“Хөгжим бол ноотуудын хоорондох орон зай юм”
Импрессионизмын загалмайлсан эцэг Францын хөгжмийн зохиолч Клод Дебюссийн мэндэлсний 151 жилийн ой, түүний төрсөн өдөр өнгөрсөн бямба гаригт тохиож дэлхий нийтээрээ түүнийг дурсав. Тэрбээр 1862 оны наймдугаар сарын 22-нд Парис хотын дагуул хот Сен Жерменд төрсөн. Дээрх алдартай ишлэл бол түүний хэлсэн үг. Хөгжмийг байж болох хамгийн өргөн хүрээнд авч үзсэн байхын хамт Дебюссийн хөгжмийн хэв шинжийг бүхэлд нь илэрхийлэх шиг. “Гүүгл” компани ойрын өдрүүдэд түүний “Сарны гэрэл” төгөлдөр хуурын зохиолоор сарны туяанд булхсан голын тохойг дүрсэлсэн энимэшн хийж нүүр хуудсаа чимлээ. “Сарны гэрэл” зохиол нь 1890-1905 онд бичсэн “Сюит Баргамаска” хэмээх симфони чуулбарынх нь гуравдугаар анги, Францын их яруу найрагч Поль Верлений “Сарны гэрэл” нэртэй яруу шүлгээс сэдэвлэсэн төгөлдөр хуурын зураглал юм. Дебюссийн нэр яагаад хөгжмийн импрессионизмтой нэгэн нэр мэт сонсогддог вэ. Тэрбээр сонгодог хөгжимд эргэлт, хувьсгал хийж, өнгө зохирлын шинэ концепцийг үндэслэн хорьдугаар зууны цоо шинэ хөгжмийг бүтээсэн хүн юм. Түүнчлэн төгөлдөр хуурын зохиолд прелюди зэрэг зохиолын хэд хэдэн хэлбэрийг бий болгожээ. Сэтгэл татам уран дүрслэл, хурц тод мэдрэмжээр амилсан уламжлалт бус өнгө зохирлын шинэ концепц нь хорьдугаар зууны хөгжмийн үндсэн хүч, суурь болж өгчээ. Дебюсси хөгжмийн зохиолын байгууламж, хөг эгшиглэгээний системийг өндөр түвшинд хөгжүүлсэн нь хөгжимд хийсэн эрс эргэлт байв. Энэ эргэлтээр дэлхийн хөгжим романтизмаас модернизмд шилжив. Ийнхүү эрс өөрчлөлтийг хийхдээ хэмнэлийг баяжуулж, эгшгийн өгүүлэх хүрээг өргөтгөв. Тухайн үеийн шинэчлэгч зураачид Клод Монэ, Дега нарын сэтгэлгээ Дебюссийн сэтгэлийг ихэд татаж байв. Францын уран зурагт гарсан шинэчлэл хөгжимд мэдээжээр нөлөөлжээ. Гэхдээ Дебюссийн уран бүтээлийг импрессионизмаас ч өргөн хүрээтэй гэж үздэг. Тэрбээр маш өндөр боловсролтой нэгэн байжээ. Дебюссийн хөгжимд сэтгэл хөдлөм ер бусын өөдрөг бадрангуй романсууд нь мартахын аргагүй. Тэдгээр романсаа Францын яруу найргаас сэдэвлэсэн байх бөгөөд Поль Верлений шүлгүүдээр хэд хэдэн романс бичсэн. Жишээ нь, “Мандолин”, “Сарны гэрэл”, “Нам гүм дунд” гэхчлэн. Дебюссийн романсууд нь төгөлдөр хуурын дуурьслын зарчмыг шинэчилсэн гэдэг бөгөөд романсуудаа оюутан байхаасаа бичиж эхэлсэн байх аж. Түүний дөчөөд романс нь дуулаачдын урын сангийн эрдэнэс болон үлджээ. Дебюсси хөгжмийн амьдралаа нэн багаасаа эхэлсэн байдаг. Арван настайдаа Парисын консерваторт элсэн орсон байна. Яруу найрагчдын уран уншлагын үдэшлэгт байнга очдог байсных, Маллермогийн зохиолоор “Дагинасын үдшийн амралт” зохиолынхоо удиртгалыг бичсэн. 1892-1894 онд бичсэн энэ бүтээл нь машид алдартай юм. Түүний симфони зохиолууд нь санаанд оромгүй чамин тансаг зураглал, өвөрмөц сонин зохиомж найралжуулгаараа бусдаас эрс ялгаатай. 1903-1905 онд “Тэнгис” байгалийн зураглалаа, 1908 онд ”Иберия” симфони чуулбараа бичжээ. 1902 онд “Пеллиас Мелизанда хоёр” дууриа бичиж тайзнаа тавьжээ. Дуурийн анхны тоглолтын дараа “Яруу найргийн сэтгэл булаам увдис, давтагдашгүй зохиомжийн шинэ арга маяг бий боллоо. Энэ бол дэлхийн дуурийн импрессионист чиглэлийн агуу суут бүтээл болжээ” гэж тухайн үеийн хөгжмийн нэрт зохиолчид үнэлж байжээ. Улмаар энэ дуурь нь түүний дараагийн бараг бүх зохиолуудад гүнзгий нөлөө үзүүлсэн байдаг. “Пеллиас Мелизанда хоёр”-ыг 1893-1902 онд бичсэн. Дуурийн анхны тоглолтоос мэргэжил нэгтнүүд нь импрессионизмын агуу бүтээл төрлөө гэж дуу алдаж байсны хамт нийгэмд ихээхэн сенсаац дэгдэв. Нэг хэсэг нь шүүмжилж, нөгөө хэсэг нь биширчээ. Дуурийн цомнолыг алдарт “”Цэнхэр шувуу”-гийн зохиолч Метерлинк бичсэн. Гэтэл тэрбээр хөгжмийн зохиолчтой санал зөрөлдөн анхны тоглолтын дараа бараг л буудалцахдаа тулсан байдаг. Гэсэн ч Метерлинк ч, Дебюсси ч үүгээр хайр дурлалын сэдвийг гайхалтай яруу сайхнаар амилуулжээ. Дебюсси энэ дуурийнхаа талаар “Би хөгжмийн сэтгэл хөдлөл, тоглогчийн хувийн сэтгэл хөдлөл хоёрыг тасралтгүй үргэлжийн, нэгэн бүхэл цогц байлгах гэсэн юм” хэмээн дараа нь өгүүлжээ. Тэрбээр энэ дуурьтаа яруу найргийн символизмын аргыг ашигласан байх аж. Дуулаачдын тал дээр, гоцлон дуулаач найрал хөгжим хоёрын харьцааг ч шинэчлэхийг хүсчээ. Тиймээс харилцан яриа, хүүрнэл, үглэн дуулах хэлбэрийг ихэнхдээ оруулж ирсэн байх ажээ. Дебюссийг зохиолоо бичихдээ хөгжим дээр удтал тоглон найруулан хөгжимдөж байж бичдэг байсан гэдэг. Игорь Стравинскийн хэлснээр Дебюссийн хөгжим нь “хорьдугаар зууны хөгжмийн эхлэх цэг” нь болжээ. Дебюсси хөгжмийн зохиолчоос гадна удирдаач, төгөлдөр хуурч байв. Амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд Европын орнуудаар аялан тоглолт хийсний хамгийн сүүлийнхийг нь 1913-1915 онд Москва, Петрбургт хийжээ.
Хувийн амьдралдаа амаргүй сорилтыг туулав
Одоо Дебюссийн хувийн амьдралаас товчхон сонирхъё. Хувийн амьдрал нь байнгын адармаатай байв. 18 настайдаа Парисын албан хаагч Генри гэгчийн эхнэр хэмээх дуучин эмэгтэйтэй хайр сэтгэлийн холбоотой болж найман жилийн турш амрагийн харилцаатай байв.1884 онд тэд саллаа. Римийн дээд шагнал хүртсэний учир Италид хоёр жил амьдрах шаардлагатай болов. Ингээд тэд салжээ. Уг шагнал нь ийм болзолтойгоор олгогддог байжээ. Гэвч Дебюсси үүнд тийм ч таатай байсангүй. 1888 онд тэрбээр хожим ногоон нүдэн Габи хэмээн алдаршсан Габриель Дюфонттой танилцаж удалгүй хамт амьдрах болов. Гэсэн ч удалгүй түүнээс “чөлөөлөгдөх”-ийг хичээх болжээ. Энэ хоорондоо дуучин Тереза Ружер гэгчтэй амрагийн холбоотой болов. Тэд маш богино хугацаанд дотносон сүй тавихдаа тулав. Эцэст нь тэр Дюфонтын найз загвар өмсөгч Розали Тексьертэй танилцаж 1899 онд тэд гэрлэв. Розалигийн эелдэг, илэн далангүй зан, Дебюссийн найз нөхөд, ер бүх хүмүүст ихэд таалагддаг байсан хэдий ч,энэ бүхэн нэг л худал хуурмаг болохыг мэдэрч, мөн хөгжмийн мэдрэмжгүй байдал зэрэг нь Дебюссийн уурыг бардаг болов. Тэр ч бүү хэл Розалигийн царай зүс нь хүртэл цагаасаа эрт өтлөхийн дээр, хүүхэд төрүүлэх чадваргүй байв. 1904 онд Дебюсси нэгэн шавийнхаа ээж Эмма Бардактай учрав. Парисын банкны эзэн Зигсмунд Бардакийн эхнэр энэ эмэгтэй хоёр хүүтэй байсан бөгөөд том хүү нь Дебюссийн шавь нарын нэг байв. Эмма үүнээс өмнө Францын нэрт хөгжмийн зохиолч Габриель Фюретэй мөн амрагийн харилцаатай байжээ. Эмма авьяаслаг дуучин, бас гайхалтай сайн харилцан ярилцагч байв. Эммад зориулж Габриель Фюре Поль Верлений шүлгээр «La bonne chanson» нэртэй дуулаачийн цуврал бүтээл туурвисан нь маш алдартай. 1905 оны тавдугаар сард Зигсмунд Эмма нар салав. Мөн оны аравдугаар сард Эмма Дебюссигийн охиныг төрүүлэв. Тэд охиноо Клод-Эмма хэмээн нэрлэв. Эцэст нь 1908 онд Дебюсси Эмма хоёр гэрлэв. Дебюсси охиндоо зориулж 1909 онд “Хүүхдийн булан” цуврал аяз бичлээ. Дебюсси Розалид үнэнийг бичжээ. Гэрлэлт нь бүтэлгүйтсэн загвар өмсөгч бүсгүй өөрийгөө буудаж амиа хорлохыг завдав. Сумны шархнаас болж тэрбээр насан туршдаа суумгай болжээ. Үүнээс үүдсэн шуугиан дуулианы улмаас олон найз нөхөд нь Дебюссигээс холджээ. Эммаг гэрлэлтээ цуцлуулснаар тэр хоёр Англид богино хугацааны аялал хийж тэнд түр амьдрав. Энэ үед Дебюсси “Тэнгис” хэмээх симфони сюитээ бичсэн. Энэ бол машид алдаршсан бүтээл. Тэд Англиас Парист буцаж ирэн байшин худалдан авч энэ байшиндаа хөгжмийн их зохиолч насан туршдаа амьдрав. Энэ байшинд хөгжмийн их зохиолчийн цорын ганц хүүхэд болох Клод-Эмма нь мэндлэв. Дебюсси Эмма хоёрын амьдрал амаргүй сорилтыг туулан давж хэцүүхэн нөхцөлд үргэлжилсэн ч хөгжмийн зохиолчийг 1918 онд нас барах хүртэл нь тогтвортой үргэлжилсэн юм. Охин Клод-Эмма нь түүнд хөгжмийн оргилсон их онгод тэмүүллийг хайрлажээ. Харамсалтай нь охин аавыгаа өөд болсны дараа жил эмч нарын буруу эмчилгээнээс болж нас баржээ. Дебюсси 55 настайдаа тэнгэрт хальсан. Францын засгийн газар Дебюссиг 1903 онд Францын үндэсний баатар одонгоор шагнаж байв.
Н.Пагма