнэтэй. Баруун зүг рүү явж байгаа бол зуны халуунд хоол бэлдэж гарах хэрэггүй. Хархорин-Цэцэр­лэгийн хооронд 117 км зайтай. Тэгэхээр Хархоринд хооллож болно. Архангайн төвийн гандан болон Булган уулыг үзэж болно. Цэцэрлэгээс цааш алдарт Цагаан давааг давна. Давааны өврөөс ар хүртэл 6 км, засаж сайжруулсан шороон замтай.

Архангай аймаг Тайхар чулуу

Давааны арын гүүрнээс 20-оод км асфальтан замаар явж, Хойд Тамирын төмөр бетон гүүрээр гарч Архангай аймгийн Их Тамир сумын төв хүрнэ. Сумын төв хүрэлгүй, баруун гар тийш эргэж 2,3 км яваад Тайхар чулуун дээр очно.

Тайхар чулууны орчим жуулчдын бааз бий. Хойд Тамирын голын хөндийд майхан бариад амарч болно. Гол нь хог хаягдал хаяхгүй байх хэрэгтэй. Их Тамир сумын төвөөс цааш Хоёр даваа, Хануйн голын гүүрээр гарч, алсаас өгсүүр Донгойн давааг давна. Цааш Чулуут голын төмөр бетон гүүрээр гарч, Зуунмод хүрнэ. Цэцэрлэгээс-Зуунмод хүртэл хар замаар давхих боломжтой.

Эндээс цааш шороон замаар 36 км явж, Тариат сумын төв хүрнэ. Сумын төвийн дэргэдэх Суман голын гүүрээр гарч, Хоргын дархан цаазат газрын нутаг дэвсгэрт орно. Гүүрэн дээр нэвтрэх төлбөр 1000 төгрөг. Галт уулын дэлбэрэлтээс үүссэн Хоргын тогоог үзнэ. Хоргын тогооны амсар дээрээс алдарт Тэрхийн цагаан нуурын зүүн хэсэг харагдана. Тэрхийн цагаан нуурыг ганцаараа аялахад хамгийн тохиромжтой дэлхийн шилдэг есөн газрын нэгээр CNN-ээс зарласан байдаг. Энэ нуур 61 мянган метр квадрат талбайтай, урт нь арван зургаан км, өргөн нь 6-7 км, бас л том сайхан нуур бий. Цурхай, алгана зэрэг арваад төрлийн загастай. Олон жижиг гол горхи цутгадаг, ганцхан Суман гол эх авдаг. Түүнээс гадна сөнөсөн галт уулын орд илэрсэн, галт уулыг дундуур нь зүсэж тогтсон зарим газраа долоо, найман метр гүн хавцалтай, Хоргын тогоо бүхий үзэсгэлэнт тогтоцтой байгалийн цогцолборт газар юм. Цааш овоотой хөтлийг давж нуурын хойд эргээр явсаар Өнчин хад хүрнэ. Нуурын хойд эргээр 20-иод жуулчны бааз болон аялагчдыг хонуулах олон гэрүүд бий. Тайхар чулуунаас Тэрхийн цагаан нуурын Өнчин хад хүртэл 160 км, замдаа Зуун мод, Чулуут гол, Хоргын тогоог үзэж сонирхоод явахад ойролцоогоор зургаан цаг орно. Тэрхийн цагаан нуурын Өнчин хад орчмоос Цэцэрлэг хүртэл 175 км, зогсолтгүй явбал дөрвөн цаг. Хархориноос Улаанбаатар хүртэл 375 км. Энэ мэтээр уйдах завгүй явсаар Архангай аймгийн Тариат сум хүртэл засмал замаар явна. Тариатаас Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хот хүртэл ердийн хөрсөн замтай. Мөрөнгөөс хатгал хүртэл зас­мал замаар аялах юм. Өндөр тэнхлэгтэй машинтай бол энэ маршрутаар саатах зүйлгүй хүрнэ. Мөрөнгөөс Хатгал орохоор нутгийн дүн­зэн байшин хөлслөн буудал­лаж, сайхан хоол хийн, мөн нутгийн утсан болон дарсан загасаар зоог барьдаг. Хөвс­гөл далайгаар Сүхбаатар онгоцоор уу, моторт завь хөлсөлж аялах уу гэдэг нь хувь хүний хүслээс хамаарна. Гэхдээ завиар аялах нь илүү сайхан мэдрэмж төрүүлдэг. Далайн усанд гараа дүрэн, усны дусал нүүрэн дээрээ мэдрэх шиг сайхан юм хаана байх вэ. Мөн нөгөө талын эрэг дээр гарч цаа буга харах боломж­той. Цаа бугын эвэр нь үстэй, их эмзэг харагдах бөгөөд дөнгөж гур­ван настай гэх цаа бугын эвэр сүрлэг байдаг. Тусгайлан хашаа татаж үржүүлж байгаа буга согоо нь харин ихэмсэг харагддаг. Далайн голд Хүслийн Хад гэдэг арал бий. Хүмүүс тэнд хүслээ шивнээд тэр хүсэл нь биеэлдэг гэж итгэдэг юм билээ. Хүслийн хадан дээрээс Хөвсгөл далай тэнгэр нийлээд цэлийтэл цэнхэртэж харагддаг нь гайхамшигтай. Өмнө нь Атлантын далайгаас авахуулаад энд тэндхийн олон далай тэнгис, нуур усыг харж явсан боловч Хөвсгөл далай шиг ийм сайхан тунгалгийг нь үзсэн хүн бараг байхгүй л байх. Далайн эрэг гүехэн газраараа цайвар цэнхэр, цайвар ногоон харагдах боловч далайн гол руугаа гүн цэнхэр өнгөтэй харагддаг. Хамгийн гүн нь 260-аад метр байдаг гэсэн. Хөвсгөл далайн эргээр олон жуулчны бааз бий. Үнэтэй нь хамгийн багадаа 60 мянга, 300 мянгын тансаг зэрэглэлийн буудал ч байдаг юм билээ.

Аялал жуулчлалын компа­ниуд­тай энэ аялалд хамрагдах юм бол нэг хүний төлбөр 550000 төгрөг байдаг аж. Аяллын үнэнд унаа тээврийн үнэ, бүс нутагт нэвтрэх хураамж, үдийн цай, цэвэр ус, аяллын хөтөч зэргийн зардлууд багтдаг аж. Хөвсгөл аймагт Хөвсгөл нуураас авахуулаад үзэх зүйл их Соёны бүс нутаг, Даян дээрхийн агуй, Уушгийн өврийн буган хөшөө, Улаан толгойн буган хөшөө, Дархадын 13 овоо, Цаатны нутаг гэх мэт. Нэгэнт аялалаар яваа тул та өөрөө мэдээж юу үзэж сонирхмоор байгаагаа онцлож очиж үзэх боломжтой юм. Тухайлбал, Хөвсгөл аймгийн төв Мөрөн хотоос баруун тийш 25 кило­метрт Бүрэнтогтох сумын нутагт Дэлгэр мөрний хойд эргээс гурав орчим километрт Уушиг хэмээх хадархаг уулын зүүн урд өвөрт булш хиргисүүр, хөшөө чулуу байдаг бөгөөд нэгэн доор 14 буган хөшөө буй. Буган хөшөөнүүд хоорондоо 3-20 метрийн зайтай. Улаавтар өнгийн боржин чулууг дөрвөн тал гарган тэгшлэн засаж буга, нум, бамбай, морь, хутга, нар сар, толь, хээтэй бүс зэргийг дүрслэн сийлж хөшөөнүүдийг бүтээсэн. Хөшөөнүүд гонзгой урт хэлбэрийн, 1.5-4.8 метр өндөртэй, 0.4-1 метр өргөнтэй, 0.2-0.5 метр зузаантай. Эдгээр 14 буган хөшөөнд нийт 109 бугыг сийлсэн байдаг. Уг дурсгал нь нэг дор олноороо цогцолсон гэдгээрээ онцлог бөгөөд Монгол орны хамгийн тод дүрслэлтэй буган хөшөө юм. Эдгээр хөшөө нь хойноос урагш цуварч байрласан байдаг.

Дараачийн нэг үзэх юм нь тус аймгийн Жаргалант сумын төв, Хөнжлийн голын эрэгт орших Дашпэлжэйлэн хэмээх энэ дуганыг нутгийн тахилагат шүтээн Дамдинчойжоо бурхант их уулыг голлуулан барьсан ба дуганы гол шүтээн нь дээрх бурхан байв. 1890-ээд онд Хөнжлийн гол үерлэн усанд автахад дунганг нүүлгэн зөөж одоогийн Жаргалант сумын төрөлд орох бөгөөд дээврийг паалангийн оронд модоор хийн банзыг хагас сар хэлбэрээр зүсэн углаж тавих байдлаар бүрхсэн байдаг. Энэ нутгийн нэгэн гайхамшигтай, ховорхон тогтоцтой, байгалийн үнэт үзмэр бол Даян Дээрхийн агуй юм. Энэ өрөө дотроо 450т.куб эзэлхүүнтэй, арав гаруй өрөөтасалгаатай, зүг бүртээ олн ам хаалгатай, олон янзын рашаантай, нарийн шороон будагтай, “эхийн умай” гэдэг эмэг­тэй хүний савыг дүрсэлсэн амсар­­тай дэлхийд ховор үзмэр юм. Дээрхийн агуйн амсар нь Номхон уулын дунд орчим зүүн урагш хандсан том дөрвөлжин хаалга хэлбэртэй байдаг. Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын нутаг Дэлгэр мөрний хойд хөвөө Алтай гадасуулынарханд XIII зууны Монголын хаан Мөнх хааны хөшөө, орд харшийн үлдэгдэл эвдэрхий балгас бий. Хөвсгөл нуурын баруун талаар орших их уул. Шохойн чулуунаас тогтсон, шовх шовх оргилтой ой хөвч, тагийн бүс бүхий сүртэй сайхан уул. Оргил нь 3200 орчим м хүрнэ. Энэ хавийн уулын зүүн хэсэг нь дархан газарт багтах бөгөөд энд нэн ховор ойн цаа буга болон сибирийн хандгай, аргал болон явлаг сар, усны цагаан сүүлт бүргэд зэрэг ховор амьтад жигүүртэн шувууд бий.

Хорьдолсарьдаг уулын Арсайн голд байдаг хүрхрээ нь 70 м өндөр манай орны хамгийн өндрөөс буудаг хүрхрээ юм. Энэ хавь уулын тайга, ян сарьдагт нутгийг 1997 оноос 1886 ам км талбайг хамруулан дархан газар болгожээ.

Энэ мэтээр Монголын баруун нутгийн байгалийн үзэсгэлэнт газуудыг үзэх аял­лын дүр зургийг буулгалаа. Амьдрал бол аялал гэж хэн нэг нь хэлсэн байдаг.

Г.ЦЭЦЭГ