Мод тарих өдөр өнгөрлөө. Сүүлийн үед монголчууд модыг бүхий л төрөл зүйлээр нь, хэдэн саяар нь тарьж байна. Энэ сайн хэрэг. Бүр тодруулбал арван жилийн өмнөөс мод тарих их ажлыг эхлүүлж, таван жилийн өмнө тухайлсан өдөр зааж өгсөн. Тиймдээ ч хавар, намрын мод тарих өдрүүдэд гурван саяулаа л тарьц, суулгац болж бужигнацгаах болжээ. Энэ өдөр хувь хүмүүс, байгаль орчны төлөөх байгууллага гэхээсээ илүүтэй төрийн байгууллагууд, улс төрийн бүлэглэлүүд энэ үйлсэд ихээр хамрагдах нь бий. Мод тарихдаа хүртэл улстөржиж уулын ар, амыг нам намаараа хуваан авч байгаа ч буянтай үйлс болохоор сайхан л харагдах юм. Харин нэг зүйлийг асуухад жилд тарьж буй хоёр сая орчим модноос ургасан нь хэд байна вэ. Ойн төгөл болж ургасан нь хаана байна вэ.

Сүүлийн жилүүдийн тарьц, суулгацын дүн мэдээг харвал том тоо гарах нь мэдээж. Тухайлбал, 2010 онд нэг сая 754 мянган ширхэг суулгацыг тарихад дөрвөн мянган албан газар, 220 мянган иргэн оролцжээ. Дараа жил нь сая 476 мянган ширхэг модыг 4669 аж ахуйн нэгж,156 мянган иргэдийн оролцоотой тарьсан бол хойтон жилд нь сая 562 мянган суулгацыг мөн тарьжээ. Ингээд 2013 онтой золгохдоо дахин хоёр сая 200 мянган суулгацыг тарьж нийтнайман сая гаруй мянган мод, бут, сөөгийн суулгацыг Улаанбаатар, 21 аймаг түүний ойролцоох газруудад дөрөвхөн жилд тарьсан. Бүр 2013 онд Улаанбаатар хотоос гадагш гарах дөрвөн чиглэлд авто замын дагуу 10 км ойн зурвас байгуулах ажлыг БОНХЯ-аас хэрэгжүүлж эхэлсэн тохиолдол ч бий. Ямартаа ч мод тарьж эхэлснээс хойших арван жилийн хугацаанд буюу өнөөдрийг хүртэл монголчууд маань шинээр 20 гаруй сая ширхэг зулзаган мод газарт шигтгэжээ. Нэг ширхэг суулгац төрөл зүйлээсээ хамааран мянган төгрөгөөс 200 мянган төгрөгийн үнэтэй байдаг. Нийт 20 гаруй сая модны өөрийнх нь үнийг бодоход л том тоо гарна. Харамсалтай нь бидний сүүлийн 10 жилийн энэ хөдөлмөр, хөрөнгө зарс­ны үр дүн хаана байна вэ. Мод тарьсны ул мөр, ухсан нүх ч үлдэхгүй байна. Бидний тарьсан мод бүхэн арчилгаагүйн улмаас борц болон хатаж, хог хаягдал болж байна.

Ингэж их мод тарьж бай­гаа ч өнөөдөр хотын гудамжинд 1960-1970 оны тэртээд тарьсан хэдэн хөгшин улиас л хүглийлдэж байгаа. Хөгширч харлаад, үндэс нь хөөж байшин барилгад халтай болсон гэдэг шалтгаанаар байгаа хэдийгээ харин ч тайрч, тасдах, авч хаях тохиолдол ихсээд байгаа. Олон мянган мод тарьж байгаа ч хаврын хаварт зулзаган моддын нахиалах, намрын намарт хагдрахыг харж чадахгүй байна. Уг нь модоо тарьчихаад араас нь арчилж торддог байсан бол Улаанбаатар аль хэдийнэ ногоон хот болчих байлаа. Зайсан уулаас, Долоон буудал хүртэлх зам дагуу 10 жилийн өмнө мод тарьсныг олигтойхон тордоод аваад ирсэн бол өнөөдөр хот үнэхээр өнгө засах байсан. Л.Амгалан Баянгол дүүргийн Засаг дарга байхдаа III, IV хороололд арван мянган саваа мод тарьж 2008 оны онцлох хүн болж байсныг хэвлэлийн шар хуудас гэрчилнэ. Харамсалтай нь нэг ч ширхэг саваа мод ургаж, нахиагаа дэлгэсэнгүй. Одоо бүр суулгасан нүх нь хүртэл аньж эдгэжээ. Мод тарьсны үр дүн гэвэл ийм л байгаа.

Бас ойд ургаж ядан байсан хичнээн мянган зулзаган нарсыг суга татан авчирч үгүй хийв. Зургаан жилийн өмнөх хавар билээ. Хотын гудамжаар дүүрэн шинэхэн, залуу нарс ногоорч байсан. Бүр тодруулбал, Гандангийн урд талбай, Баруун дөрвөн замаас, Таван шар, Зүүн дөрвөн замаас Офицеруудын ордон хүртэл бараг арван мянган нарс суулгаж байлаа. Гэтэл хойтон жил нь тэр моддын доорх дэд бүтцийг шинэчилнэ гээд бүгдийг нь Улаанчулуутын хогийн цэг рүү ачуулж түүх харамсалтайгаар төгссөн юм. Дараа жил нь тухайн хэсэгт дахиад л шилжүүлэн суулгалт хийсэн. “Моддын ургалт 98 хувьтай байна” гэж дүүргийн удирдлагууд нь зуны турш шоу хийсэн ч улирал тойрч хойтон хавар нь болоход нахиалах бус хатаж хорчийсоор 2011 онд ТҮК-ийнхан цэвэрлэх гэж нэлээд ажил болсон гэдэг. Бидний мод тарьж, үхүүлсэн түүх ингээд дуусчихгүй, уртаас урт жагсаалт гарна. Си Жинпинийг ирэхэд, Эх нялхсын хашаанд, ХӨСҮТ-ийн хашаанд гээд хаа сайгүй, жилийн жилд, дахин дахин тарьдаг ч харамсалтай нь бүгд борц болон хатдаг. Дараа жил нь дахиад л нөгөө нүхэндээ мод авчирч суулгана. Ийм л цикльтэй болчихлоо. Ямар ч орчинд ургадаг улиасыг хүртэл тарьчихаад ургуулж чадахгүй үхүүлчих юм. Бас улиасны унгирлаас сэжиглэж эхлэх шинжтэй. Ямар ч харшилгүй учраас илүү олноор нь тарих шаардлага байна. Учир нь улиас хоногт 25 килограмм тоосыг өөртөө татаж шингээдэг Монголын унаган мод гэгддэг.

Иргэдийн ингэж их бужиг­наж, хөдөлмөрлөж, хөрөнгөө зарж суулгасан модыг хэн арчилж, хамгаалах вэ гэдэг нь өнөөдөр ямар ч хуулиар зохицуулагдаагүй учраас ийнхүү өнгөрсөн хугацаанд тарьсан 20 гаруй сая зулзаган мод борц болон хатжээ. Байгаль орчны холбогдолтой хуулиудад “Аймаг, нийслэлийн Засаг дарга, Байгаль орчны газар, сум, дүүргийн Засаг дарга, ИТХ өөрийн эрх, мэдлийн хүрээнд суулгацын санхүүжилтийг шийдвэрлэж, мод тарих, ногоон байгууламжийг бий болгох, тэдгээрийг услан, арчилж хамгаалан ургуулах ажлыг хариуцах ёстой” гэсэн ганцхан заалт байх жишээтэй. “Байгаль орчин минь” хэмээн цээжээ дэлддэг, буу барин Төрийн ордон руу дайрдаг төрийн бус байгууллагынхан ч асуудлыг үнэндээ тоодоггүй бололтой. Тэд зөвхөн мөнгөтэй газруудыг онилж, байгаль орчноороо бизнес хийдэг нь энэ. Яагаад гэвэл хүмүүсийн тарьсан модыг усалж тордсоноор тэдэнд ажлын хөлс гэж хэн ч, юу ч өгөхгүй.

Мод тариад орхих нь хүүхдээ төрүүлээд орцонд хаяхтай утга нэг. Мод тарина гэдэг нүд хуурсан, мөнгө гарзадсан ажил болж байна. Тэгэхээр хүмүүсийн мод тарих чин сэтгэлийн ажлын үр дүнг харах хуулийн багахан зохицуулалт хэрэгтэй бололтой. Мод арчлахад зориулж гаргасан төсөв мөнгө ч аймаг, дүүргийн санхүүгийн тайланд байдаг л юм байна. Гэхдээ үр дүн нь энэ. Тэгэхээр уг нь нэг га мод, буттай ногоон талбай 18 сая шоо метр агаарыг цэвэршүүлж, утаа униарын 30 хувийг өөртөө шингээдэг шидтэй. Дэлхийн том хотуудад нэг хүнд ойролцоогоор 24-32 ам.метр талбай бүхий ногоон цэцэрлэг оногддог гэж байгаа. Харин манайд 20 гаруй сая ширхэг мод тарьчихаад байхад энэ нэг хүнд ердөө 4.5 ам метр ногоон байгууламж оногдож байна.

Тэгэхээр шинээр мод суул­гахын зэрэгцээ хуучнаа тордох, арчилж сэргээдэг болбол энэ их ажил хөдөлмөрийн үр дүн нэмэгдэх биз ээ.

Л.МӨНХТӨР