УИХ-ын гишүүн Ж.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.
– Ашигт малтмалын тухай хуулийн зарим заалтыг хүчингүйд тооцсон шийдвэрийг Цэц гаргасан. Ингэхдээ хуулийн 47.1 дүгээр зүйл буюу Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр (АМНАТ)-тэй холбоотой заалтуудыг хүчингүйд тооцсон. Энэ асуудал дээр таны байр суурь ямар байна вэ?
-Би Цэцийн дунд суудлын хуралдаанд оролцсон. Бид үнэндээ алтан дээрээ анхаарал хандуулаад энэ тал дээр төдийлөн анхаарал хандуулаагүй юм билээ. Ашигт малтмалын тухай хуулийн 47.1-т “Ашигт малтмал худалдсан, худалдахаар ачуулсан, ашигласан хуулийн этгээд … нь ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр төлөгч байх ба ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг худалдсан, худалдахаар ачуулсан, ашигласан бүх төрлийн ашигт малтмалын борлуулалтын үнэлгээнээс тооцож улсын төсөвт төлнө” гэснийг Үндсэн хуулийн Цэцийн 2019 оны аравдугаар сарын 30-ны өдрийн 04 дүгээр тогтоолоор хүчингүй болгосон. АМНАТ-ийг худалдах борлуулах, ачуулах, экспортлох, өөрийн хэрэглээнд нь ашиглах гээд энэ болгоноос татвар авч байгаа. Нэг л нэртэй хуулийг давхардуулж татвар авчихаад байна. Уурхайгаас олборлох, борлуулах, боловсруулах, угаах, экспортлох бүх үе шатанд нь татвар авч байна гэсэн үг. Логик утгаараа Цэцийн гаргаж байгаа дүгнэлт үндэслэлтэй.
Нэг татварыг шат шатанд нь авч байна л даа. Энэ дээр л бид унаад байгаа юм. Одоо орж ирж байгаа заалтад 47.1-ийг задлаад худалдсан, худалдахаар ачуулсан 47.1.2 дээр экспортолсон, 47.1.3 дээр өөрийн хэрэгцээнд ашигласан гэдэг байдлаар оруулж ирж байна. Урд нь эдгээрийг үргэлжлүүлээд бичсэн таслалтай байсан бол одоо дээрээс нь доошоо үргэлжлүүлээд биччихсэн заалт орж ирж байна. Цэцийн дүгнэлтээр хүчингүй болгосон хуулийг агуулгаар нь буцааж сэргээвэл дахиад Цэц хүчингүй болгох нөхцөл байдал үүснэ. Засаж байгаа хууль нь таслалтай араасаа бичигдсэн заалтыг цувуулаад биччихээд орж байна шүү гэж ажлын хэсэгт хэлсэн.
Миний бодлоор тусгай зөвшөөрөл бүхий байгууллага буюу уурхайгаас хэн олборлож байна тэндээсээ л ялгавартайгаар татвараа авчихъя. Дараа нь боловсруулаад угаадаг компанид өгөхдөө тодорхой өртөг шингээгээд ашигтай байдлаар цаашаа зарчихна. Сангийн яам яг ямар хэмжээний татвар авах ёстой тэр татвараа олборлож байгаа компаниас нь авчих аа. Нөгөө хэд нь өөр өөрсдийн өртөгөө шингээгээд шат шатандаа явсан нь дээр гэж хэлсэн. Эсвэл олборлож байгаагаас нь АМНАТ авна. Дараагийнх нь Ашигт малтмалын нөөцийг боловсруулсны татвар, худалдан боловсруулсны татвар зэрэг өөр өөр нэртэй байвал Цэц дээр унахгүй. Өнөөдөр яалтчгүй татварыг давхардуулсан байна.
-Цэцийн шийдвэрээс болж ирэх оны төсөвт 1.3 их наядын цоорхой гарна гээд байгаа. Үнэхээр ийм эрсдэл үүсэх үү?
-2020 оны төсөв батлагдаад явж байтал дахиад Цэц татаж авчраад сөхвөл ёстой 2020 оны төсөв тасарна гэсэн үг. 1.3 их наяд төгрөгийн нэг их наяд төгрөгийн татварыг аль хэдийнэ хураагаад авчихсан. Он дуустал үлдэгдлийг нь хурааж авах үлдсэн. Түүнээс биш бүр алдагдалтай биш. 2020 онд энэ хууль байхгүй тохиолдолд харин онгорхой болох асуудал гарч ирэх байх.
-Ирэх оны төсөв сонгуульд зориулагдсан гээд нэлээд шүүмжлэл дагуулж байна. Таны хувьд 2020 оны төсөв дээр ямар байр суурьтай байна вэ?
-Нэг л зүйл дээр шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Монгол Улсын төсөв тогоо тойрсон зүйл болчихоод байна. Аж ахуйн нэгжүүдээсээ татвар авдаг, түүгээрээ барилга байшин барьдаг. Буцаад аж ахуйн нэгжүүд нь тендерт ороод өгсөн татвараа босгодог. Монгол Улсын эдийн засаг баялаг бүтээлт нэг нь нэгэндээ татвар өгч, нөгөөх нь татварынх нь мөнгөөр хэдэн цэцэрлэг, сургууль барьдаг жишиг л үргэлжлээд байна. Баялаг бүтээсэн, том үйлдвэрлэл, ирээдүйгээ харсан бүтээн байгуулалтыг олж харахгүй байна. Хувийн хэвшил өөрсдийгөө аваад явах ёстой гэж хаячихаад байна. Үндсэндээ төсөв маань тогоон дотрох хэдэн төгрөгтөө л эргэлдэж байгаа. Өнөөдрийн төсөв сонгуулийн гэхээсээ илүү тогтолцоо чинь иймэрхүү болчихоод байна. Мажоритар тогтолцоо тойргоо услах талын асуудал болчихдог.
Нэг талаас Сангийн яам улсын хэмжээнд харах гэж оролдоно. Нөгөө талаас гишүүд нь таслах гэж оролдоно. Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт Булган аймагт ямар зүйл хийгдэх ёстой тэр хүрээндээ хоёр тийш нь зулгаалдаад л явж байгаа. Уг нь бид 2019 онд илүү их хөрөнгө оруулалтуудыг тавьсан, нэлээд нь хасагдаж байх шиг байна.
-Энэ асуудалтай холбоотойгоор АН Үндсэн хуульдаа сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчилж холимог тогтолцоогоор явах нь зүйтэй гэх байр суурьтай байсан…
-Холимог тогтолцоо байх ёстой. Аливаа зүйл хүнээсээ л их шалтгаална. Холимог толтолцооны сул тал гэдэг үүдээр хөөгдөж гараад тооноор ороод ирлээ гэдэгтэй адилхан. Ард түмэн наад хүнийг чинь таалахгүй гээд байхад нам нь манай энэ мундаг сайн хүн гээд тооноор нь оруулаад ирж байгаа нь угтаа маш буруу. Нөгөө талаар мажоритар тогтолцоо бол ард иргэдтэйгээ шууд тулдаг. Би урьд нь хэлж л байсан. Тийм л мундаг юм бол Их хурал тараад улаан нүүрээрээ ард түмэнтэйгээ тулахаа үзье гэж. Мөнгө төгрөг тараагаад иргэдийн саналыг худалдаж авдаг байдал өнгөрсөн. Ард иргэдийн сонгох боловсрол дээшилсэн.
-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт батлагдах уу. Та хэрхэн харж байна?
-Үндсэн хууль төсвийн дараа яригдаж, шийдэгдэх байх. Ерөнхий сайд танхимаа өөрөө бүрдүүлэх эрхийг нь өгвөл өгсөн шиг өгье. Давхар дээлээ тайлвал тайлсан шиг тайлъя гэж хэлж л байсан. Үндсэн хуульд орж байгаа өөрчлөлтүүд дотор олон чухал заалт бий. Жишээ нь, УИХ 50 хоног хуралддаг байсан бол 75 хоног хуралддаг болгож байна. Дээрээс нь ирц багатай хууль баталдаг байсан бол ирцийг өндөрсгөж байна. Шүүх засаглал дээр Шүүхийн ерөнхий зөвлөл болох маш том шүүлтүүрийг чангалж өглөө. Шүүгчдийн тоо, ёс зүй, ажиллах хугацааг тодорхой болголоо. Маш олон боломжит хувилбар нэмэлт, өөрчлөлтөөр орж ирсэн. Илүү сайжруулах асуудлууд ч бий.