БНАСАУ Хятад улсад 20-25 сая тонн нүүрс худалддаг томоохон ханган нийлүүлэгч байсан. Гэвч улс төрийн шалтгаанаар Хятад улс өнгөрсөн гуравдугаар сарын 19-нөөс эхлэн Хойд Солонгосын нүүрсэнд хориг тавьсан байлаа. Хоригийг он дуустал үргэлжилнэ гэдгийг Хятадын худалдааны яам мэдэгдэж байв. Гэтэл хугацаанаасаа өмнө БНХАУ хязгаарлалтаа цуцалжээ. Үүнийг нь тус улсын гаалийн байгууллагын мэдээлэл нотлоод байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл өнгөрсөн наймдугаар сард Хойд Солонгос өмнөд хөрш рүү 1.64 сая тонн нүүрс экспортолсон дүн байна. Он гарсаар нийт 4.31 сая тонн нүүрсийг Хятад улс БНАСАУ-аас худалдан авчээ.
Энэ асуудал манайд ямар хамаатай юм гэдэг асуулт гарч таараа. Урд хөршийн нүүрсний гол нийлүүлэгчдийн нэг Хойд Солонгос “чөдөрлүүлсэн” нь Монгол Улсад ашигтай байсан. Хойдуудыг хорионд байх хугацаанд бидэнд тэдний Хятадад худалддаг байсан нүүрсний орон зайг нөхөх боломж гарч ирсэн. Тэр завшаанаа ч монголчууд алдаагүй.
Үр дүнд нь нүүрсний экспорт нэмэгдсэн. Нарийн хэлбэл, энэ оны эхний хагас жил гэхэд манайх хоёр дахин их нүүрс хилийн чанадад нийлүүлжээ. Бүтэн жилийн үр дүнтэй дүйх ийм үзүүлэлт нүүрсний салбарт гарсан байна. Өнгөрсөн зургадугаар сард гэхэд л Монгол Улс дөрөв орчим сая тонн нүүрс экспортолжээ. Үүнээс үүдэлтэй эдийн засгийн таамгаас давсан өсөлт бий болсон.
Харамсалтай нь урд хөрш хоригоо цуцалж, урьдын адил Хойд Солонгосоос нүүрс худалдан авахаар болсон нь Монгол Улсад аюулын харанга дэлдлээ. Хятад улсад нүүрсээ “шахаж” байсан бидэнд Хойд Солонгос гэх том өрсөлдөгч гараад ирлээ гэсэн үг. Дээрээс нь Гашуун-Сухайт, Ганцмодны боомтод нүүрс тээвэрлэдэг автомашины уртаас урт цуваа үүсээд таг гацчихсан. Нүүрсний худалдаа наашаа ч үгүй, цаашаа ч үгүй болчихсон байна. Ийм үед гэгээтэй мэдээ нь хятадуудын Хойд Солонгост тавьсан хориг байсан юм. Ядаж бүтэн жил ч болтугай толгой өвдөхгүй нүүрсээ худалдах нь гэж харж байлаа.
Харин одоо энэ бүхэн талаар өнгөрлөө гэж үзэх судлаачид бий. Үүнийг үгүйсгэх нэг хэсэг ч байна.
БНХАУ-ын Хойд Солонгост тавьсан хоригийг цуцалсан явдал үнэхээр манай нүүрсний экспортод хүчтэй доргилт өгөх үү. “Үгүй” гэж хэлэх судлаачид бий. Учир нь БНАСАУ-ын урд хөршид нийлүүлдэг нүүрс бол антрацид төрлийнх. Коксжих нүүрс биш гэсэн үг. Тодруулбал БНАСАУ Хятадын Зүүн хойд нутгууд дахь цемент, гангийн үйлдвэрүүдэд ашигладаг антрацид нүүрсийг худалддаг. Энэ наймаа зогссон учраас Хятадын антрацитын нийлүүлэлт 20 орчим сая тонноор тасалдсан. Өмнөд хөрш дэх антрацид нүүрсний эрэлт хэрэгцээ ихэссэн учраас дагаад үнэ нь ч өссөн. Уг нөхцөл байдал манай зүүн талын ялангуяа төмөр зам дагуух бага нөөцтэй нүүрсний жижиг ордуудад антрацид нүүрс нийлүүлэх боломжийг олгосон байна. Тиймээс Олон овоотоос эхлээд хэд хэдэн өртөөнөөс Тяньжин боомт руу нүүрс тээвэрлэж эхэлжээ.
Гэхдээ энэ бол түр зуурын үзэгдээд өнгөрөх боломж гэдгийг хаа хаанаа ойлгож бэлтгэлтэй байсан. Нүүрсний экспортын өсөлтийг зөвхөн үүгээр төсөөлж, эдийн засгаа тооцоолоогүй. Эдийн засаг 5.3 хувьд хүрч өсөхөд нөлөөлсөн нүүрсний экспортыг дан ганц Хятадын хойд Солонгост тавьсан хоригоос үүдэлтэй гэж ойлгох нь өрөөсгөл гэдгийг уул уурхайн эдийн засагч Л.Наранбаатар хэлсэн юм.
Үнэндээ нүүрсний экспорт огцом нэмэгдсэн нь түүхий эдийн үнэ өссөнтэй шууд холбоотойг ч зарим эдийн засагчид хэлж байна.
М.МӨНГӨЛДЭЙ