Дуучин Э.Төрмандахынд бямба гаригийн өглөө очлоо. Тэднийх Баянмонгол хороололд амьдардаг юм байна. Дуучин маань хоёр охиныхоо хамт хаалгаа тайлж өгч байна. Мэнд мэдэлцээд “Манай хүн та нарыг ирэх сургаар дэлгүүрээс бага сага идэж, уух юм авчрахаар гарсан. Удахгүй ороод ирэх байх. Амарч байгаа өдрөө жаахан унтах гэсэн манай хоёр ноолоод өнөөдөр эрт бослоо шүү. Өчигдөр Бөхийн өргөөнд болсон Ухнаа ахын “Урлагт зүтгэсний 50 жил” тоглолтод оролцоод оройтож гэртээ ирлээ” гэсээр угтлаа.Харин том охин Э.Намуунбайгаль “Бид хоёр аавыг морь болгоод унаж байсан юм. Манай аав мундаг морь болж чаддаг юм” гэлээ. Аав нь “Том хүмүүсийн ярианд оролцоод яаж байгаа юм. Тэгж болдоггүй юм” гэв. Дуучин маань уран бүтээлээ хийх, арга хэмжээнд дуулах, хөдөө тоглолтоор явсаар ажлын өдрүүдийг зав чөлөөгүй өнгөрөөдөг гэнэ. Харин амралтын өдрүүдэд гэр бүл, хоёр охиндоо цаг зав гаргадаг аж. Аавыгаа амарсан өглөө хоёр охин нь эрт босчихдог байна. Тэр гурав нийлж үймүүлээд гэрээ буулгачих шахан тоглодог гэнэ. Бид тэднийг тоглож байхад нь очсон бололтой, дэр, чихмэл тоглоомууд ороор нэг ундуй сундуй угтлаа.
ДЭЛГЭРХАНГАЙ УУЛЫН БЭЛЭЭС ТӨРСӨН ГУРАВ ДАХЬ ҮЕИЙН ДУУЧИН
Нутаг оронд нь зуншлага ямар байгаа талаар хөөрөлдөж суутал гаднаас гэрийн эзэгтэй О.Гансувд хоёр тортой зүйл барьсаар ороод ирэв.
Э.Төрмандах саяхан нутаг руугаа яваад иржээ. Түүний унаж төрсөн газар дуу хуурийн өлгий нутаг Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сум. Дэлгэрхангай уулын хормой уртын дуу шуранхайлсан бор толгод дунд өсч, торнисон нэгэн. Адуутай, айрагтай, дуу хууртай нутгаас төрөн гарсан дуучдын нэг юм. Тэр тусмаа Дэлгэрхангай сумаас 20 гаруй урлаг, соёлын гавьяат төрсөн байдаг. Их зохиолч С.Буяннэмэх, Дарма.Батбаяр, С.Дашдооров гээд алдарт зохиолчид, хөдөлмөрийн баатар дуучин Г.Хайдав, зууны манлай дуурийн дуучин “Ардын элч” киноны Ариунаа буюу гавьяат Цэвэлсүрэн, морины хэмээн алдаршсан Нансалмаа, гавьяат жүжигчин Батсүх, Ягаан гажид буюу Цэнд-Аюуш гээд алдартнуудын өлгий нутаг. Хөдөлмөрийн баатар дуучин Г.Хайдав гуайн төрж өссөн хонхорт өнөө цагийн нэр алдарт хүрээд байгаа залуу дуучин Э.Төрмандах мөн төржээ.
Тэр удам дамжсан дуучин гэнэ. Түүний өвөө үйзэн Чимид гэж сум, орон нутагтаа алдартай уртын дууч байжээ. Тэсгим жавар тачигнасан өвлийн хүйтэнд нутгийнхаа хэдэн залуустай жин тээдэг, бяр чадалтай нэгэн явсан байна. Жин тээж явахдаа өвлийн хүйтэнд азарган нэхий дээлийнхээ энгэрийг задгайлчихсан, уур савсуулаад луртын дуудуулчихсан явдаг байсныг нутгийнхан одоог хүртэл ярьдаг гэнэ. Харин аав Ч.Эрдэнэсүрэн нь мөн л сум төдийгүй аймагтаа гайхагдсан дуучин аж. Дундговь аймагт болдог дууны уралдаанд Дэлгэрхангай сумаасаа Ч.Эрдэнэсүрэн ирдэг. Тэмцээн уралдаанд ороод түрүүлдэг, тусгай байранд шалгардаг чадалтай дуучин явсан байна. Гэхдээ дуугаа цааш нь хөгжүүлж чадаагүй аж. Харин Төрмандах өвөө, аав хоёрынхоо мөрөөдлийг биелүүлсэн дуучин болохоор хичээж яваагаа ярьсан юм. Гэхдээ түүний дуучин болсон түүх их сонин. Бага байхдаа дуулах дуртай хүүхэд байсан ч бусдаас илүү гартал дуулж чаддагүй байжээ. Тавдугаар ангидаа аймагт болсон дууны тэмцээнд оролцоод нэгдүгээр шатнаас хасагдаж байсан гэнэ. Харин барилдах их сонирхолтой, сайн ч барилддаг, бөхийн удамтай гэнэ. Түүний ээж Цэцгээ Өвөрхангайн Сант сумынх. Монгол Улсын заан Эрдэнэбаттай ойрын хамаатан аж. Ээж талаасаа бөхийн удамтай болоод ч тэрүү үеийн хүүхдүүдээс бие бялдрын хувьд өсгөлүүн, бяр тэнхээтэй. Сумынхаа өсвөрын барилдаанд түрүүлж, үзүүрлэчихдэг. Бүр наймдугаар ангид байхдаа заалны барилдаанд аймаг, сумын цолтой бөхчүүдийг хаяж түрүүлдэг байсан гэнэ. Гэхдээ сумынхаа наадамд түрүүлж цол авч чадаагүй байна. Наймдугаар ангид байхдаа сумын наадамд гурав давчихаад унажээ. Харин залуучуудын барилдаанд шөвгийн дөрөвт сумаасаа ганцаараа үлдэж байсан аж. Өсвөрийн хүүхдийн барилдаанд түрүүлээд унадаг дугуй, даага, хөгжим байнд нь авч байсан нь түүний анхны том шагналын нэг гэнэ. Үүндээ урамшин “Дэлгэрхангай нутаг бөх цөөтэй. Би бөхийн удамтай. Сайн барилдаж чадна” гэж бодоод бөхөөр барилдахаар эргэлт буцалтгүй шийдсэн байна. Тэр цагаас зааланд үеийн хүүхдүүдтэй барилдаж өдөр, хоногийг бөхийн бэлтгэл сургуулилт дунд өнгөрөөх болсон гэнэ. Бүр аймагт очиж барилдаад амжилт гаргаж, цагаан сарын хүүхдийн барилдаанд очиж барилдсан байна. Тэр барилдаанд гурав давж, дөрвийн даваанд Шарын гол сумын хүүхэдтэй ач тач барилдаад унажээ. Тэгсэн Э.Төрмандахыг давсан хүүхэд тэр жилийн хүүхдийн барилдаанд түрүүлсэн байна. Энэ талаараа дуучин маань “Бөхөө орхихгүй явсан бол өдийд барилдаад цол энэ тэр авсан ч юмгүй, бааранд хамгаалагч хийдэг ажилтай нөхөр явах байх” гээд инээж байна лээ.
Бөхийн байнд ирсэн хөгжмөө гэртээ хангинуулаад тухайн үед нэр алдарт хүрсэн хүмүүсийн дууг сонсож дагаж дуулдаг байсан гэнэ. Хажуу айлын хүмүүс “Толгой эргэтэл хөгжим хангинуулаад” гэж загнана. Хөдөө хонь хариулах, гэртээ байхдаа байнга л дуулдаг байв. Томчууд байнга енгэнэх муу ёр шүү гэж загнадаг байв. Ингээд Дундговь аймгийн Хүүхдийн дууны уралдаанд сумаасаа шалгарч очоод гурван төрөлд түрүүлсэн байна. “Дэлгэрхангайн бор банди хамаг шагнал түүчихлээ. Үнэхээр сайхан дуулдаг хүү байна” гэсэн яриа Дундговь аймгаар нэг тархжээ. Дундговь аймгийн хөгжим судлаач нар Э.Төрмандахын дуулж байгааг сонсоод “Дээд өнгөөр дуулж, дээшээ дуугарах хүүхэд байна” гэсэн томоохон үнэлэмж өгөв. Хүмүүсийн өгсөн урмын үг, үеийнхний хүндлэл түүнийг дуучин болох юмсан гэсэн хүсэл мөрөөдлийг түүний сэтгэл зүрхэнд асааж өгчээ.
Дэлгэрхангай сумын дунд сургуулийн есдүгээр ангид байхад нь түүний ээж хүндээр өвдсөн байна. Аав нь хот суурин бараадаж, хүнд өвчин туссан эхнэрээ эдгээхээр Дэлгэрхангай сумаас нүүжээ. Нисэхэд нүүж ирсэн Э.Төрмандах VII сургуулийн сурагч болов. Дуулах сонирхол хүсэл тэмүүлэлтэй түүнийг багш нар нь дэмжиж, хоёр ч удаа тайлан тоглолтыг нь хийлгүүлжээ. Хүүгийнхээ тоглолтыг аав, ээж хоёр нь үзсэн байна. Ээж нь “Миний хүү урлагийн хүн болох нь ээ, Сайн дуучин болох байх” хэмээн уйлж суусан гэдэг. Ээжийнх нь бие тааруу байхад Төрмандахад “Ээжийгээ яаж баярлуулах вэ” гэсэн бодол эргэлдэж байжээ. Халаасандаа таван мянган төгрөгтэй Баянзүрх захын ойролцоо явж байтал Дуу бичлэгийн студи гэсэн бичиг нүдэнд нь туссан байна. Яваад ортол хижээл насны ах сууж байжээ. “Ахаа би дуу бичүүлэх гэсэн юм. Хоёр дууг нэг нэг удаа л дуулна” гэж хэлжээ. Дуу бичлэгийн студийн ажилтан гайхаж харж байснаа “Чи байтугай чамаас цаадах нь нэг дуулж чаддаггүй юм. Чамд тэгээд мөнгө байгаа юм уу” гэж асуужээ. Э.Төрмандах ч өөрт байгаа таван мянган төгрөгөө гаргаж үзүүлэв. Тэгсэн мөнгийг нь хараад шоолж инээснээ “За яах вэ нэг нэг л дуулна шүү. Би одоо хийсэн ажилгүй байна” гээд дуулуулжээ. Мань эр дуучин С.Жавхлангийн “Нутгийн салхи”, “Аав л ээж л хоёр минь” гэх дууг дуулсан байна. Тэгсэн хоолойг нь бичиж байсан хүн гайхаж, “Чи цаашид дуулдаг юм шүү. Чи хүлээж бай. Ах нь жаахан засч янзлаад CD дээр буулгаад өгье” гэжээ. Анх удаа дуугаа бичүүлсэн хүү ээждээ сонсгохоор гэр рүүгээ хөөр баяртай гүйж байснаа дурсав. CD-гээ сонсгоход ээж нь “Миний хүү сайхан дуучин болно доо. Хүүгийн минь дууг сонсоод олон ээж баярлана” гээд үнсэж байсан гэнэ. Гэвч Э.Төрмандахын ээж хүүгээ нэр алдартай дуучин болохыг харж чадаагүй юм билээ. Түүний дуучин болсон түүх ингэж л эхэлжээ.
СУИС-ИЙН ДОТУУР БАЙРНААС АМЬДРАЛАА ЭХЭЛСЭН ХОС ДУУЧИД
Бид ийн хөөрөлдөж байтал Э.Төрмандахын гэргий О.Гансувд “Хоол болчихсоншүү” гэсээр Э.Төрмандахын идэх дуртай будаатай хуургыг таваглан авчирлаа. Түүний эхнэр мөн л удам дамжсан, олны танил дуучин. Увс аймгийн Тэс сумынх. Ардын дууч Д.Бурмаа түүний авга эгч гэнэ. Гансувдын аав Олзод Увс аймгийн сайн дуучдын нэг аж. Гурван ч удаа аймгийн аварга дуучин болж байсан гэнэ. “Уран бүтээлч гэр бүл байна гэдэг гэр орондоо цаг зав гаргахгүй хэцүү. Гэхдээ бие биенийгээ дэмжиж, хамтран уран бүтээл хийж байна” гэлээ. “Манай хүн намайг бодвол цөөхөн дуутай. Гэхдээ чанартай сайн хэдэн дуу дуулсан”гэлээ. Эхнэртэйгээ танилцаж, ханилсан талаараа ийн ярив. СУИС-ийннэгдүгээр курсийн оюутан байхдаа Дэлгэрхангай сумандаа тоглолт хийхээр дуулаачийн ангийн оюутнууд дагуулж явахаар болж. Ийн оюутнууд цуглуулж байхдаа Төрмандах СУИС-ийн хоёрдугаар давхрын шатан дээр дээд ангийн оюутантай таарч, “Дэлгэрхангай сум руу явах уу” гэж асуусан нь О.Гансувд аж. Тэд Э.Төрмандахын сум руу тоглолтоор явахдаа танилцаж дотноссон байна. Удалгүй Э.Төрмандах О.Гансувдтай хамт амьдрахаар шийдэж, гэрээсээ СУИС-ийн оюутны дотуур байранд нүүн ирснээр тэдний хамтын амьдрал эхэлсэн гэнэ. Сургуулиа төгсөхийн өмнө байр хөлсөлж тусдаа гарчээ. Э.Төрмандах оюутан байхдаа байрны түрээсийн мөнгө олох гэж энд тэндэхийн арга хэмжээнд дуулж, мөнгө олдог байсан аж. Гурван жилийн өмнө хуримаа хийж, хоёр хүүхэдтэй болжээ. Одоо харин тохилог орон сууцанд тав тухтай амьдарч байна. Том охинНамуунбайгаль таван настай, бага охин Энх-Уянга нь гурван настай гэнэ.
Биднийг ийн ярьж суутал Дундговь аймгаас Биеийн тамир спортын газрын дарга Ж.Гантулга эхнэрийн хамт Төрмандахынд ороод ирэв. Өглөө эртлэн Дундговь аймгаас гарч давхиад хотод ирж байгаа нь энэ аж. Тэрбээр Э.Төрмандахтай багын найз гэнэ. Хотод орж ирэхдээ Э.Төрмандахынд заавал ирдэг байна. Ж.Гантулга гэр бүлийн хамт ОХУ-ын Улаан-Үд орж Итгэлт хамбад мөргөж, Байгал далай үзэхээр ирсэн нь энэ аж. Гэхдээ Э.Төрмандах, О.Гансувд нарыг дагуулж явах гэнэ.
Дундговь аймаг хур бороо багатай байгаа гэнэ. Саяхан Дэлгэрхангай уулын тахилга болжээ. Жил бүр Дэлгэрхангай уулыг Дундговь аймгийнхан тахидаг байна. Ж.Гантулга бидэнд нэгэн түүх ярьж өглөө. Дэлгэрхангай уулын тахилга болжээ. Тэр үед Төрөө оюутан байсан гэнэ. Уулын тахилга болоод Төрөөг дуулуулсан байна. Дэлгэрхангай суманд гурван жил бороо хур ороогүй байсан аж. Тэгсэн Төрмандахыг уртын дуу дуултал бүртийх ч үүлгүй цэлмэг байсан тэнгэрийн баруун хойноос хэсэг үүл гарч ирэн Дэлгэрхангай уулын оройд нартай бороо шаагин оржээ. Нутгийнхан ч үүнийг ихэд бэлгэшээсэн байна. Мөн сургуулиа төгсөх жилээ Дэлгэрхангай уулын тахилгад оролцож мөн л дуулсан байна. Тэгсэн Төрмандахыг дуулаад эхэлтэл бороо орж байсан гэнэ. Дундговь аймгийнхан “Байгаль, дэлхий дуу сонсоод хур бороогоо хайрлаж байна” гэж ихэд билэгшээжээ. Энэ талаар Э.Төрмандах “Би өөрөө ч их гайхсан. Ерөөсөө бороо ороогүй байж байгаад лам нар номоо уншиж дуусаад яг намайг дуулахаар бороо намираад орчихсон. Хоёр удаа давтагдахаар гайхаж, “Уул хангай дууг минь сонсоод хураа хайрлаж байгаа юм байна даа” гэж бодсон. Ингэж ярихаар “Мухар сүсэгтэй юм бэ гэж хүмүүс бодох байх даа” гээд инээлээ.
Сайд асан Ж.Наранцацралтын хүү Н.Соёмбын бэлгэнд өгсөн Дэлгэрхангай уулын зургийг гэрийнхээ хоймор өлгөсөн байлаа. Бидний яриа эргээд уран бүтээл рүү оров. Анх2005 онд “Аав л нутаг хоёр” гэсэн дуу дуулж байсан гэнэ. Харин оюутан байхдаа Б.Лхагвасүрэнгийн шүлэг Б.Магсаржавын хөгжим “Зүүдэн бороо” дууг 200 мянган төгрөгөөр клип хийлгэж дуулж байсан гэнэ. Мөн “Адуугаарааалдартай Дэлгэрхангай” дууг ч маш бага өртгөөр клип хийлгэж олны хүртээл болгосон байна. Тэрбээр одоо 200 гаруй дуутай гэнэ. “Би болсон болоогүй олон дуутай байснаас чанартай хэдэн дуутай байя гэж боддог юм. Гэвч танаар л дуулуулах гэсэн юм гээд л хүмүүс дууны үг бариад хүрээд ирдэг. Тэр болгоныг аваад дуулаад байж болохгүй хэцүү байдаг. Гэхдээ хүн болгонд үгүй гэж чадахгүй юм” гэв.
НАЙЗ МУГЖ Д.АРИУНБААТАР, АРСЛАН Н.БАТСУУРЬ НАРТАА “ТАВХАН САР ХИЧЭЭГЭЭД БЭЛТГЭЛ СУРГУУЛИЛТАА САЙН ХИЙ” ГЭЖ ХЭЛЖ БАЙЖЭЭ
Э.Төрмандах руу МУГЖ Г.Ариунбаатар утсаар ярьж байна. Гарын таван хуруунд багтах дотнын найзуудынх нь нэг амралтын өдрөө хэрхэн өнгөрүүлж байгааг нь лавлаж, мэнд мэдэж байна гэнэ. Тэр хоёр СУИС-ийн нэг ангийн найзууд. Байнга шахуу Г.Ариунбаатарын эмээгийнд очих гэж Баянхошууны эцэс рүү алхдаг байсан гэнэ. Замдаа дуурийн дуугаа давтаж, хоолойгоо янз бүрээр дуугаргаж сургуулилт хийж явсаар хүрдэг байжээ. Алхах дуртайдаа биш автобуснымөнгөгүй учраас ийн алхдаг байж. Мөн тэр хоёр ангийнхаа сурлага сайтай оюутнуудын тоонд зүй ёсоор ордог гэнэ. Шалгалтын дүн танилцуулахад нэг, хоёрдугаар байрт ээлжлээд ордог. Бие биенийгээ дуулах үед нь “Тэгж дуул, тэр хэсэгт нь ингэж дуугар” гээд зөвлөгөө өгдөг. Мөн тэрбээр “Амьдралын чухал, эгзэгтэй үед бие биедээ хэлсэн үг, зөвлөгөөг хүндэтгэж дагадаг нь бидний нөхөрлөлийн үнэ цэнэ юм уу даа” гээд өөрсөддөө тохиолдсон явдлаасаа ярив.
Улсын Филармонийн дуучин, гавьяат жүжигчин Г.Ариунбаатар ОХУ-д болсон Оросын нэрт хөгжмийн зохиолч М.И.Глиникийн нэрэмжит олон улсын дуурийн дуулаачдын уралдаанд явах гэж байхад нь Төрөө “Миний найз таван сар хэнтэй ч уулзалгүй, зөвхөн дасгал сургуулилтаа хий. Тэгвэл амжилт гаргана” гэж хэлсэн гэнэ. Улмаар найз Г.Ариунбаатар таван сар найз, нөхөдтэйгээ уулзалгүй бэлтгэл хийж, уг уралдаанд түрүүлж байсан гэнэ. Мөн 1600 гаруй дуучин оролцсон ЗХУ-ын ардын жүжигчин, дэлхийн нэрт дуучин Муслим Магомаевын нэрэмжит олон улсын дуурийн дуучдын гуравдугаар уралдаанд амжилттай оролцож, Гран-при шагналын эзэн болсон байна. Үүнээс гадна Э.Төрмандах дотнын найз Монгол Улсын арслан Н.Батсуурийг улсын наадамд түрүүлдэг жилийн цагаан сарын өмнө “Тавхан сар бүх сэтгэл зүрхээ гаргаад бэлтгэл сургуулилтаа хийчих” гэж аминчлан хэлсэн гэнэ. Тэр жилийн наадамд Н.Батсуурь ч одтой сайхан барилдаж түрүүлж байж. Наадамд түрүүлсний дараа Н.Батсуурь арслан Э.Төрмандахад “Чи үнэхээр урам зоригтой үг хэлсэн шүү. Чиний үгийг дагаад бэлтгэл сургуулилтаа сайн хийгээд түрүүлчихлээ. Чамд баярлалаа” гэж байсныг дурслаа.
“ЭНХ УЛИРАЛ” ДУУГААР АНХНЫ ХҮҮХДЭЭ НЭРЛЭСЭН САЛААНЫХАН
Залуу дуучид хуучны дууг сэргээж дуулдаг. Гэхдээ анх дуулж байсан дуучныг тэр чигээр нь хуулбарлаад дуулчихдаг. Үүнийг Э.Төрмандах таашаадаггүй гэнэ. Энэ талаар “Залуу уран бүтээлчид Олон түмэнд ардын дуу шиг болтлоо сэтгэл зүрхэнд нь хүрчихсэн хуучны дууг анх дуулж байсан хүн шиг нь яг дуурайгаад дуулчихдаг. Ятгатай дуулсан бол ятга оруулаад, намуухан дуулсан бол яг тэр өнгөөр нь дуулдаг. Хэдийгээр хүмүүс тэрийг нь сонсдог ч гэсэн тухайн хүний өөрийн өнгө хоолой биш болоод явчихаж байгаа юм. Үүнийгээ энэ дууг шинэчилж дууллаа гээд байдаг. Өмнө нь шинэ байгаагүй юм шиг утгагүй зүйл ярьдаг. Тэр агуу дуучин Адарсүрэн, Цэрэнчимэдийг би дуурайж болохгүй. Төрмандах Төрмандахаараа л байх ёстой.Хуучны дууг өөрийнхөө хоолойн цар хүрээ, стильд оруулаад дуулах ёстой. Үүний нэг жишээ нь “Энх улирал” гэх Адарсүрэн агсны дуулсан дууг өөрийнхөө хоолойн өнгө аяст оруулж дуулсан. Мөн надад урам өгсөн дуу” гэлээ. Эндээс “Энх улирал” дууны талаарх сонирхолтой түүхийг бидэндярив. Олноо “Чоно багш” хэмээн алдаршсан зохиолч Эрхэмбаяр Э.Төрмандахад “Энх улирал”-ыг дуул гэж олон дуучинд хэллээ. Гэвч дуулахгүй юм. Чи нэг дуулаад үзээч, их сайхан дуу” гэсэн санал тавьсан гэнэ. Хэд хоног бодож байгаад дуулжээ. Олон түмэнд ч хүрсэн байна. Гэтэл энд тэнд тоглолтоор явах үед Энх-Улирал гэсэн нэртэй олон хүнтэй таарчээ. Тэгсэн Чоно багшийн багш ньДундговийн Говь-Угтаал сумын уугуул, яруу найрагч Б.Доржпалам цэрэгт байхдаа жагсаалын дарга байсан аж. Б.Доржпалам гуай цэргүүдтэйгээ их найрсаг харилцаатай, цэргийн ангидаа хамгийн мундаг салааг төрүүлсэн нэгэн байж. Салааны цэргүүд нь ч түүнийг их хүндэлдэг. Цэргүүд нь даргынхаа дуулах дуртай “Энх улирал” дууг байнга дуулдаг байсан гэнэ. Сүүлдээ “Энх улирал” гэх дуу тэр салааны нэрийн хуудас, шүтээн болж. Цэргүүд халагдахдаа салаан даргадаа “Цэрэгт байсан сайхан үеэ бид хэзээ ч мартахгүй. Таныг мөн мартахгүй. Бид анхныхаа хүүхдүүдийг эрэгтэй, эмэгтэй аль нь ч төрсөн хамаагүй Энх-Улирал гэж нэрлэнэ” гэж хэлээд явсан байна. Ингээд уг салааны 30 цэрэг даргадаа хэлсэн амандаа хүрч анхныхаа хүүхдэд Энх-Улирал гэж нэрлэжээ. Ингэж “Энх-Улирал” дууны нэрийг нэг салааны 30 цэргийн 30 хүүхэд авсан түүхтэй гэнэ.
Э.Төрмандах “Зүүдний шувуу шиг бүсгүй”, “Аархал”, “Дүүрэнжаргалтай хорвоо” гэсэн томоохон гурван тоглолт хийсэн. Монгол орныг хэд хэдэн удаа тойрсон. Тэрбээр “Монголын 200 гаруй суманд очиж тоглолт хийсэн байна. Манайхан хотод, аймгуудад тоглолт хийгээд байдаг. Тэгсэн хэрнээ дуучид суманд очиж тоглолт хийх нь цөөн. Ашиг олоод байхгүй ч суманд амьдарч байгаа иргэдэд дуу хуур их дутагддаг. Уран бүтээлч хүн ард түмнийхээ дунд байх ёстой” гэв. Мөнсумын Соёлын төвд дуулж байхад үзэгчид хөл гишгэх зайгүй болтлоо пиг дүүрчихсэн байдаг гэнэ. Хөгжим сонсогдохгүй болтол нь үзэгчиддуулдаг байна. “Аархал” дууг гэхэд тайзны доор суусан гурав, дөрвөн настай хүүхдээс эхлээд хөгшин хүмүүс гээд бүгд дагаж дуулдаг байна. Нэг орой ч гэсэн дуртай дуучныхаа дууг хамтдаа дуулж өнгөрүүлэх нь ард түмний хувьд сэтгэлийн цэнгэл байх гэж бодож явдаг тухайгаа ч ярив.
Саяхан Булган аймгийн Хангал суманд тоглолтоо хийх болжээ. Тэгсэн сумаасаа олон хүн амтайХялгант тосгоныхон “Хангалд ямар ч ашиг олохгүй. Энд ирээд тоглолтоо хийчих” гэсэн байна. Тэгэхээр нь цөөн хүн амтай ч Хангал суманд заавал тоглолтоо хийнэ. Тэд ч бас уран бүтээлчдийг хүлээж байгаа гээд тоглолтоо хийсэн гэнэ. 300 хүн тоглолтыг нь үзсэн гэнэ. Ирэх жилдээ багтаад үлдсэн хэдэн сумаа дуусгахаар төлөвлөжээ. Сумдаар тойрч тоглолт хийхдээ сар гаруй өдөр болгон тоглолт хийгээд явдаг ч хоолой нь өвдөх, цуцах, дуугаа муу дуулах асуудал огт байдаггүй гэж дуучин маань “аархаж” байна лээ. Мөн “Хандивын тоглолт маш ихэсч байгаа. Өвчин зовлон туссан хүнд өөрийнхөө чадлаар туслачих юмсан гэсэн бодол байдаг. Гэвч үнэхээр хандивын тоглолтын мөнгө эзэндээ хүрч байгаа үгүй нь тодорхойгүй. Эмчилгээ хийлгэж байгаа нь мэдэгддэггүй” гэнэ.
ДЭЛХИЙН ДУУЧИДТАЙ ӨРСӨЛДӨХӨӨР БЭЛТГЭЛЭЭ ХИЙГЭЭД ЭХЭЛЖЭЭ
Э.Төрмандах хурдан морь уях сонирхолтой аж. Одоогоор бэлэгний зуу гаруй адуутай болоод байгаа гэсэн. Төр хүрэн, Жигүүр хээр гээд олон хурдан буян байгаа гэнэ.Өнгөрсөн жил Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын 80 жилийн ойд Жигүүр хээр соёолон нь түрүүлж, улсын баяр наадамд түрүүлсэн соёолонгийн эзэнд өгдөгАПУ компанийн Алтан түрүү цомын эзэн болжээ. Өнгөрсөн жил гэхэд Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын мянган адуутай Эрхэмбаяр гэх залуу аймаг, сумын наадам таван медаль хүртсэн хонгор азаргаа түүнд бэлэглэсэн байна. Төрмандах бэлгэнд ирсэн хонгор азаргаа Налайхын наадамд хурдлуулахад зургаад давхисан гэнэ. Мөн Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын малчин Төрмөнх зун бэлэглэсэн адуугаа намар нь машинд ачаад ирж байсан гэнэ. Зун болоод ирэхээр уран бүтээлээсээ хэсэг хөндийрч, хурдан морь уяад хөдөө зусдаг болоод байгаа аж. Өнөө жил ч гэсэн хөдөө гарахаар бэлтгэж байгаа гэнэ. Үүнээс гадна Э.Төрмандах ОХУ-аас зохион байгуулах гэж буй дэлхийн олон орны дуучин оролцох уралдаанд орохоор бэлтгэж эхлээд байгаа гэнэ. Тэрбээр ярианы төгсгөлд “Урлагийн хүн байна гэдэг уран бүтээлээр амьдарч, гэр бүлээрээ түшүүлж, олныхоо хайр хүндэтгэлээр урам авахын нэр байх. Хэдийгээр би залуу ч гэсэн үүнийг мэдэрч байгаадаа өөрийгөө хувьтайд тооцдог. Өвөө, аав хоёрын минь авьяас билэг, ээжийн минь шүншиг надад оршдог гэж дотроо бодож явдаг. Олныхоо итгэл, хүндлэлийг алдахгүй амьдрахыг хичээж явдаг даа” гэсэн юм.
Э.ХҮРЭЛБААТАР
Гэрэл зургийг Г.ЛХАГВАДОРЖ