МЗЭ-ийн шагналт зохиолч, яруу найрагч
Мулцангийн Уянсүхтэй хөөрөлдөв.
-Таныг Солонгосын утга зохиолын
нэр хүндтэй шагнал авсанд баяр хүргэе. Энэ шагналын тухай яриач?
-Баярлалаа. БНСУ-ын Чанвоны КС-ийн
нэрэмжит Олон улсын утга зохиолын шагналыг Монгол Улсаа төлөөлөн анх удаа хүртээд
ирлээ. Анх зохиогдож эхэлсэнээс хойш 27 жил болж байгаа Чанвоны олон улсын утга
зохиолын фестиваль энэ хотоос төрсөн нэрт яруу найрагч Ким Дал Жиний нэрэмжит юм
байна. Үндэсний утга зохиолын шагнал олгох болсноос хойш 21, гадаад уран бүтээлчдийн
хувьд бол долоодахь шагнал. Өнгөрсөн жил ОХУ-ын А.М.Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын
дээд сургуулийн захирал, зохиолч, орчуулагч Алексей Николаевич Варламов хүртсэн
юм билээ. Энэ дашрамд БНСУ, Монгол Улсын яруу найрагчдын харилцааг сэргээх, хөгжүүлэх
үйлсийг санаачилж эхлүүлсэн яруу найрагч Х.Чилаажав, Ц.Буянзаяа, Г.Мөнхцэцэг болон
МЗЭ-ийн Удирдах зөвлөлд талархал илэрхийлье. Энэ удаагийн шагналд миний нэрийг дэвшүүлсэн
яруу найрагч Л.Өлзийтөгс, Х.Чилаажав, миний намтар, бүтээлийг орчуулсан И Ан На,
фестивалийн үеэр хамт байж, яруу найрагчидтай харилцаа холбоо тогтооход сэтгэл гаргаж
тусалсан Сөүлийн их сургуулийн судлаач, орчуулагч Ч.Цэрэнхорлоо, нэр дэвшүүлэх материалыг
өндөр түвшинд бэлтгэж илгээсэн МЗЭ-ийн Дархан-Уул аймаг дахь “Хязгааргүй орчлон”
төвийн гүйцэтгэх захирал, яруу найрагч, судлаач Г.Бямбажав нартаа баярлалаа гэж
хэлье. Энэ сайхан хүмүүс миний өмнөөс санаа тавьж байхад би өөрөө юу ч мэдэхгүй
сайхан амьтан уулын аглагт тэнүүчилж явлаа шүү дээ.
-Та шагнал гардахдаа ямар үг хэлэв?
-Зохион байгуулагчдын зүгээс надад
товч бөгөөд тодорхой үг хэлэхийг зөвлөсөн болохоор би юун түрүүн Монголын нийт яруу
найрагчдын өмнөөс баярласан талархсанаа илэрхийлж, дараа нь яруу найргийн тухай
өөрийн бодлоо цөөн үгээр хэлсэн. Тэгсэн чинь Японы Осака хотоос ирсэн яруу найрагч
эмэгтэй дараа нь надтай уулзаж ярилцахдаа “Таны хэлсэн үг тэр чигээрээ яруу найраг
байлаа” гэсэн шүү. (инээв.сур) Бас үндэсний утга зохиолын шагнал авсан залуу зохиолч
индэрт гараад “Би их сандарч байснаа Монголын яруу найрагчийн үгийг сонсоод тайвширчихлаа”
гээд хэдэн үг хэлж байснаа дахин сандарч, толгойгоо илсэнээ “Ер нь шүлгээ л сайн
бичье дээ” гэж хэлчихээд тайзнаас буухад хүмүүс бөөн инээдэм болсон. Олон улсын
нэр хүндтэй шагналыг надад Гён Сан Ду аймгийн Хурлын дарга өөрийн биеэр гардуулсан
даа.
-Фестивалийн цар хүрээ хир өргөн
хэмжээнд явагдаж өнгөрөв дөө?
-Үндсэндээ Монгол, Солонгос, Хятад,
Япон гэсэн Азийн дөрвөн орон оролцлоо. Солонгос орны зүг бүрээс олон найрагч хуран
чуулсан нь их сайхан байлаа. Эхний өдрийн үдэш Сөүл хотод цомхон арга хэмжээ зохиож,
цөөн тооны хүн урьдаг юм байна. Гадаадын төлөөлөгчид, БНСУ-ын Зохиолчдын хорооны
дарга, Яруу найргийн холбооны тэргүүн, шүүгчдийн бүрэлдэхүүний ахлагч, бас Солонгосын
яруу найргийн төлөөлөгчид. Яруу найргийн холбооны тэргүүн нь яруу найрагч Ким Дал
Жиний нэрэмжит сангийн ерөнхийлөгч Чой Дон Ху. Энэ сан өнгөрсөн жил БНСУ-ын шилдэг
сангаар шалгарсан юм байна. Ерөнхийлөгч Чой Дон Ху цомхон арга хэмжээг нээж цөөн
үг хэлэхдээ энэ удаагийн шагналыг Монголын яруу найрагч хүртэх болсныг албан ёсоор
зарласан. Дараа нь яруу найрагчид шүлгээ уншиж, бас шүүгчдийн багийн ахлагч тайлбар
хийсэн. Тэр хэлэхдээ “Монголын яруу найрагчийн хувьд бид маш сайн судалсан учраас
санал нэг байсан. Хятадын яруу найрагч модернист шүлэгтэй. Өрнөдөд, ялангуяа Франц,
Испанид их алдаршсан. Хятадаасаа бас олон шагнал авсан хүн. Японы яруу найрагч бол
Осака хотын яруу найргийн шинэ хөдөлгөөний тэргүүн, сэтгүүлийн эрхлэгч, бас өөрийн
гэсэн яруу найргийн сантай” гэх мэтээр тайлбарлаж байна лээ. Фестивалийн хамгийн
сайхан мөч нь шагнал гардуулах ёслолын маргааш Ким Дал Жин найрагчийн гэр музейд
зохиогдсон арга хэмжээ. Энэ арга хэмжээ “Монголын яруу найргийн тухай” миний илтгэлээр
эхэлж, дараа нь яруу найрагчид шүлгээ уншицгаасан. Мөн Ким Дал Жин найрагчийн тосгоныхон
бидэнд өөрсдийн гараар идээ бэлтгэж, зоог барьсан нь сонирхолтой байлаа.
-Ноднин жил та Дэлхийн яруу найргийн
академиас нэг нэр хүндтэй шагнал хүртэж байсан санагдах юм?
-Өнгөрсөн жил АНУ-ын Калифорни мужид
бүртгэлтэй ЮНЕСКО-гийн дэргэдэх Дэлхийн урлаг, соёлын академиас зохион байгуулдаг
Дэлхийн яруу найргийн ХХХV их хурлаас намайг шилдэг яруу найрагчаар шалгаруулсан
юм. Энэ шагналыг “Дэлхийн яруу найргийн антологи”-т орсон шүлгүүдээс Удирдах зөвлөлийн
гишүүдийн нууц санал хураалтаар шалгаруулж, хаалтын ажиллагаан дээр зарладаг юм
билээ. Хаалтын ажиллагаан дээр зарласан учраас батламж нь араас ирж, Г.Мэнд-Ооёо
найрагч надад өөрийн биеэр гардуулсан даа. Англи, хятад, испани хэлт яруу найрагчдын
шүлгүүдийг шүүгээд надад “Англи хэлт яруу найргийн ялагч” гэсэн утга бүхүй батламж
ирүүлсэн. Миний шүлгүүд англи хэл дээр орчуулагдсан байсан учраас тэр л дээ. ХХХV
их хурлаас А.Эрдэнэ-Очир найрагчид “Гарамгай яруу найргийн төлөө” алтан медаль олгосон.
Энэ медалийг өмнө нь Ц.Бавуудорж найрагч бас хүртсэн байдаг юм.
-За тийм байж. Яруу найргийг та
чухам юу гэж ойлгодог вэ. Хэдэн наснаасаа анх шүлэг найрагтай хувь заяагаа холбов?
-Энэ ертөнц өөрөө тэр чигээрээ яруу
найраг гэж би ойлгодог хүн. Анзаарч, мэдэрч чадвал бүх юм нь яруу найраг. Тиймээс
жаргал, зовлон хоёр дээр тогтдог энэ ертөнцийн тэнцвэр нь яруу найраг юм байна гэж
боддог болсон шүү. Намайг анх энэ зүгт хөтөлсөн хүн бол нутаг усандаа “Үлгэрч Банди
багш” гэж алдаршсан авга ах Г.Банди агсан. Авга ахынхаа ярьдаг шидэт үлгэрүүдийг
багадаа сонсох бүртээ өөр ертөнц рүү хөтлөгдөж, сургуульд оронгуутаа номонд дурлаж
эхэлсэн. Гэхдээ зохиол бичнэ, яруу найрагч болно гэж хэзээ ч бодож явсангүй. Нэг
л мэдэхэд бичсэн анхны шүлэг минь оюутан цагийн шүлэг. Энэ шүлгээ алс баруун хязгаарын
Хархираагийн уулсаа, бас ээжээ санаж бэтгэрэхдээ бичсэн дээ. Тэгэхээр энэ нь санагалзаж
тэчьяадсан сэтгэлээс тэсэлгүй алдуурсан үгс байсан гэсэн үг.
-Энэ жил хилийн чинадад явах нэлээд
даллагатай байв уу. Цахим ертөнцөд Оросын Бийск хотод явсан зураг тань тавигдсан
байсан?
-Бийск биш ээ. ОХУ-ын Хакассын нийслэл
Абакан орж, тэндээсээ цаашаа Саяногорск хүртэл явсан юм. Би ерээд оны эхээр хил
гарч, Тувагаас цаашаа Саяаны нурууг хэд хэдэн удаа давж байсан л даа. Гэтэл энэ
жил яагаад ч юм тэр зүг намайг даллаад болдоггүй. Тэгээд л явсан. Өмнө нь би дандаа
Ак-Довуракаар дайрч, баруун Саяанаар давж байсан бол энэ удаа Кызылээр дайрч, зүүн
Саяаны уулсыг давсан. Саяан гээд байгаа маань Сүбээдэй баатрын нутаг, Д.Нацагдоржийн
“Миний нутаг” шүлэгт байдаг Соёны нуруу шүү дээ. Тэндээс эргэж ирээд Хархираа ууландаа
хэд хоног амраад Улаангом орсон үдэш гэнэт Солонгосоос утасдаж, шагнал авах болсон
тухай албан ёсоор мэдэгдсэн. Ер нь би уул ус, тэнгэр хангайдаа их сүсэгтэй хүн.
Жил бүр уулсаа зорьдог. Уулсаа зорьсон аялал бүхэн надад их эрч хүч, онгод хийморь
өгдөг юм.
-Та Монголын яруу найргийн мөнгөн
үеийн гол төлөөлөгчдийн нэг яах аргагүй мөн. Монголын утга зохиолд туурвиж яваа
үеийнхнийхээ талаар хүүрнээч?
-Тэр бүр уулзаж учраад байдаггүй
ч гэсэн би үеийнхэндээ бүгдэд нь хайртай. Ер нь шүлэг бичдэг гэсэн нэр хаягтай бүх
хүнийг хүндэлж явдаг. Надад нэг ийм бодол байдаг юм. Бичиж л байгаа бол тэр хүн
яруу найрагч. Илэрхийлэх хэлбэр нь чанга, сул, тод, бүдэг, энгийн, гүн ямар ч байж
болно. Гэхдээ л тэр чинь тухайн хувь хүний дотоод сэтгэлийн илэрхийлэл шүү дээ.
Шүлэг байтугай өргөдөл бичиж чаддаггүй албан хаагчид өнөөдөр Монголд олон байна.
Тэгэхээр баргийн хүн шүлэг бичиж чадах нь байтугай уншиж чадах эсэх нь ихээхэн эргэлзээтэй.
-Ерээд онд Монголын утга зохиолд
хүч түрэн орж ирсэн “Зүс бүгэг” андуудынхаа талаар дурсаач…
-“Зүс бүгэг андууд” ном үнэндээ
гэнэтийн тэсрэлт, үзэгдэл байсан. Тухайн үед Монголд нийгмийн хувьд ч том тэсрэлт
болсон шүү дээ. Гэхдээ энэ ном бичигдэх бэлтгэл шат нь яах аргагүй Д.Урианхай найрагчийн
шүлгүүд. Тэгэхээр энэ номыг цагаа олж гарсан ном гэж хэлж болно. Андуудын хувьд
одоо хааяа нэг тааралдах, утсаар ярихаас өөрөөр уулзалдах завгүй л яваад байгаа.
Гэтэл нэг маань тэнгэрт хальчихлаа. Өнгөрсөн жилээс хойш утга зохиол судлаач Ш.Баттөр
“Зүс бүгэг андууд”-ын тухай баримтат кино хийх санаатай яваад байгаа. Гацаа нь нөгөө
л мөнгө төгрөг. Бид өөрсдөө ч тэр хүнд тус дэм болж амжихгүй л явна.
-Өнөөдөр дэлхийн болоод Монголын
яруу найргийн чиг хандлага чухам хаашаа явж байна гэж та боддог вэ?
-Тойргийн онол гэж нэг юм байдаг
юм. Энэ нь хүн зун болохоор намрыг үгүйлж, намар ирэхээр өвлийг хүлээдэгтэй төстэй.
Гэтэл хавар болж, дараа нь дахиад л зун ирдэг шүү дээ. Яруу найргийн чиг хандлага
өнөөдөр яг ийм байдал руу явж байна. Модернизм, постмодернизм яван хуучирч, хүмүүс
эргээд энгийн үнэн, цэвэр сэтгэл, дотоод ахуй руугаа өнгийж эхэлж байх шиг. Ер нь
сэтгэлгээний хүнд хэлбэрийн урсгал, чиглэлүүд дайн самууны үе, нийгэм-эдийн засгийн
гүнзгий хямрал, сэтгэхүйн доройтол, оюун санааны уналтын үед хүчтэй илэрдэг юм шиг
ээ. Одоо бол харьцангуй амгалан үе явж байна. Тиймээс хүмүүс сайн сайхныг хүсэж,
байгаль руугаа тэмүүлж, нүсэр иргэншлээс залхаж эхэлж байна. Үүнтэй зэрэгцээд яруу
найраг ч бас энгийн болж байх шиг санагдаад байгаа. Залуудаа миний анзааралгүй өнгөрөөсөн
Г.Мэнд-Ооёо найрагчийн шүлгүүдийг одоо уншихад тэр чигээрээ гэрэл гэгээ. Японы Осака
хотын яруу найрагчид гэхэд л Токиогийн яруу найргийн тигтэй зөрчилдөж “Яруу найраг
заавал уламжлалд баригдах ёсгүй. Бас товч бөгөөд энгийн байх ёстой” хөдөлгөөн өрнүүлж
ихээхэн амжилт олж байгаа гэсэн шүү. Өнөөдөр дэлхий өөрчлөгдөж байна. Энэ нь оюунлаг
тал руугаа хандсан өөрчлөлт. Хөгжсөн орнууд иргэдээ боловсруулах, гэгээрүүлэх бодлого
эрчимтэй явуулж байна. БНСУ гэхэд есөн аймагтай. Миний очсон Чанвон хот Гён Сан
Ду аймгийн жирийн хот. Нэг сая хоёр зуун мянган хүн амтай. Япон тэнгистэй хиллэдэг
энэ хот япончуудын анхны довтолгоог няцааж, эзэн хаанаасаа өндөр зэрэглэл хүртэж
байсан түүхтэй. Шагнал гардуулах ёслолын ажиллагааны дараа Ким Дал Жин найрагчийн
“Хайраар…” гэсэн ганцхан шүлгээр монолог, харилцан яриа, бүжиг, этюд, дуу, хөгжим,
шүлгээс бүтсэн бүхэл бүтэн модерн драм тавьж, залуус голдуу үзэж байгааг харахад
ёстой л яруу найргийн хот гэмээр. Пусаны олимп зохиохоос өмнө Солонгос орны нийгэм-эдийн
засгийн байдал тийм ч сайхан байгаагүй юм байна. Харин олимпын дараа л дэлхий нийтийн
анхааралд өртөж, өнөөдрийн хөгжлийн гарц нээгдсэн тухай ярихыг сонслоо. Тэгэхээр
ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн санаачилж, амжилттай зохион байгуулсан АСЕМ-ийн цаана
бас ийм холч бодлого, алсын хараа явж байгаа юм биш үү гэж эрхгүй бодогдсон шүү.
Гэтэл бид яаж шүүмжилж, эсэргүүцэж байлаа даа.
-Хаа байсан Баруун Монголын хүн
Дарханд суурьшаад олон жилийг үдэж байна уу?
-Аль хэдийнэ “Дарханы Уянсүх” болсон
шүү дээ. 2002 онд ирсэн гээд бодохоор хэдэн жил болсон байна вэ. Дархан хот, өөрөөр
хэлбэл Бурхантын хөндий надад цалгисан их онгод хайрлаж, бүтээл туурвилын үүдийг
нээсэн нутаг. Бараг л бүх бүтээлүүд маань энэ хотод төрсөн. Одоо би бичсээр л байгаа.
Зогсох талаар бодохыг ч хүсдэггүй. Хэдхэн өдрийн дараа зураач С.Төгс-Оюун эгчийн
чимэг зурагтай “Аниргүй там” өгүүллэгийн түүвэр хэвлэлтээс гарах гэж байна.
-Яруу найрагч хүнтэй уулзаж байж
хайрын тухай асуухгүй өнгөрвөл алдас болох байх?
-Марина Цветаевагийн нэг шад байдаг
даа. “Хайр аймшигтай…” гэж. Надад энэ үг их бодогддог юм. Бас Д.Урианхай найрагч
“Хайр гэдэг чинь яасан аминчхан юм бэ” гэж уулга алдсан байдаг. Одоо бодоход надад
хайрын дурсамж тун бага. Гэхдээ бас “Ярьж болохгүй хайр” гэж байдаг шүү дээ. (инээв)
-Алтан жүнзэн дэх мөнгөн дарсыг
аль хэр хүртэж байв даа?
-Равжаа хутагт, Д.Урианхай ах, Д.Нямсүрэн
найрагч шиг архийг рашаан болгож хүртвэл түүн шиг сайхан юм хаа байхав. Бас манай
Чилаа, Бавуу хоёр байна. Гэтэл бид яадаг билээ. Юу юугүй сагсалзаад л. Миний яаж
уудаг байсныг зарим нэг нь доторлоно. Чи бол гадарлана. Одоо бол бараг больсон доо.
Ууж идэхээ багасгангуут ууж яваа хүмүүстээ санаа зовж эхлэх юм. Б.Баттулга, Ц.Доржсэмбэ
хоёрын төлөө би үргэлж санаа зовдог. Тусалж чадахгүй мөртлөө тэр шүү дээ. Энэ хоёр
найрагчид орон байр бэлтгэж өгөөд, шүлгийг нь бичүүлээд, архийг нь ч уулгаад чирээд
явчих хөрөнгөтэй, мөнгөтэй хүн Монголд цөөн биш. Харин тийм сэтгэлтэн алга. Хамба
хутагтын шавь, Завханы Идэр сумын уугуул, “Шинэ Ази” группын ерөнхийлөгч Л.Төрбаяр
шиг хүмүүс олон байдаг болоосой гэж боддог шүү.
-Монголын хүүрнэл зохиол өнөөдөр
ямаршуухан түвшинд байна даа?
-Энэ тухай ярих хэцүү. Яруу найргийн
олон ном гарч байгаа ч гэсэн надад баримжаа байна. Харин хүүрнэл зохиолын талаар
тодорхой хэлж мэдэхгүй нь. Бөөн бөөн ном бичсэн лут лут хүмүүс дуулдах л юм. Ялангуяа
өөрсдөө сайн мэдэхгүй байж түүхэн сэдэв рүү хошуурч байна. Заримыг нь хальт нээж
үзсэн л дээ. Тэгээд бид өмнөх үеэсээ ухарч байна уу даа гэж бодоход хүрсэн. Гэхдээ
манай үеийн хэдэн хүн байна аа, байна. М.Эрдэнэбат, Б.Баярсайхан, Т.Баянсан, Б.Золбаяр
гээд л. Г.Аюурзаны “Бөөгийн домог” романыг гүйцэж унших зайнаас манай уншигчид хол
байна. Гэхдээ тэр зүг рүү нь хөтлөх уншигчид цөөнгүй байгаа нь сайхан хэрэг.