А.Сүхбат зодоглоогүй учир Г.ӨсӨхбаяр санаа амар зүүний магнайд гарлаа
Өнөө жилийн наадамд уламжлал ёсоор 512 бөх зодоглолоо. Бөхийн барилдааны зүүний магнайд хэн гарах вэ гэх маргаан хэдэн сарын туршид үргэлжилж, зарлигаар тодорсон хоёр дархан аварга зүүн жигүүрийг булаацалдан наадам эхэлтэл хэн гарах нь тодорхойгүй байв. Хууль ёсоороо бол Өсөхбаяр нь гээд байдаг. Гэвч Сүхбат нь хэвлэлийн хурал зарлаж, би гарна гэдгээ албан ёсоор мэдэгдсэн. Хоёр “нялх” аваргын зүүн жигүүрийг магнайлах тэмцэл монгол бөхийн домог болсон аваргуудад хүртэл хүрч, Баянаа аварга “Бөхийн спортод үзүүлсэн амжилт, дархан аварга цолны болзлыг эхэлж хангасан байдлаараа Сүхбат зүүнийг магнайлах нь зөв. Би хадам, хүргэний харилцаагаар хэлж байгаа юм биш шүү. Монгол бөхийн дэвжээг 50 гаруй жил элээж яваагийн хувьд хэлж байна. Сүхбат бол байнга хавчигдаж ирсэн. Өсөхбаяр өнгөрсөн жил баруун жигүүрт гарсан шигээ өнөө жил дахиад гарахад юу нь болохгүй байгаа юм. Энэ асуудлыг түрүү жилийн наадмын дараагаас сөхөх ёстой байсан. Гэтэл наадам тулсан энэ үед маргаан үүсгэж, олон түмнийг талцахад хүргэлээ” хэмээн байр сууриа хатуухан илэрхийлээд авсан. Мөн тэрээр “Болохгүй бол энэ жилийн зүүний магнайд өвгөн би гаръя. Хөл муу байна. Гэхдээ тариа хийлгээд ч хамаагүй гаръя” гэж аргаа барсан байдалтай хэлсэн. Харин энэ асуудал Сүхбат нь зодоглохгүй гэж мэдэгдсэнээр сая нэг намжсан юм. Өсөхбаярынх нь санаа амарч, зүүний магнайг нь булаацалдах хүнгүй 512 бөхөө магнайлснаар ардын хувьсгалын 94 жилийн ойн наадам эхэлсэн билээ.
Наадмын бөхийн дуулиан хоёрын даваанаас эхэлсэн гэхэд болно. Энэ даваанд төрийн наадамд таван удаа үзүүрлэсэн хүчит арслан Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ тэргүүтэй хорь шахам улсын цолтой бөх тахимаа өгсөн юм. Мөнх-Эрдэнэ арслан Сүхбаатар нутгийн залуу бөх Энхмөнхөд элэг бүсээ тайлсан. Уул нь хоёр давчихсан бол гурвын даваанд шавь нар, улсын цолонд зүтгэж байгаа залуучуудаас хэн нэгийг нь амлаж гар хөнгөн давуулдаг уламжлал бий. Гэвч чадсангүй. Хүчит арслан нэгэнтээ “Бяр тэнхээ гэдэг чинь нэг л өдөр байхгүй болчихдог юм байна. Хүний юмыг зээлдэн авч ашиглаж байгаад буцаагаад өгчихсөн юм шиг алга болдог эд байна” хэмээн хэлсэн байдаг. Сүүлийн хэдэн жилийн наадмаар зодоглолгүй өнжиж, Завхан нутгийн олноо гайхашралд оруулаад байсан М.Баяржавхлан гарьд өнөө жил зодоглов. Хоёрын даваан Дашдоржийн Цэрэнтогтох гэж Халхын их аваргатай овог нэр ижил, цэргийн начин цолтой горзгор бандид өвдөг шороодсон. Хэдхэн жилийн өмнө аварга, арслан болно гэж яригдаж байсан Баяржавхланг Цэрэнтогтох гарын үзүүрээр сунгаж татчихаад яваад өгнө лээ
Харцагуудад халгаатай гурвын даваа
Гурвын давааг харцагуудад халгаатай гэж наадамчид томъёолсон. Учир нь энэ даваанд тун дээгүүр барилдана гэж олон түмний итгэж хүлээж байсан улсын харцага Ө.Бат-Орших, Т.Өсөх-Ирээдүй нар өвдөг шороодсон юм. Бат-Орших Архангай аймгийн арслан У.Батгэрэлд, Өсөх-Ирээдүй Говь-Алтай аймгийн арслан Д.Тангадад унасан. Гурвын давааг улсын цол горилж байгаа залуучуудын гүүр даваа гэдэг. Цолонд зүтгэж байгаа нөхдийг нутаг нугынх нь өндөр цолтнууд амлаж гар хөнгөн давуулдаг. Тэрхүү бичигдээгүй хууль өнөө жил ч үйлчиллээ. Тухайлбал, аварга О.Балжинням нутгийн хүү аймгийн хурц арслан О.Гантулгыг, Б.Гантогтох гарьд “Увс нуур” дэвжээний бөх Э.Элбэгбаярыг, Д.Бумбаяр заан өөрийн шавь “Алдартан” дэвжээний бөх цэргийн арслан Б.Ганзоригийг, улсын харцага Г.Элбэг өөрийн шавь аймгийн арслан Н.Эрдэнэчулууныг, улсын харцага Т.Амартүвшин нутгийн дүү Ховдын Б.Тайванг, А.Бямбажав харцага мөн нутгийн бөх аймгийн арслан Д.Энхбаярыг, Говь-Алтайн Ш.Тогтохбаяр начин өөрийн төрсөн дүү аймгийн хурц арслан Ш.Шинэбаярыг амлаж гар хөнгөн давуулсан. Гурвын даваанд намайг авчихгүй байгаа даа гэж олон залуучуудын нүдийг бүлтгэнүүлж, горьдлого төрүүлсэн хүн бол Ц.Баярсайхан заан. Тэрээр аль нааштай хандсан залууд тахим өгөх нь тодорхой байв. Энэ удаад өөрийн хамаатан, Г.Эрхэмбаяр аваргынхаа захиасыг дагачихав уу гэсэн бодлыг төрүүлсэн. Учир нь Баяраа заан Сэлэнгэ нутгийн бөх, аймгийн арслан Б.Дэлгэрсайханыг амлаж элэг бүсээ тайлсан. Жилийн жилд өөрийн шавь нар, Ховд нутгийнхаа залуучуудаас амлаж гүүр болдог Цэдэвийн Мягмарсүрэн заан өнөө жил тэгсэнгүй. Завхан аймгийн харьяат “Жем интэрнэшнл” компанийн бөх Г.Баасандоржийг амласан нь хардахад хүргэсэн билээ. Мягаа зааны тахим өгсөн Баасандорж Л.Пүрэвжав харцагаар дөрөв, До.Ганхуяг арслангаар тав давж начин болсон. Тэр жил “Ажнай” компанийн бөхчүүд гурвын даваанаас том цолтой хүчтэнүүдээр амлуулж, гар хөнгөн явсаар начин болж байсан санагдана.
Гурвын давааны төгсгөлд улсын цол горилж байгаа тачигнасан хэдэн залуучууд хэн ч амлалгүй хоорондоо тунасан. Аймгийн хурц арслан Н.Жаргалбаяр аймгийн арслан Д.Анартай, Д.Амаржаргал Ш.Пүрэвгарьдтай, Ч.Ганзориг Баянхонгорын Бат-Оршихтой, П.Мөнхбат Б.Эрдэнэхүүтэй, О.Хангай Н.Золбоотой, Б.Батдорж Б.Бат-Эрдэнэтэй учраа таарсан. Ийм олон залуучууд хоорондоо учраа таарна гэдэг улсын цолтой бөх цөөн зодоглосны илрэл. Говь-Алтайн Ж.Бат-Эрдэнэ гарьд, Ду.Батбаяр начин гээд олон бөхчүүд аймгуудын наадамд зодогложээ. Улсын цолтнуудад төрийн наадмаас илүү аймгуудын наадам ашигтай санагдсаных биз ээ. Бөхийн хүрээнд “золионы хоёр” гэж нэрлэгдээд байгаа түрүү жилийн шинэхэн начингууд болох Говь-Алтайн Б.Суманчулуун, Архангайн Н.Адъяабат нар энэ жил аймгийн цолтой зодоглосон. Түрүү жилийн намар допингийн асуудлаас болж барилдах эрхээ хасуулж, цолоо хураалгуулсан мань хоёр бүтэн жил барилдах нь бүү хэл бараа дүрээ ч харуулаагүй юм. Өмнөх жилүүдэд бөхчүүдээс допинг илэрч байсан. Тэр жил Рагчаа гарьдаас заан цолтой байхад нь илэрч байсан. Хэдэн жилийн өмнө Ховдын хоёр болох Алтангэрэл, Цогбаяр нараас илэрч барилдах эрхээ түр хугацаагаар хасуулж байсан. Харин цолоо хураалгуулж байсан тохиолдол байхгүй. Гэтэл Суманчулуун, Адъяабат нарын цолыг хүчингүй болгох шийдвэрийг баяр наадмын комисс гаргаж хүнд байдалд оруулсан юм. Суманчулуун, Адъяабат хоёр өөрсдийнхөө хүчээр хоёр давцгаасан. Гурвын даваанд гуниж, ганирч, ядарч, тэвдэж яваа тэр хоёрт гар хөнгөн давуулчих жудагтай аавын хүү гараагүй л юм даа. Бөхчүүдийг буруутгаж байгаа юм биш. Хэн ч гэсэн бүтэн жилийнхээ хөдөлмөрийг үгүй хийхийг бодохгүй. Гэхдээ нутаг усных нь, нэг дэвжээнийх нь бөхчүүдээс, найз нөхдөөс нь унаж давдаг наадам хойно, нэг удаа найр тавьж болох л байлгүй гэж бодогдсоноо нуух юун.
Залуу аварга Г.ЭрхэмбаЯр Дорнодын Д.Анарт годройтов
Үндэсний бөхийн дүрэм ёсоор дөрвийн даваа оноолтоор явагддаг. Бөхчүүд цолныхоо эрэмбээр учраа таардаг. Тиймээс дөрвийн давааг хамгийн харгис даваа гэх нь бий. Тэр жил Өсөхөө аварга Б.Сугаржаргалд, залуу аварга С.Мөнхбат Увсын Бүрэнтөгсөд өвдөг шороодож зүүн барууны жигүүр дөрвийн даваанд зэрэг нурж байсан. Энэ жил ч ялгаагүй Г.Эрхэмбаяр аварга, Б.Ганбат арслан, Д.Азжаргал арслан, Д.Рагчаа гарьд гээд төрийн наадамд түрүүлж, үзүүрлэж байсан хүчтэнүүд тахимаа өгсөн юм. Эрхэмээ аварга Дорнодын Доржийн Анар гэж залууд давхар тонгоруулаад нисэлттэй унасан. Анар бол бөхийн жүдо барилдаанаар хичээллэдэг залуу хүчтэн аж. Тэр хоёрын барилдааны бичлэг, зураг хөрөг сошиал ертөнцөд явж байгаа харагдсан. Хоёр бөхийн тохой ойрхон газардсан юм билээ.
Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харьяат аймгийн арслан Эрдэнэбатын Даш төрийн наадамд өнөө жил анх удаагаа зодоглож байгаа нэгэн. Түрүү жил аймгийнхаа наадамд барилдаж түрүүлсэн удаатай. Дашийн хувьд бие галбир, хийц сайтай, монгол бөхөд байх олон шинжийг хадгалж төрсөн хэмээн судлаачид үздэг. Бөхийн өргөөнд болсон улс, аймгийн алдар цолтой бөхчүүдийн барилдаанд тогтмол дээгүүр барилдсан. Тэрхүү амжилтаараа улсын цолны тааварт зүй ёсоор бичигдэж байлаа. Даш Ганбат арсланг ганцхан дайраад л давчихаж харагдсан. Харин Азжаргал арслан Увсын Д.Энхбаяраас барьц сонгож хариугүй унагадгийн даваанд өөрөө түрүүлээд өвдөглөчихсөн. Өнгөрөгч жилийн наадмаар бүх аварга, арслангуудыг тавын даваанаас хойш ханаруулсан Ш.Жаргалсайхан гарьд Ховдын О.Хангайд, Говь-Алтайн Б.Соронзонболд
заан Архангайн М.Бадарчид, Булганы М.Өсөхбаяр заан Архангайн Чагнаадоржийн Ганзоригт, олимпийн авварга, улсын харцага Н.Түвшинбаяр Дундговийн А.Алтанхуягт өвдөг шороодсон бол өнөө жилийн наадмаар тун дээгүүр барилдана хэмээн олны таамаглаад байсан Ховдын Б.Пүрэвсайхан Говь-Алтайн Ш.Шинэбаярт тахимдуулаад тэнгэр харчихсан. Түүний хувьд бэлтгэл дутуу байсан уу, эсвэл хүн бүгд түрүүлнэ хэмээн дээр доргүй ярьж, бичиж сэтгэл зүйн дарамтад оруулсан уу, ямар чиг байсан хоёр хөл, гар нь баглаатай юм шиг хөдөлж өгөхгүй байсаар дөрвийн даваанд уначих нь билээ. Өмнөх даваанд Увсын Оргилболд арслантай их л удаан барилдаж давсан юм даг. Пүрэвсайханы хувьд сэтгэл зүйн бэлтгэл дутсан байх. Японы сумод Кайог аварга болгоно гэх болзол тавихад эхний өдрөө л учраадаа унаж байдаг шиг тийм зүйл болсон доо.
Дөрвийн даваанд үнэндээ гал гарсан барилдаанууд олон болсон. Пүрэвсайхан харцагын ижил мөн л дээгүүр барилдана, их шөвгийн дөрөвт баттай үлдэнэ гэж яригдаж байсан Архангайн Р.Пүрэвдагва начин элдэвтэй барилдаанаараа үзэгчдийн талархлыг хүлээдэг Увсын Т.Баасанхүүд тахимаа өгсөн. Ийнхүү олны итгэл найдварыг хүлээгээд байсан хоёр Пүрэв дөрвийн даваанд дуу дуугаа аваад унаад өгсөн юм. Хоёр Пүрэв дор даваанд унаад өгсөн нь Ц.Содномдорж, Э.Оюунболд нарт боломж гарч ирлээ гэсэн үг. Тав, зургаагийн даваанд тэр хэд хоорондоо тунах нь дамжиггүй байв. Г.Эрхэмбаяр аварга, Б.Ганбат, Д.Азжаргал нарын арслангууд, Д.Рагчаа, Ш.Жаргалсайхан нарын гарьдууд, М.Өсөхбаяр, Б.Соронзонболд нарын заанууд, за тэгээд Пүрэвсайхан, Пүрэвдагва нар дөрвийн даваанд өвдөг шороодсон нь энэ жилийн наадамд олон шинэ цолтон төрөх үүд хаалга нээгдсэн юм. Үүнийг нь бататгах гэсэн мэт тавын даваанд Г.Өсөхбаяр, С.Мөнхбат аваргууд мөн л дуу дуугаа авалцан тахимаа өгцгөөсөн. Дөрвийн даваанд улсын цолонд баттай хүрнэ гэж олны найдвар тавьж байсан Сүхбаатар нутгийн бөх аймгийн хурц арслан Шарын Мөнгөнбаатар Э.Оюунболд харцагад, аймгийн хурц арслан Оюуны Гантулга Ц.Содномдорж харцагад, Баянхонгор аймгийн харьяат аймгийн хурц арслан Болдын Эрдэнэхүү Н.Ганбаатар гарьдад тахимаа өгсөн. Ц.Содномдорж О.Гантулга нар ураг садан хүмүүс. Тодруулбал, Содномдоржийн төрсөн эгчтэй Гантулга гэр бүл. Гэвч наадам бол наадам хойно яс үзээд Содном нь давсан. Эрдэнэхүүгийн аав Болд төрийн наадамд хоёр удаа дөрөв давсан бөх. 1995 онд дөрөв давж О.Балжинням аваргад, 2001 онд дөрөв давж Б.Ганбат арсланд унаж байсан түүх бий.
Ховдын Н.Батзаяа начин дархан аварга Г.Өсөхбаяртай гурав барилдаж гурав давав
Тавын даваанд Өсөхөө аваргыг Архангайн хоёр залуу хүчтэн болох Ч.Ганзориг, М.Бадар нарын аль нэгийг авч начин болгоно гэж наадамчид таамаглаж байв. Гэтэл Өсөхөө аварга нутгийн хоёр дүүгийн хэнийг нь гэхэв дээ гээд өөрийн хүчээр тав давж, дархан аварга цолтойгоор төрийн наадамдаа шөвгөрөх санаатай, цаашлаад харцага, заан цолтон төрүүлчих бодолтой Ховдын Батзаяаг амласан нь үнэндээ буруудсан юм. Өнөө Батзаяа золиг чинь Өсөхөө аваргаар тоглоод хаячихдаг байгаа. Тавын даваа эхлээд удаагүй байтал цэнгэлдэх шуугиад явчихлаа. Хартал, Батзаяа начин Өсөхөө аваргын ард гарчихсан хэдэн тийш нь угзарч савлуулж байгаад сөхрүүлчихлээ. Гэтэл аварга тахимаа өгсөнгүй. Барилдаан болоогүй байхад барьц авсан гээд гүрийчихлээ. Удаа ч үгүй бас л шуугиад явтал өнөөх чинь Өсөхөө аваргыг дөрвөн хөллүүлчихсэн амийг нь чангааж байна. Нааш цааш нь савлуулаад, жаахан өндийхтэй нь зэрэгцэн зүүн хөлөнд нь дэгээ ороож ч байх шиг. Дураараа дургиж байна шүү. Батзаяа болохоор түргэн шуурхай барилдчихъя гээд байдаг. Аварга болохоор цай цүйгээ ууж, хэсэг хугацаанд ч болов сүүдэр газар бараадах гээд байдаг. Үүнийг нь үзэгчид яаж зөвшөөрөх билээ. Цэнгэлдэхээр дүүрэн орилолдоон. “Өсөхөө аварга болиоч ээ, барилдаач”, “Бөхийн холбооныхон наад хүнээ босгооч” гээд орилолдоод байдаг. Ингээд эцэс сүүлд нь аварга шодооны барьцандаа хүрнэ биз дээ. Түүнийг л хүлээгээд байсан хэрэг. Шодтол аваргын талаар буужээ. Батзаяа ч хоёр гараа өргөөд барьцаа шууд өгчихлөө. Гэтэл аваргын тохой түрүүлж хүрснээр үзэгчдийн хөөрөл дээд цэгтээ хүрч, Ховд нутгийн хүү Нямаагийн Батзаяа начин цолоо баталж, улмаар зургаагийн даваанд өнгөрсөн жилийн түрүү бөх Н.Батсуурь арсланг ганцхан хүчтэй дугтарч тохойлдуулаад улсын харцага цолны болзол хангасан.
Энэ жилийн наадмын нэгэн өнгө, шигтгээ нь Батзаяа байлаа. Өсөхөө аварга элэг бүсээ тайлахтай зэрэгцээд залуу аварга С.Мөнхбат мөн өвдөг шороодчихлоо. Тэрээр Дундговийн А.Алтанхуягаас барьц сонгоод өөрөө унасан. Алтанхуягийг начин болоосой гэж Дундговийнхон төдийгүй бөхөд хайртай монголчууд олон жил хүлээсэн. Мөн Баянаа аварга ихэд баярлаж байгаа харагдсан. Түүнд хэдэн жилийн өмнө Алтанхуягийг улсын цолонд хүрэхэд тус дэм болоорой гээд “Мон-Уран”-ы Б.Наранхүү “Ланд-200” өгсөн байдаг. Түүнийх нь хариу болгож Баянаа аварга далан насандаа төрийн наадамд зодоглож гурвын даванд Алтанхуягийг авч тахимаа өгч байсан түүхтэй. Тиймийн учир их аварга баярлахаас яах билээ. Тавын даваанд Сэлэнгийн Б.Одгэрэл Булганы Э.Энхбат начингаар, Дундговийн Э.Даш Увсын Т.Баасанхүү начингаар улсын цолны босго алхсан. Энэ хоёр бөх ямар нэгэн найраа, яриа хөөрөөгүй өөрсдийнхөө хүчээр улсын цолонд хүрсэн. Мөн Архангайн Ч.Ганзориг Ховдын Хангайгаар тунаж тав давж өөрийн хүчээр улсын цолны босго алхсан юм. Тэрээр бөхийн чөлөөт барилдааны олон улсын хэмжээний мастер, Ази тивийн аварга нэгэн билээ. Ш.Мөнгөнбаатар арслан дөрвийн даваанд бас л өвдөглөж Сүхбаатар нутгийнхныхаа урмыг хугалсан бол Болдбаатарын Батжаргал гэж “Олимп” дэвжээний залуу хүчтэн Б.Сайнбаяр заан, Х.Мөнхбаатар арслан нараар дөрөв, тав давж улсын цолны босго алхан наран зүгийн олноо баярлуулсан. Батжаргал домогт Буянтоо аваргын нутаг Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын бөх. Алдарт Шаравын Батсуурь аваргын нутаг Говь-Алтай аймгийн Жаргалант сумаас нэгэн начин төрсөн нь Шоовдойхүүгийн Шинэбаяр. Түүний төрсөн ах Ш.Тогтохбаяр нь 2008 онд улсын начин цол хүртэж байсан бол аав нь 1986 онд Дарийн Дамдин аваргаар тав давж начин болж байсан. Ийнхүү нэг голомтны гурван бөх улсын начин цол хүртэж байна. Сэлэнгийн Б.Дэлгэрсайхан Бүрэнтөгс арсланд тахимаа өгсөн. Түүнийг Эрхэмбаяр аварга начин болгох бодолтой байжээ. Гэвч Эрхэмээ аварга дөрвийн даваанд унаснаар Сэлэнгийнхний төлөвлөгөө нурсан байна. Тавын даваанд бөхчүүдийн хэлдгээр хамгийн их “шатаж” барилдсан бөх И.Доржсамбуу гарьд юм. Жилийн жилд начин цолтон төрүүлдэг тэрээр өнөө жил мөн л төлөвлөгөөтэй байжээ. Олны ярьж буйгаар Архангайн М.Бадарчийг авахаар тохирчихсон байж. Гэтэл Дооёо гарьдыг Увсын Батсуурь арслан аваад хаячихсан. Цолныхоо эрэмбээр яалт ч үгүй амласан. Үүнд Дооёо гарьд төдийгүй Архангайн бөхчүүд ч дургүй байсан дуулдана. Батсуурийг зарим нэг хүмүүс “Бөхийн гэр бүлд төрж өссөн, бөхчүүдийн зовлон жаргалыг мэддэг байж жаахан жудаггүй юм” гэцгээж байлаа. Энэ нь ахмад бөхчүүдийг амлаж гар хөнгөн давсантай нь холбоотой. Залуу арслан гурвын даваанд Г.Ганхуяг харцагыг амлаад, тавын даваанд дахиад өөрөөсөө үе мултарсан Доржсамбуу гарьдыг амлахад наадамчид ийн дургүйцсэн хэрэг ээ.
Ч.Санжаадамба, Ц.Содномдорж нар хуучин цолтойгоо үлдлээ
Б.Гончигдамба, Ч.Санжаадамба, Ц.Содномдорж, Э.Оюунболд нар их дээшээ барилдах нь тавын даваанаас мэдрэгдээд эхэлсэн. Б.Гончигдамбын хувьд учраа бөхчүүдээ тун төвөггүй өвдөглүүлж байлаа. Тавын даваанд Санчир заантай жаахан удсан байх. Долоогийн даваанд Говь-Алтайн Ганбаатар гарьдыг хоёр хөлд нь хамж дайраад давсан. Ийм хүчтэй байгаа гарьдыг наймын даваанд Э.Оюунболд харцага илт илүүрхэн давсан нь бэлтгэл тун сайн буйгаа харуулсан юм. Оюунболд зургаагийн даваанд Э.Дашийг, долоогийн даваанд Ц.Содномдоржийг мөн л илүүрхэн давж байлаа. Ялангуяа Содномдорж харцагаар тунаж долоо даваад түүний ир бяр улам орох шиг болсон. Ч.Санжаадамба зааныг олон хүн түрүүлнэ гэж тааварлаж байв. Гэвч наймын даваанд Бүрэнтөгс арсланд амлуулаад унасан. Өнгөрсөн жилийн наадмаар Гончигдамбатайгаа тунаж долоо даваад наймын даваанд Увсын Батсуурь арсланд унаж байсан бол энэ жил Бүрэнтөгс арсланд ийнхүү тахимаа өглөө. Түүнийг сүүлийн хэдэн жилийн наадамд өөрийнхөө задгай барилдааныг огт гаргахгүй, биеэ барьсан байдалтай байгаад бөх сонирхогч олон шүүмжлэлтэй хандаж буй. Үнэндээ наадамчин түмний санасан хэмжээнд хүрч барилдахгүй байгаа юм.
Тэрээр улсын наадамд гурав дахь удаагаа долоо давж байгаа бол Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат улсын харцага Ц.Содномдорж мөн л харцага цолтойгоо үлдэн хоёр дахиа зургаа даваад байна. 2012 оны наадамд аймгийн цолтой залуу шууд ес даван түрүүлж улсын арслан цолонд хүрсэн Бүрэнтөгсийн хувьд сүүлийн хоёр жилийн наадамд доогуур даваанд унаад байсан. Энэ жилээс бөглөө нь гарлаа гэдэг шиг задгай сайхан барилдаан үзүүлж төрийн наадмын түрүү үзүүрт дахин шалгарсан юм. “Дахиад Увсын бөх түрүүлэх нь”, “Бүрэнтөгс аварга боллоо” гэсэн яриа үзүүр түрүүний барилдааны өмнө гарч байв. Гэвч Хан Хэнтий нутгийн хорин хоёртой залуу Энхтөгсийн Оюунболд улсын арслан Пүрэвийн Бүрэнтөгсөөр ес даван түрүүлж төрийн наадамдаа магнайлан улсын арслан цолонд хүрсэн билээ. Оюунболд харцага өнгөрсөн хавар МҮБХ-ны 25 жилийн ойд зориулсан 1024 бөхийг магнайлсан нэгэн. Ийнхүү монгол төрийн наадамд 11 удаа түрүүлж нэгэн давтагдашгүй амжилтын эзэн болсон Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ аваргын унаган нутаг Өмнөдэлгэр сумаас өнөө жилийн наадмын түрүү бөх тодорсон юм.
Тулгар төрийн 2224, Их Монгол Улс байгуулсны 809, Ардын хувьсгалын 94 жилийн ойн үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны дүйз
Гурвын даваа
Г.Өсөхбаяр дар.ав -Б.Дамдиндорж а.н
О.Балжинням у.а- О.Гантулга а.х.а
С.Мөнхбат у.ав -М.Лутсайхан а.н
Г.Эрхэмбаяр у.ав– Я.Мөнхтөр а.з
Д.Ганхуяг у.а-Ж.Батбилэг а.а
Х.Мөнхбаатар у.а– Ч.Энхмөнх з.б
Б.Ганбат у.а –Б.Насандэлгэр у.н
Н.Батсуурь у.а– Г.Ганхуяг а.х
Д.Азжаргал у.а– Д.Баянмөнх а.з
П.Бүрэнтөгс у.а– Р.Дамдин а.а
Б.Гантогтох у.г– Э.Элбэгбаяр а.н
Д.Рагчаа у.г– Л.Батсайхан а.з
Н.Ганбаатар у.г– Г.Баяржавхлан а.а
И.Доржсамбуу у.г– С.Багахүү у.н
Б.Гончигдамба у.г– Г.Отгонбаатар а.а
Ш.Жаргалсайхан у.г – Э.Батбаатар у.х
Ч.Санжаадамба у.з– Т.Сүрэнжав а.а
Ц.Баярсайхан а.а– Б.Дэлгэрсайхан а.а
Ц.Мягмарсүрэн у.з –Г.Баасандорж а.а
Б.Сайнбаяр у.з– Н.Бүрэнбаатар у.н
Д.Бумбаяр у.з– Б.Ганзориг ц.а
Д.Баасандорж у.з –Э.Баасандорж а.х
М.Өсөхбаяр у.з – Б.Болдбаатар а.з
Т.Санчир у.з – Т.Дүүрэнсаран а.х
Д.Амгаланбаатар у.з- Бо.Батжаргал а.а
Б.Батмөнх у.з– Х.Мөнхжаргал а.з
Б.Соронзонболд у.з– Ж.Гансүх у.н
Л.Пүрэвжав у.х– Б.Чинзориг у.н
Г.Элбэг у.х –Н.Эрдэнэчулуун а.а
Ө.Бат-Орших у.х– У.Батгэрэл а.а
Т.Мөнгөнцоож у.х– Г.Ганжад а.а
Т.Өсөх-Ирээдүй у.х– Д.Тангад а.а
А.Цацабшир у.х– Б.Суманчулуун а.а
Т.Амартүвшин у.х– Б.Тайван а.а
Ц.Содномдорж у.х– Б.Баянмөнх а.а
Б.Пүрэвсайхан у.х – Х.Оргилболд а.а
Ө.Даваабаатар у.х –Б.Заяамандах у.н
А.Бямбажав у.х– Д.Энхбаяр а.а
Г.Алтангэрэл у.х – Б.Бат-Өлзий а.а
Н.Түвшинбаяр у.х– Д.Цэрэнтогтох ц.н
Э.Оюунболд у.х–П.Ганхүү у.н
Э.Энхбат у.н– Н.Адъяабат а.а
И.Ёндонсамбуу у.н – М.Бадарч а.а
Ш.Уламбаяр у.н – Ш.Мөнгөнбаатар а.х.а
Ж.Отгонбаяр у.н– А.Алтанхуяг а.х.а
Р.Пүрэвдагва у.н– Ж.Наранбаатар а.а
Л.Гантулга у.н– Ч.Баянмөнх у.н
Л.Нямсүрэн у.н– М.Еркебулан а.а
Ш.Тогтохбаяр у.н –Ш.Шинэбаяр а.х.а
Н.Батзаяа у.н– Э.Ванданцэрэн а.а
Б.Сангисүрэн. у.н– С.Ерөөлт а.а
Б.Амарзаяа у.н – Б.Хадбаатар а.а
Ж.Чулуунбат у.н– Д.Хүдэрбулга а.а
Л.Цэрэнтогтох у.н– Ч.Хөхчирэнгэр а.а
Т.Баасанхүү у.н– Ж.Алтаншагай а.а
Ч.Батчулуун у.н – Ө.Сүхбат а.а
Б.Бадамсүрэн у.н – Э.Даш а.а
Б.Одгэрэл а.х.а– М.Баасанбат а.з
Н.Жаргалбаяр а.х.а– Д.Анар а.а
Д.Амаржаргал а.а –Ш.Пүрэвгарьд а.а
Ч.Ганзориг а.а– Б.Бат-Орших а.а
П.Мөнхбат а.а – Б.Эрдэнэхүү а.а
О.Хангай а.а– Н.Золбоо а.а
Б.Бат-Эрдэнэ а.а– Б.Батдорж а.а
Дөрвийн даваа (оноолтоор)
Г.Өсөхбаяр дар.ав– Э.Элбэгбаяр а.н
С.Мөнхбат у.ав– Э.Баасандорж а.х
Г.Эрхэмбаяр у.ав –Д.Анар а.а
Д.Ганхуяг у.а –Н.Эрдэнэчулуун а.а
Х.Мөнхбаатар у.а– Д.Тангад а.а
Б.Ганбат а.а – Э.Даш а.а
Н.Батсуурь у.а – У.Батгэрэл а.а
Д.Азжаргал у.а–Д.Энхбаяр а.а
П.Бүрэнтөгс у.а– М.Еркебулан а.а
Д.Рагчаа у.г–Б.Тайван а.а
Н.Ганбаатар у.г– Б.Эрдэнэхүү а.а
И.Доржсамбуу у.г– Г.Ганжад а.а
Б.Гончигдамба у.г– Б.Батдорж а.а
Ш.Жаргалсайхан у.г– О.Хангай а.а
Ч.Санжаадамба у.з –Б.Бат-Өлзий а.а
Б.Сайнбаяр у.з– Бо.Батжаргал а.а
М.Өсөхбаяр у.з – Ч.Ганзориг а.а
Т.Санчир у.з – Б.Ганзориг ц.а
Б.Батмөнх у.з– Д.Амаржаргал а.а
Б.Соронзонболд у.з – М.Бадарч а.а
Л.Пүрэвжав у.х – Г.Баасандорж а.а
А.Цацабшир у.х – Б.Дэлгэрсайхан а.а
Ц.Содномдорж у.х – О.Гантулга а.х.а
Б.Пүрэвсайхан у.х – Ш.Шинэбаяр а.х.а
Ө.Даваабаатар у.х – Б.Одгэрэл а.х.а
Н.Түвшинбаяр у.х – А.Алтанхуяг а.х.а
Э.Оюунболд у.х –Ш.Мөнгөнбаатар а.х.а
Э.Энхбат у.н – Ч.Батчулуун у.н
Р.Пүрэвдагва у.н – Т.Баасанхүү у.н
Л.Гантулга у.н – Л.Цэрэнтогтох у.н
Ж.Чулуунбат у.н – Н.Батзаяа у.н
Б.Сангисүрэн у.н – Б.Амарзаяа у.н
Тавын даваа
Г.Өсөхбаяр дар.ав – Н.Батзаяа у.н
С.Мөнхбат у.ав – А.Алтанхуяг а.х.а
Д.Ганхуяг у.а – Г.Баасандорж а.а
Х.Мөнхбаатар у.а – Бо.Батжаргал а.а
Н.Батсуурь у.а -И.Доржсамбуу у.г
П.Бүрэнтөгс у.а – Б.Дэлгэрсайхан а.а
Н.Ганбаатар у.г – Д.Анар
Б.Гончигдамба у.г– Т.Санчир у.з
Ч.Санжаадамба у.з – Б.Тайван а.а
Б.Батмөнх у.з – Д.Энхбаяр а.а
Ц.Содномдорж у.х – Б.Амарзаяа у.н
Э.Оюунболд у.х – М.Бадарч а.а
Э.Энхбат у.н – Б.Одгэрэл а.х.а
Л.Цэрэнтогтох у.н – Ш.Шинэбаяр а.х.а
Т.Баасанхүү у.н – Э.Даш а.а
Ч.Ганзориг а.а – О.Хангай а.а
Зургаагийн даваа
Н.Батсуурь у.а – Н.Батзаяа у.н
П.Бүрэнтөгс у.а – А.Алтанхуяг а.х.а
Н.Ганбаатар у.г – Ш.Шинэбаяр а.х.а
Б.Гончигдамба у.г – Г.Баасандорж а.а
Ч.Санжаадамба у.з – Д.Энхбаяр а.а
Ц.Содномдорж у.х – Бо.Батжаргал а.а
Э.Оюунболд у.х – Э.Даш а.а
Б.Одгэрэл а.х.а– Ч.Ганзориг а.а тунаж
Долоогийн даваа
П.Бүрэнтөгс у.а – Н.Батзаяа у.н
Н.Ганбаатар у.г – Б.Гончигдамба у.г
Ч.Санжаадамба у.з – Б.Одгэрэл а.х.а
Ц.Содномдорж у.х – Э.Оюунболд у.х
Наймын даваа
П.Бүрэнтөгс у.а – Ч.Санжаадамба у.з
Б.Гончигдамба у.г – Э.Оюунболд у.х
Есийн даваа
П.Бүрэнтөгс у.а – Э.Оюунболд у.х