УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэнтэй ярилцлаа.
-Оюу толгойн асуудал мөн л нийгмийг талцуулсаар байна. Таныхаар яах ёстой вэ?
-Оюу толгойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулагдсанаас хойш энэ жил 12 дахь хавартайгаа золгож байна. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд заасны дагуу Оюу толгой төслийн барилга, бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагаа дуусч, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж эхэлснээс хойших 2013 оноос гэж тооцвол Оюу толгой төслийн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа эхлээд найман жил болжээ. Өөрөөр хэлбэл, энэ төсөл баяжуулах үйлдвэрээ барьж байгуулаад, гадагшаа бүтээгдэхүүнээ чөлөөтэй борлуулж эхэлснээс хойш чамгүй олон жил өнгөрсөн байна.
2009 онд байгуулсан Хөрөнгө оруулалтын гэрээний дагуу Оюу толгой төсөл бүтээгдэхүүнээ экспортолж эхэлснээс хойш буюу 2013 оноос жил болгон авах татвар маань доод тал нь 500-700 сая ам.доллар байхаар, мөн дээр нь нэмж төслийн мөнгөн урсгал эерэг болох үед буюу 2019 оноос хойш ногдол ашиг авахаар байсан. Ногдол ашиг нь 300-500 сая ам.доллар буюу жилдээ нийтдээ татвар хураамж, ногдол ашгаар нэг тэрбум гаруй ам.доллар улсын төсөвт төвлөрүүлэхээр байлаа. Гэтэл Оюу толгой бүтээгдэхүүнээ экспортолж эхлээд найман жил, ногдол ашиг авах 2019 он өнгөрөөд хоёр жил болсон байна. Харин хоёр талын 2009 онд харилцан тохиролцсон гэрээний хэлцлүүд болон үр өгөөжийн түвшин бодит байдалд хэрэгжсэнгүй. Тэгэхээр Монголын тал хэлэлцээний ширээнд нөгөө талаа дуудах, Рио Тинтод байр сууриа хатуу илэрхийлэхээс өөр гарцгүй.
-Гэсэн ч хоёр тал хэлэлцээрийн ширээний ард сууж, тоймтой шийдэл гаргахгүй байсаар байна. Сүүлдээ Оюу толгойн асуудал төрийн өндөрлөгүүд үл ойлголцох хэмжээнд хүрч байна л даа.
-Засгийн газрын зүгээс маш ойрын хугацаанд хөрөнгө оруулагч талтай хэлэлцээ хийж таарна, хүрсэн хэлцлийн үр дүнг нь УИХ-д шуурхай танилцуулах үүрэгтэй. Оюу толгой төсөлтэй холбогдуулан УИХ-аас 2019 онд тогтоол баталж гаргасан. Тогтоолын 1.3-т нөгөө талтай хийх яриа хэлэлцээнд манай талын хүрэх үр дүнг нь маш тодорхой зааж өгсөн байгаа. Харин бидний байр суурь, хэлэлцээнд баримтлах зарчим маань юу вэ гэж та бүхэн сонирхож байгаа байх.
Хамгийн анх Оюу толгой төслийг Монголын төр мэдээж өөрсдөө дийлэнх үр ашиг хүртэнэ, энэ төсөл ашигтай ажиллана гэсэн үндсэн зарчмын хүрээнд уг төслийг эхлүүлсэн. Тэгэхээр эцсийн дүндээ төр яах гэж бизнес харилцаанд орж байна вэ. Оюу толгой төслөөс мөн л үр өгөөж, ашиг хүртэхийн төлөө хэрэг. Тухайн үеийн эрх зүйн орчноор үр өгөөж нь татвар, хураамж болон ногдол ашгаар хэмжигдэх ёстой байсан. 2009 онд байгуулсан гэрээгээр уг төсөл Монгол Улсад шууд үр өгөөжөөрөө ашигтай төсөл байсан. Төслөөс гарах нийт бодит үр өгөөжийн 53 хувийг Монгол Улсын Засгийн газарт төвлөрүүлэх гэрээ хэлцэлтэйгээр хийсэн.
Цаашдаа Монголын тал одоогийн 34 хувь эзэмших нөхцөлөөр үргэлжлүүлэх үү, эсхүл энэ хувь эзэмших тогтсон сэтгэлгээнээсээ гарч бүтээгдэхүүн хуваах болон ашигт малтмалын нөөц ашигласны тусгай төлбөрөөр 34 хувиа орлуулна уу, аль ч тохиолдолд хоёр талын анхлан тохиролцсон эдийн суурь зарчмыг л хадгалах ёстой. Монголын талын хүртэх бодит үр өгөөжийг 2009 оны Хөрөнгө оруулалтын гэрээ, ТЭЗҮ-д заасан эдийн засгийн суурь хэлцлийн дагуу нэрлэсэн үнээр нийт үр өгөөжийн 53 хувиас доошгүй байхаар хийсэн. Энэ тоо, энэ мөнгөн үр өгөөж бол Оюу толгой төслийг эхлүүлэх үед хоёр талын хатуу тохиролцож ойлголцсон эдийн засгийн суурь тооцоолол. Төслийн үр өгөөжийн 53 хувь бол хэзээ ч, аль ч Засгийн газрын үед, ямар ч гэрээг шинэчлэн хийсэн хатуу баримтлах зарчим. Энэ төслийн үр өгөөжийн 53 хувийг хэзээ ч буулгахгүйгээр үл барам нэмэгдүүлэх асуудлыг хөндөх ёстой. Энэ гэрээнд эхнээс нь оролцож, ТУЗ-ийн гишүүнээр нь ажиллаж, тухайн үедээ Дубайн гэрээг байгуулахыг эсэргүүцэж өөрийн хүсэлтээр ажлаа өгч байсан хүний хувьд би ийм байр суурьтай байдаг.
Одоо харин хоёр тал хоёр тийшээ хараад суугаад байж болохгүй. Харилцан бие биенээ хүндэтгэж хэлэлцээрийн ширээнд суух, гарц шийдлийг олох ёстой. Яриа хэлэлцээ гэдэг зүйл бол бизнест байдаг л асуудал. Гэрээг харилцан ашигтай байлгаж, талууд бие биенийхээ эрх ашгийг хүндэтгэх үүднээс яриа хэлэлцээг зайлшгүй хийх шаардлагатай.
-Ингээд харахаар бидэнд Оюу толгойн гэрээнээс авч үлдэж сургамж их байх шиг.
-Өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд гэрээний хэрэгжилтийг харахад Монгол Улсын Засгийн газар энэ төсөлд анхнаасаа хувь эзэмших нь зарчмын хувьд буруу шийдвэр байжээ гэж хардаг. Цаашид уул уурхай, стртатегийн төслүүд дээр баримтлах суурь зарчим, бодлогын гарц шийдлүүдээ Оюу толгой төслөөс улбаалж тодорхойлох хэрэгтэй байна. Хууль тогтоогчийнхоо хувьд, хуримтлуулсан туршлагынхаа хүрээнд тодорхой хуулийн төсөл өөрөө санаачилж ажиллая гэсэн бодолтой байна. Дараагийн томоохон төслүүдээ зөв залах үүднээс хууль эрх зүйн орчноо өөрсдийн онцлогт нийцүүлж сайжруулах, Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах, боловсронгуй болгох нь юу юунаас чухал байна.
Тухайлбал, Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиар 30 жилээр татварын орчныг тогтвортой байлгах зөв юм уу, эсхүл эхний 10 жилээр тогтворжуулах нь бизнесийн үйл ажиллагаа талаасаа нийцэх үү, Хөрөнгө оруулалтын гэрээг хөрөнгө оруулагч талтай байгуулахдаа тухайн төслийн эдийн засгийн үр өгөөжийг ямар эрх зүйн актаар баталгаажуулах вэ, тооцооллыг төслийн ТЭЗҮ-д үндэслэх үү, гэрээг эцсийн хөрөнгө оруулагчтай байгуулах ёстой юу гээд эрх зүйн болон санхүүгийн үр дагавартай олон ойлголтыг цаашид тодорхой болгох хэрэгтэй байна. Төрийн зүгээс цаашид бид татвараа ядаж бүрэн төвлөрүүлдэг байхад өөрсдийгөө чадавхжуулах талаасаа юунд анхаарах вэ. Цаашдаа бид татварын албаны дэргэд олон улсын татварын чиглэлээр мэргэшсэн албан хаагчидтай нэгжийг хэрхэн бий болгох, боловсон хүчнийг яаж чадавхжуулах, цалин, урамшууллыг өрсөлдөхүйц хэмжээнд тогтоох ёстой юу гээд олон асуудлуудыг шийдэж байж энэ мэт үндэстэн дамнасан компаниудтай өрсөлдөнө.
-Малчин, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн нийгмийн даатгалын шимтгэлийн нөхөн төлүүлэх тухай хууль батлагдсан. Нөхөн төлөх боломжит хугацааг хэзээг хүртэл үргэлжлэх вэ?
-УИХ-ын намрын чуулганы отгон хуралдаанаар миний өргөн барьсан Малчин болон хувиараа бизнес эрхлэгчдийн нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн төлүүлэх тухай хууль батлагдлаа. Энэ хууль 2017 онд хэлэлцэгдэн батлагдаж, малчид, бизнес эрхлэгчид 2020 оноос 2021 оны нэгдүгээр сарын 1-нийг хүртэл тэтгэврийн даатгалын шимтгэлээ нөхөн төлөх боломжтой болсон юм. Гэсэн ч энэ хууль өнгөрсөн 12 сарын хугацаанд бүрэн хэрэгжих боломж байсангүй. Нэгдүгээрт, цар тахлын нөлөөлөл иргэд, аж ахуйн нэгжид ихээхэн хүнд туссан. Мөн ихэнх аймгуудад зуд турхан нүүрлэж, өвөлжилтийн нөхцөл байдал хүндрэн малчдын амьжиргаа орлого муудсан. Малын гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүний үнэ өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад 20-30 хувиар бууралттай байсан. Зөвхөн махны үнэ л тогтвортой, өмнөх онтойгоо ижил түвшинд байсан. Энэ нөхцөл байдлуудаас үүдээд өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд хууль хэрэгжих боломж байгаагүй. Тиймээс хуулийн хэрэгжилтийг хангуулах, тэтгэвэрт гарч амжаагүй, боломжгүй байсан иргэдийг тэтгэвэрт гаргах нөхцөл боломжийг бүрдүүлэх үүднээс энэ хуулийн үйлчлэх хугацааг сунгах хуулийн төсөл санаачилж, батлуулсан юм. Ингэснээр тус хуулийн үйлчлэл 2022 оны нэгдүгээр сар хүртэл үргэлжилнэ. Уг хуульд зөвхөн өндөр настай хүмүүс бус гуанз, лангуу ажиллуулдаг ч юмуу өөрөө өөртөө ажлын байр бий болгож хувиараа хөдөлмөр эрхэлж байгаа 20 гаруй настай залуучууд ч хамрагдаж болно. 5, 10 жил нийгмийн даатгалын шимтгэлээ нөхөн төлж чадаагүй бол энэ ондоо багтаж нөхөн төлөх боломжийг л энэ хуулиар нээж өгч байгаа юм.
-Нийгмийн даатгалын сан хангалттай хэмжээний хөрөнгөө бүрдүүлж, бүрдүүлсэн байлаа ч эрсдэлгүй хадгалагдаж чадаж байгаа эсэхэд иргэд эргэлзэх болоод байна л даа.
-Яалт ч үгүй нийгмийн даатгалын тогтолцоон дээр шинэчлэл хийхгүй бол болохгүй болчихоод байна л даа. Жилээс жилд Нийгмийн даатгалын сангийн ачаалал нэмэгдээд байдаг. Магадгүй дөрөв, таван жилийн дараа НДС дампуурах хэмжээнд хүрч мэдэх юм. Бид энэ асуудлаар Засгийн газарт тодорхой саналуудаа хүргүүлсэн. Энэ ондоо багтаж нийгмийн даатгалын бодлого дээр шинэчлэл хийх энэ асуудлуудыг хөндөж тавиач, энэ сан өөрөө өөрийгөө авч явдаг болох боломжийг хуулийн хүрээнд бий болгооч гэх саналуудыг гаргасан. Дээрээс нь нийгмийн цаг үеэс шалтгаалж, ажил мэргэжлээс хамаарч тэтгэвэрт үүссэн зөрүүг арилгах шаардлагатай байгаа.
-Намрын чуулганаар таны ахалж ажилласан Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг дэмжих тухай хууль батлагдсан. Хуулиар ямар зохицуулалтуудыг хийсэн юм бэ?
-Засгийн газраас түргэвчилсэн горимоор Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг дэмжих тухай хуулийн төслийг оруулж ирсэн. Хуулийн үзэл баримтлал нь Газрын тосны үйлдвэрийн барилга бүтээн байгуулалтыг цаг хугацаанд багтаан хийх үүднээс салбар хоорондын байгууллагын уялдаа холбоог хангах, хил гааль, тээвэрлэлт, барилга байгууламжтай холбоотой зөвшөөрлүүдийг түргэвчилсэн горимоор өгөх тухай байсан. Хуульд эдгээр асуудлуудыг нарийвчилж тусгаж өгсөн. Дээрээс нь газрын зөвшөөрөл авах асуудал багагүй үүсдэг. Газрын тосны дамжуулах хоолой барихад л гурван аймгийн 10 гаруй сумдаар, 402 гаран га газрыг дамжихаар байгаа. Газрын тосны үйлдвэр өөрөө багахан хэмжээний хотын дайтай том бүтээн байгуулалт болно. Нийтдээ 10 гаруй үйлдвэр байгуулагдана. Өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд цар тахалтай холбоотойгоор хил гааль хаагдаж уг төслийн үйл ажиллагаа саатах, барилга бүтээн байгуулалтад сөргөөр нөлөөлөх нөхцөл байдал үүссэн. Ямартаа ч бид амласан ёсоороо 2025 оны эхний улиралд багтааж газрын тосны үйлдвэрийг ашиглалтад оруулах шаардлагатай байгаа. Энэ үүднээс цар тахлаас үүсэх хүндрэл бэрхшээлийг бууруулахын тулд төр засгийн байгууллага түргэвчилсэн горимоор ажиллаж, ажлыг саадгүй явуулах нь чухал юм.
Түүнчлэн энэ хуулиар олгосон давуу эрхийн хүрээнд Засгийн газар Монгол газрын тос компанид газрын тосны эрэл хайгуул хийх боломжийг олгохоор болсон. Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг дэмжих тухай хуулийг дагалдаж Газрын тосны, Барилгын тухай хуульд өөрчлөлтүүд орсон. Ингэснээр тус компани давуу эрхээр Монгол Улсын стратегийн үйлдвэр болсон газрын тосны үйлдвэрийг түргэвчилсэн горимоор барьж байгуулах, түүхий эдээр тогтвортой хангахаар болсон.
-Газрын тосны үйлдвэр ашиглалтад орсноор шатахууны үнэ ханш багагүй хэмжээгээр буурна гэж харж байгаа. Үүн дээр ямар тооцоолол байна вэ?
-Тэгэлгүй яахав. Өндөр өртөгтэй газрын тосны үйлдвэрийг барьж байгаа гол шалтгаан нь энэ. Нэгдүгээрт, манай улс импортын газрын тосны хараат байдлаас сална. Цаашид газрын тосны үнэ хэд ч болж өсөө билээ. Тэр үед бид өөрсдийн гэсэн газрын тосны үйлдвэртэй байна гэдэг том давуу тал болно. Хоёрдугаарт, импортын газрын тосноос хямд өртөгөөр ард иргэд, аж ахуйн нэгжийг хангаж чадна. Уг төслийн ТЭЗҮ, эдийн засгийн тооцооллоор ямар ч тохиолдолд энэ үйлдвэрээс гарах бүтээгдэхүүн импортын газрын тосноос даруй 30-40 хувь хямд байх боломж олгоно. Хамгийн гол нь бид түүхий эдийн тогтвортой байдал, хямд өртөгтэй түүхий эдийг бий болгох хэрэгтэй юм. Нэг сая тонн газрын тос үйлдвэрлэх, боловсруулах хүчин чадлаар нь авч үзэх юм бол бидэнд түүхий эдийн хангамж хангалттай бий. Гэсэн ч түүхий эдийн найдвартай хангамжийг нэмэгдүүлэхийн тулд олборлолтын хэмжээ, эрэл хайгуулыг эрчимжүүлж, нөөцийг нэмэх шаардлага зайлшгүй бий. Энэ үүднээс ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд бид Монгол Улсын газрын тосны салбарт эрэл хайгуул хийж буй үндэсний аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжих бодлогыг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн. Энэ хаврын чуулганаар Үйлдвэржилтийн бодлогын байнгын хорооноос газрын тосны эрэл хайгуулыг эрчимжүүлэх, хайгуул хийж буй үндэсний аж ахуйн нэгжийг дэмжих тодорхой хөнгөлөлт чөлөөлөлт, дэмжлэг үзүүлэх асуудлыг хөндөж тавих болно. Нөгөө талдаа төрийн өмчит компани болох Монгол газрын тос компани өөрөө эрэл хайгуул хийж, Давст-31 гэх илэрц нь тогтоогдсон талбайд судалгааны ажлаа үргэлжлүүлэх эрхийг Засгийн газраас хуулиар олгосон. Ийм байдлаар бид газын тосны хараат байдлаас, үнийн өсөлтөөс гарах боломжийг бүрдүүлнэ.
-Засгийн газраас гуравдугаар сарын 1-нээс цар тахлын эсрэг вакцинжуулалтыг хийж эхэлнэ гэж байна. Иргэд вакцины үр дүн, чанар зэргийг өөр өөрсдийнхөөрөө л тайлбарлаж байна. Огт итгэхгүй байгаа хүмүүс ч байх шиг.
-УИХ-ын гишүүний хувиар Засгийн газраас авсан мэдээллээр эрдэмтэн судлаачид, эмч нараас бүрдсэн баг энэ асуудал дээр ажиллаж байгаа юм билээ. Гурван сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг гарсан гэсэн. Сангийн сайд голлож цар тахлын эсрэг вакцин авах яриа хэлэлцээг олон улсын байгууллагуудтай хийж байна. Вакцины тухайд магадгүй монгол хүний араншингаар заавал тэр улсын вакциныг хийлгэнэ гэх зэргээр байр сууриа илэрхийлж байхыг үгүйсгэхгүй. Өнөөдөр дэлхий дээр 8-9 төрлийн өөр өөр жороор хийгдсэн вакцин гарсан. Нэг талдаа иргэдийн аль вакцин нь хамгийн сайн эсэхэд эргэлзэж байгаа нь зөв. Энэ ч утгаараа бид иргэдэд сонголт хийх боломжийг нь олгох ёстой гэж харж байгаа. ОУВС-д хамрагдсан хөнгөлөлттэй вакциныг авч байна гээд муу вакцин нийлүүлэх асуудал байж болохгүй шүү дээ. Аль болох иргэдэд олон вакцинаас сонголт хийх нөхцөл боломжийг нь бүрдүүлэх ёстой.