Монголын газарзүйн боловсролд Чойжилжавын Батням багш мөнчиг их хөрөнгө оруулалт хийсэн дээ. Багшийн арми гэдэг үнэндээ том. Гэвч энэхүү армид нэгэн багшийн гавьяа юугаар ч хэмжээлшгүй гэдгийг Батням багш өөрийн биеэр үлгэрлэж, Монгол Улсын газарзүйн шинжлэх ухааны үе үеийн эрдэмтэн, багш нарыг төрүүллээ гэх бахархлын үгс өнөө цагийн нэртэй эрдэмтдийн амнаас олонтаа дуулдах болсон. Батням багшийн алдар суу эрхэм дээд мэргэд, ачлалт багш нарын эгнээнд дуурсан мандаж эхэлсэн билээ. Батням гэж нүүр дүүрэн инээмсэглэсэн, дотоод сэтгэлээсээ гэрэл гэгээ цацруулсан багштай уулзаж, гуч шахам жил босгыг нь элээсэн сургуульд нь хамт зочилж, халуун амьдралаа шингээсэн газарзүйн кабинетаар нь орж, хүүхэд шуугьсан өргөөнд бахархам түүхээс нь хуваалцсан юм.
Тэрээр бүх нийтийн газарзүйн боловсролын төлөө, хүүхэд багачуудад эх оронч үзлийг төлөвшүүлэх, байгаль орчин, экологийн боловсрол олгох, газарзүйн мэргэжлийн багш нарынхаа мэдлэг мэргэжлийг дээшлүүлэх сургалтыг 10 гаруй жил удирдсан нэгэн. Газарзүйн мэргэжлийн багш нарт тусгайлсан олон арван гарын авлага, ном товхимол зэргийг хэвлүүлсэн. Мөн 10, 11 дүгээр ангийн сурагчдын гол хичээл болох Байгалийн ухааны сурах бичгийг зохион, газарзүйн олон сурах бичгийн экспертээр ажиллаж, элсэлтийн ерөнхий шалгалтын материал боловсруулж, газарзүйн хичээлээ телевизээр олон нийтэд заан таниулж түүчээлэн манлайлж ирсэн. Эрдэмтэн докторууд л газар зүйн сурах бичиг зохиож элсэлтийн шалгалтын материал боловсруулж оюуныхаа бяр тэнхээг сорьдог. Гэвч дунд сургуулийн энгийн нэг багш эл бүгдийг хийж, олон түмний итгэл хүндэтгэлийг хүлээж, боловсролын байгууллага, сургуулийн хамт олон, шавь нарынхаа өмнө бардам байж, газарзүйн хичээлд өөрийн тогтоосон өндөрлөгтөө байсаар ирсэн юм.
Түүний амжилт бүтээлийг олон зүйлээр бататгаж болно. Ганц жишээ дурдахад, Нийслэлийн боловсролын газраас Ч.Батням багшийн нэрэмжит нийслэлийн газарзүйн багш нарын олимпиадыг 2008, 2009, 2010 онуудад зохион явуулсан байна. Энэ тухайгаа тэрээр ийн дурав. “2006 онд Нийслэлийн боловсролын газраас хоёр мэргэжилтэн ирж манай сургуулийн захиралтай уулзаад, миний нэрэмжит олимпиадыг нийслэлийн багш нарын дунд зохион явуулахаа мэдэгдсэн. Надад мөн дуулгасан. Миний хувьд маш их баярласан нь мэдээж.Багш нарын дунд өмнө нь олимпиад болдог байлаа. 20 гаруй багш оролцдог байсан. Тэгтэл миний нэрэмжит олимпиадад эхний жилд 50, дараагийн жилд 80 орчим багш оролцож авьяас билэг, оюун ухаанаа уралдуулсан. Нийслэлийн хэмжээнд тухайн үед 120 орчим газарзүйн багш байдаг байлаа. Түүнээс 80 нь оролцоно гэдэг мэргэжил нэгт нөхөд минь, олон арван шавь нар минь надад ихэд хүндэтгэлтэй ханддагийн илэрхийлэл биз ээ.
Мөн тэрхүү олимпиадын үеэр “Нийслэлийн хүндэт багш” гэсэн өргөмжлөл хүртээснийг мартамгүй” хэмээн баяр бахдалтайгаар өгүүлсэн. Батням багш газарзүйн гүнзгийрүүлсэн сургалттай сургуулийнхаа нэрийн хуудас болж яваа гавьяатан. Үүнийх нь нэгэн том баталгаа бол Монгол Улсын зөвлөх багш гэсэн цол хүндэтгэл юм. Алтайн их уулс, Шаргын говиос тодорсон алаг нүдэн охин “Газарзүйн багш л болноо, ямар гоё мэргэжил вэ” гэж бодсон багын мөрөөдлөө биелүүлж 1982 онд Улсын багшийн дээд сургуулийн түүх, газарзүйн ангийг эчнээгээр зургаан жилийн хугацаатай дүүргэснээс өдийг хүртэл түм буман шавь нарынхаа итгэл хүндэтгэлийг хүлээсээр явна. Боловсрлын байгууллагад 46 жил ажиллаж Монгол Улсын зөвлөх багш хэмээх эрхэм алдрыг хүртэхийн зэрэгцээ Монгол Улсын их сургууль, Боловсролын их сургуулийн оюутнуудад хичээл сургалт зааж, хот хөдөөгийн зуу зуун багш нарт газарзүйн кабинетдаа мөн л сургалт сименер хийж клиник профессор гэх эрхэм цолыг хүртжээ.
Тэрээр Баянгол дүүргийн мэргэжлийн ба ур чадварын 13 удаагийн аварга, Нийслэлийн мэргэжлийн аварга багшаар шалгарсан. Багшийн эрдэм шавиас гэдэг. Батням багшийн удирдсан сурагч шавь нар нь нийслэл ба Баянгол дүүргийн сурагчдын газарзүйн олимпиадын 11 удаагийн аварга, мөн Улаанбаатар хотын аварга багаар зургаан ч удаа тодорч шилжин явах цомоо үүрд хадгалан нэгэн дээд амжилтыг тогтоосон. Эрхэм багшийн шавь нар тийнхүү дүүрэг болоод нийслэл улмаар улсын олимпиадад жил бүр амжилт гаргаж, алт мөнгөн медалийн оосроос атган багшийгаа, сургуулийн хамт олноо, эх эцгээ бахярлуулсан бахдам ажилтууд зөндөө. Тухайлбал, 1997-2012 оны сүүлийн арван таван жилд шавь нараа дүүрэг, хот, улсын олимпиадад тасралтгүй амжилттай бэлтгэн оролцуулж 40 гаруй алт, мөнгө, хүрэл медаль авсан ба Ш.Болор-Эрдэнэ, В.Удвал, Э.Энхжаргал, Г.Мөнгөнтуул, Г.Намуун зэрэг олон шавь нар нь улсын олимпиадаас медальт байрт шалгарч БСШУЯ/хуучнаар/-наас Улсын их сургуульд суралцах урилга гардаж байсан. Шавь нарынх нь дотроос өөрийнх нь мэргэжлийг өвлөн авсан жараад багш нар эх орныхоо өнцөг булан бүрт ажиллаж байгаагийн дотор Э.Энхжаргал, Ш.Болор-Эрдэнэ нар нийслэлийн багш нарын олимпиадаас мөнгө, хүрэл медаль хүртсэн ба дааж төгсгөсөн шавь нараас нь арваад эрдэмтэн тодорч төрийн байгууллага, яам, тамгын газарт нэр төртэй ажиллаж байна. Тухайлбал, ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн захирал доктор Л.Жаргалсайхан, Монголын Газарзүйн багш нарын холбооны тэргүүн Ц.Даш, МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуулийн доктор Д.Моломжамц, ХААИС-ийн багш, доктор Ц.Ичинхорлоо, газарзүйн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Г.Мөнгөнтуул гээд олон хүнийг дурдаж болох юм. Эрдмийн зэрэгтэй20 гаруй шавь нар байна.
“Улсын олимпиадад нийслэлээс шалгарсан есөн хүүхдийн дотор нэгээс хоёр шавь минь зоолттой байдаг” гэж тэрээр бахдалтайхан хэлсэн. Төрийн наадамд хүлэг морио олонтаа “түмний эх” болгосон зартай уяач шиг сэтгэл дүүрэн байсан. “Батням багшийн шавь гээд жаалхан охин ирээд л илтгэлийн уралдаанд олныг алмайруулаад түрүүлчихдэг нь гайхмаар” гэж Их сургуулийн багш, эрдэмт мэргэн докторууд бахаддаг юм билээ. “Олимпиадад хүүхдээ бэлтгэхэд багш өөрөө асар их хөгждөг. Түүнд л олимпиадын үнэ цэнэ оршино. Багш хүн өөрөө өндөр нэр хүндтэй байж шавь нарынхаа хайр хүндэтгэл, итгэлийг хүлээх учиртай. Багшийнхаа тухай эерэг бодолтой хүүхдүүд хичээл номдоо сайн байдаг. Цаашдаа ахуй амьдралдаа ч бусдын хүндэтгэлийг хүлээж явах нь бий. Үүнд эцэг эхчүүд голлох үүрэгтэй. “Танай багш их сайхан хүн, багш шигээ эрдэм номтой, бусдын хайрыг даасан хүн болно” шүү гэж хүүхдүүддээ үргэлж сургаж байх нь чухал. Хүнийг хүн болгож төлөвшүүлэхэд гол үүргийг нь дунд сургууль л гүйцэтгэдэг” гэх эрдэм төгс багшийн амнаас гарах үгс афоризм мэт үнэтэй байв.
47 дугаар сургууль Монгол Улсын зөвлөх багш, клиник профессор, газарзүйн үндэсний сургагч багш Чойжилжавын Батнямынхаа нэр нүүрээр явж ирсэн нь мэдээж л дээ. Тэрээр багшлах хугацаандаа сурагчийн бүтээлч сэтгэхүйг хөгжүүлэх, эвсэг хамт олныг төлөвшүүлэх, газарзүйн мэдлэгийг хэрэглээ болгох, амьдрал практикттай нь холбон ойлгуулахад голлон анхаардаг. Сургуулийн таатай орчинг бүрдүүлэн ашиглаж газарзүйн танхимыг стандартын дагуу шинэчлэн гурван ч удаа өөрийн хөрөнгөөр тохижуулж, зуны амралтаар байгалийн үзэсгэлэнт газруудаар явж хөрс, чулуулаг ашигт малтмалын цуглуулгаар баяжуулж сургалтдаа ашигладаг ажээ. 2001-2002 онд Боловсролын яам, Хяналтын алба, Нийслэлийн боловсролын газрын шалгалтаар “Нийслэлийн багш нарын хөгжлийн түшиц сургууль” гэрчилгээ бүхий газарзүйн кабинет нь боловсролын тогтолцоонд нэгэн шинэчлэлийг авчирсан гэж хэлж болно. Суралцагчдын сонирхол хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн орчинд хот хөдөөгийн болон их дээд сургуулийн багш нар хамтран ажиллах бааз суурийг бий болгож чадсанаараа онцлогтой.
“Нийслэлийн багш нарын хөгжлийн түшиц сургууль” болсноор Швед, Буриад, Өмнөд Монголын багш нартай туршлага солилцох. АНУ-ын Ориган мужийн их сургуулийн багш нар Боловсролын яамны зайны сургалтын албаны дарга, доктор профессор Батчулуун, МУБИС-ийн газарзүйн тэнхимийн эрхлэгч Х.Цогбадрах нарын хамт ирж Батням багшийн арвнм туршлагыг магтаж, ихэд өндөр сэтгэгдэлтэй буцсан нь гадны багш нарт үнэлэгдсэн үнэлгээ байлаа.
Ингээд Чойжилжавын Батням багштай ярилцсанаа хүргэж байна.
-Багшийн гараагаа эхэлсэн үеэ дурсахгүй юу?
-Миний биө 1970 онд Архангайн багшийн сургуулийг дүүргээд өөрийнхөө төгссөн Говь-Алтайн төвийн арван жилийн хоёрдугаар сургуульд хоёр жил багшилсан. Бага ангийн багшаар ажиллаж байлаа. Багш болох анхны дөр тэнд суусан гэж хэлж болно. Цэрэндорж pахиралтайгаа, биднийг долдугаар анги төгсгөсөн Сандуй багштайгаа гар нийлэн ажиллаж арвин туршлагатай тэднээс ихийг суралцсан. Хотод ирээд 49, 72 дугаар сургуулиудад багшилж байгаад 47 дугаар сургуульдаа ирсэн туүхтэй. Бага ангийн багшаар таван жил ажиллаад дараа нь түүхийн багшаар ажиллаж байв. Сүүлийн 30 шахам жил газарзүйн багшаар дагнан ажиллаж байна.
-Газарзүйн хичээлд хэдийнээс шимтэн суралцах болсон бэ?
-Намайг тавдугаар ангид ороход дэлхий гэсэн хичээл Бадархүү багш маань заадаг байсан. Тэрээр жижиг хөөрхөн глобус авч ирнэ. Уг хичээл надад жигтэйхэн гоё санагддаг байлаа. Улсын багшийн дээд сургуулийг эчнээгээр зургаан жил суралцаж 1982 онд төгссөн. Тэгж л багын мөрөөдлөө биөлүүлсэн. Багшийн сургуульд Ардын багш Батсүх тэргүүтэй лут багш нараар хичээл заалгасан. Өнөөдөр энэ зэрэгтэй явж, олны итгэлийг хүлээсэн минь тэдний л ач гавьяа. Газарзүй гэдэг шинжлэх ухааны гайхамшгийг Монголынхоо хүүхэд багачуудад мэдрүүлэхсэн, эх дэлхий байгаль орчин, уул ус ургамал амьтдаа хайрлах сэтгэлийг ой тоонд нь гүн бат суулгаж өгөхсөн гэж эрмэлзэж л зүтгэсэн. Надаар газарзүйн хичээл заалгасан мянга мянган шавь нараас минь хичнээн өөр мэргэжил эээмшсэн ч гэсэн эх дэлхий, байгаль орчноо хамгаалах, газар усандаа элгэмсэг сэтгэлээр хандаж явахыг хичээж, багшдаа баярладгаа үргэлж хэлдэг юм. Дундговийн Дэрэн суманд очиход манай нэг шавь цагдаагийн сургууль төгсөөд тэнд хэсгийн төлөөлөгчөөр ажиллаж байхтай нь таарлаа. Чулуужсан модоо хамгаалж байгааг хараад Очир-Эрдэнэ шавиараа бахархаж байлаа. Хүн төрөлхтөнд хамгийн их ач холбогдолтой шинжлэх ухааны хичээлүүдийг эрэмбэлсэн байдаг. Одоогоос арваад жилийн өмнө газарзүйн хичээл наймд бичигдэж байсан. Дараа нь гуравт орсон байдаг. Нэгд нь анагаах ухаан, дараа нь эдийн эасаг бичигдсэн байсан. Магадгүй газарзүйн ухаан хэдэн жилийн дараа нэгд бичигдэхийг угүйсгэх аргагүй. Бид эх дэлхийгээ нэгэн үзүүрт сэтгэлээр хайрлаж явах учиртай. Тиймийн учир газарзүйн шинжлэх ухааныг судлах, энэ чиглэлийн боловсрол мэдлэг хүнд зайлшгүй хэрэгтэй. Газарзүйч гэхээр учиргүй том уулс ус, говь хээр нутаг санаанд буух байх. Гэвч тухайн хүн ерөөсөө л ойрчин тойрноо хамгаалж хайрлахаас бүх зүйл эхэлнэ. Монголд бүх нийтийн газарзүйн боловсрол дутуу байдаг. Түүнд би харамсаж явдаг юм. Зөвхөн газарзүйн хэдэн багш нар хумүүст мэдлэг өгөөд зогсохгүй бүх мэргэжлийн багш нар, аав ээж өөрсдөө үр хүүхдүүддээ боловсрол олгох хэрэгтэй.
-Та бол газарзүйн тэргүүлэх багш. Сурах бичиг зохиодог элсэлтийн шалгалтын материал боловсруулдаг гээд бүх л зүйлд таны нэр явдаг. Ингэхэд газарзүйн хичээлээ хэрхэн заадаг талаар хуваалцахгүй юу?
-Шавь нараа хэвлэл мэдээлэл ашиглан сургах, бие даан мэдээлэп олж авч ашиглан сургахад ихэнхдээ анхаарч өөрийнхөө төрөлжсөн хайчилбаруудтай ажиллуулдаг. Жишээ нь:
1. Газарзүйи мэргэжлийн (физик газарзүйн)
2. Эрүүл мэндийн
3. Эдийн засгийн газарзүй гэх мэт. Үүнээс шавь нар маань номтой нөхөрлөж, үнэ цэнийг нь мэдэрч, хайж эрж их унших, зурах сонирхолыг нь төрүүлдэг, улмаар олж авсан мэдээллээ бусад нөхөдтэйгөө хуваалцдаг, өөрөө мэдээллэгч нь болдог олон сайн талтай. Сургалтын орчинг сайн бүрдүүлэхээс гадна музейг газарзүйн хичээлд өргөн ашиглах нь маш ач холбогдолтой. Байгалийн түүхийн музей бол гэр чигээрээ манай хичээлийн сургалтын орчин байдаг. Шавь нарынхаа урлагийн авьяасыг хөгжүүлэхэд чиглэн манай 2001 оны төгсөгчдийн нэрэмжит “Монгол Оскор” жүжгийн тоглолтын тэмцээнийг мөн илтгэлийн уралдаан зэргийг жил бүр уламжлал болгон зохиодог.Багш нарын хөгжлөөс боловсролын чанар шууд шалтгаалах учраас багш бэлтгэхэд оюутан элсүүлдэг. Босго өндөртэй шилж сонгох аргыг сүүлийн үед эхлүүлж байгаа нь сайн. Жинхэнэ багш болох дур сонирхолтой сурлага сайтай хүүхдийг элсүүлэх нь чухал гэж боддог. Нэг үе багш бэлтгэхэд алдаа гарсан нь харамсалтай. Нэг багшийн алдаагаар нийт багш нарын нэр хүнд нэг хэсэг нь их доошилсон. Багш нарынхаа хөдөлмөрийг үнэлэхэд харин шинэ сайдаас саятан багш нарыг төрүүлж байгаа нь сайшаалтай ажил гэж багш нар баяртай байгаа. Хүнээс өөрөөс нь шалтгаалнадаа.Улс орны минь ирээдүй залуу үөийг төлөвшүүлж амьдралд бэлтгэхэд багш нарын үүрэг хамгийн их. Би газарзүйн багш болсондоо туйлын баяр бахдалтай, өглөө бүр сургууль руугаа яаранхан өдөржин цаг хугацаа яаж өнгөрснийг ч мэдэлгүй хичээл, давтлага, ярилцлага, оюутан, залуу багш нартай уулзах, кабинет газарзүйн зурагт ажиллах, сургалт семинар зөвлөгөөн гээд л хөвөрсөөр орой бүрийд баяртай нь аргагүй харьдаг.
-Таныг тэтгэвэртээ сууж байгааг дуулаад хөдөөнөос зорьж ирсэн хүүхдүүд буцаж байна гэж дуулдсан. Үндсэндээ таны газарзүйн сонгонд суух гэж хөдөөгийн хүүхдүүд хотыг зорьдог байх нь?
-Хүний нас богино юм шиг ээ. Нэг л мэдэхэд залуу нас хойно үлдсэн байна. Иймээс залуучууд минь цагхугацаатай уралдан юм сурч мэдэх, хийж бүтээх зүйлээ амжуулаарай гэж захимаар байна. Ер нь завгүй байх сайхан. Завгүй байх тусам олон ажлыг амжуулж ажил сайхан бүтдэг. Он жилүүд хөврөн хөвөрсөөр нэг л мэдэхэд нэгэн жарныг элээж, хойч залуу үөдээ суудлаа тавьж өгөх цаг нь болчихжээ. Миний бие тэтгэвэртээ суусан ч гэсэн сургуульдаа зөвлөх багшаар ажиллаж байгаа. Олимпиад, элсэлтийн ерөнхий шалгалтын, сонгоны хүүхдүүдэд давтлага зөвлөгөө өгнө.
47 ДУГААР СУРГУУЛИЙН ЗАХИРАЛ АСАН Ц.ДУЛАМЖАВ: БАТНЯМ БАГШ ШИГ ХҮН ӨДРИЙН ОД ШИГЦӨӨХӨН
-Тантай Батням багшийн талаар цөөн хором ярилцах гэсэн юм. Энэ хүн монголын боловсролд ялангуяа газарзүйн хичээлд маш их хөрөнгө оруулалт хийжээ. Үүнд төрөлх сургуулийнх нь захирлыг олон жил хашсан хүний хувьд юу хэлэх бол?
-Миний бие Батням багштайгаа найман жил ажилласан. Гэхдээ энэ алдартай багшийг эртнээс мэднэ. Бид хоөр мэргэжил нэгтэй. Батням багшийнхаа газарзүйн хичээл, удирдсан сургалт сөминарт нь сууж байсан. Ямар агуу бүтээлч хүн бэ гэж өөрийн эрхгүй бахархаж байлаа. Тэгтэл хувь заяаны өрөөлөөр хамтдаа гар нийлж ажиллах боломж олдсон. Багшийн хичээл зүтгэлийг заах арга барилыг нь надаар хэлүүлэлтгүй мянга мянган шавь нар нь, Монголын боловсролын байгууллагууд, мэргэжил нэгт багш нар нь сайн мэднэ ээ. Хүүхдийг хөгжүүлэх ажлыг сайн хийдэг. Батням багшийн газарзүйн сонгон гэж том зүйл байдаг. Сонгоноор хичээллэсэн шавь нар нь дүүрэг, нийслэл, улсын олимпиадад байнга эхний байрт шалгарч ирсэн. Тэр хэрээр багшийн суу алдар түгсэн. Анги удирдаж авч явах нь үнэндээ гайхмаар. За тэгээд сургалтын орчныг бүрдүүлэх, кабинетийг бий болгосон зэрэг нь манай сургууль газарзүйн гүнзгийрүүлсэн сургалттай сургууль болох үүдэл эхлэл болсон. 2007 онд “Нийслэлийн багш нарын түшиц сургууль” болсон. Мөн “Элсэлтийн ерөнхий шалгалтын шилдэг үнэлгээтэй сургууль” болсон. Энэ бүгд Батням багшийн гавьяа юм. Хувь хүнийх нь талаас хэлбэлбагш даанчиг гоё хүн. Нас хэдий жар гарсан ч тун залуухан харагддаг. Дотроосоо гэрэлтэж сэтгэлдээ үргэлж нар мандааж явдаг. Сургуулиар багш ороод ирэхэд танхим дүүрээд л ирэх шиг болдог. Шавь нэг бүртээ чин сэтгэлээс хандаж ажиллана. Түүнийх нь илрэл тэтгэвэртээ гарах үед шавь нар нь багшийгаа үргэлж дурсан ярьж, гадаадад байгаа нэг нь ижий ааваараа бэлэг хүртэл явуулдаг. Тэгж л багшийгаа хайрладаг. Энэ хүн бол яалт ч үгүй манай сургуулийн нүүр царай, нэг том багана нь юм. Тэтгэвэртээ гарахад нь залгамж халаа болж Энхжаргал гэж манай сургуулийг төгссөн гарынх нь шавь ажлыг нь үргэлжлүүлж байсан. Гэвч багш минь буцаад багшилж байгаа дуулдана. Миний бие хөдөөгийн сургуульд арван жил хичээлийн эрхлэгчээр ажиллаж байлаа. Тэгээд дараа нь Улаанбаатар хотын том сургуулийг удирдсан. Энэ хугацаанд олон ч багштай ажиллажээ. Гэхдээ Батням багш шиг хүн бол өдрийн од шиг цөөхөн гэж хэлэх байна.