Дэлхийн хамгийн өндөр уулсын цэгцрээ Гималайн нурууг олон улсын эрдэмтдийн баг судалж эхэлжээ. Эрдэмтэд энэ удаа бүтэц, шинж чанар гэхээсээ илүүтэйгээр Гималайн нуруу хэр өргөгдөж байгаа, түүний ноён оргил Эверест яг хэдэн метр өндөр болсон, тэр нь дэлхийн цаг уурт хэрхэн нөлөөлж байгааг тодорхойлохыг зорьж байгаа юм байна. Энэхүү судалгаа гурваас дээш жил үргэлжлэх бололтой. Нөгөөтэйгүүр судалгааны баг Л.Н.Гумилевийн дэвшүүлсэн онол үнэн үү, эсвэл худал уу гэдгийг ойрын хоёр жилийн дотор батлах нь.
Л.Н.Гумилев монголчуудын тухай судалгаа явуулж олон ч таамаг, онол дэвшүүлж байсан. Түүний нэг нь Төв Азийн цаг уур монголчуудын амьдралд хэрхэн нөлөөлдөг, хэрхэн нөлөөлж байсан тухай. Тэрээр “Долоон зуугаас мянган жил тутамд Төв Азийн агаарын даралт буурч, өвөлдөө баруун зүгийн салхи тогтвортжин, хүч нь саардаг. Энэ нөхцөлд Энэтхэгийн далай орчимд үүссэн дулаан, агаарын чийглэг, таатай масс эх газар руу түрж зөвхөн өвөл бус жилийн дөрвөн улиралд уур амьсгал нэн таатай болдог. Цаг уурын энэ таатай үзэгдэл Чингис хааны байлдан дагууллын он жилүүдэд тохиосон. 1000-1300 оны хооронд монголчуудын мал сүрэг тэр дундаа адуу нь асар хурдацтай өсч дэлхийг байлдан дагуулахад онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн” хэмээн үзэхэд түүнийг нь дэлхийн олон нэртэй эрдэмтэн хүлээн зөвшөөрсөн байдаг.
Л.Н.Гумилевийн онолоор бол Төв Азийн агаарын даралт буурч, Энэтхэгийн далайн дулаахан бас чийглэг агаарын масс Монгол оронд ноёлох цикль эхэлчихээд байна. Одоо монголчуудад байгаль, цаг уураас хамааралтай ган зуд, ургамал болоод амьтны аймгийн мөхөл гурван зууны турш тохиолдохгүй гэж үзэж болно. Ийм цаг уурын таатай нөхцөл нь тухайн улс орны нийгэм эдийн засаг, хүмүүсийн аж амьдралд ч ихээхэн эергээр нөлөөлдөг. Үүний жишээ Чингис хааны байлдан дагууллын он жил гэдгийг Л.Н.Гумилев хэлээд өгчихөж. Тэгэхээр манай орны ургац арвижиж, малын тоо 100 саяд хүрэх, тэр хэрээрээ мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдээс олсон ашиг орлого эдийн засагт ихээхэн өндөр хувь эзлэх магадлал тун ойр байгаа бололтой. Уг онолыг улс төр, эдийн засгийн чадавхийн хувьд авч үзвэл Чингис хааны байлдан дагууллын он тоолол шиг Монгол Улсын сэргэн мандлын үе эхэлж байж ч болох.
Гэхдээ Монголын цаг уур Гумилевийн онолоор байх уу, Гильберт Валкерийн нээлт хүчтэй нөлөөлөх үү гэсэн асуулт бас бий. Гильберт Валкер нэгэн зууны тэртээ Номхон далайд ихэвчлэн үүсдэг Эль-Нино болоод Ла-Ниног нээсэн. Түүний нээлтээр бол Эль-Нино, Ла-Нина үзэгдэл нь дунджаар 10-20 жилд нэг давтагддаг аж. Энэ нь таван сараас их бол цаг уурын үзэгдэл, түүнээс бага бол нөхцөл гэж томьёологдоно. Эль-Нино гэдэг нь Жаал хүү гэсэн утгатай. Бас Христийн бага нас гэсэн утгыг давхар тээдэг. Учир нь энэхүү үзэгдэл Номхон далайд Крисмасын баярын үеэр ажиглагддаг учраас ийн нэрлэх болжээ. Харин Ла-Нина гэдэг нь Бяцхан охин гэсэн үг. Үзэгдлийн агуулгыг бүр задалбал Эль-Нино нь нарны цацрагийн идэвхижлээс хамаарч үүснэ. Нарны цацрагийн идэвхижил ихсэхэд далайн ус хэвийн үеэсээ цельсийн 0,5 хувиар нэмэгддэг. Үүний зэрэгцээ Номхон далайн зүүн эргийн агаарын босоо хүйтэн урсгал саарч далайн хэт дулаан урсгал баруун зүгийн салхиар тээгдэн Америкийн эх газрын цаг уурт нөлөөлдөг ажээ. Харин Атлантын далайд хар салхи босох нь багасч далайн дулаан, хүйтэн урсгалын зам өөрчлөгдсөнөөр Төв Азийн цаг уурт нөлөөлдөг аж. Уг үзэгдэл 2016-2017 оны хооронд боллоо. Монголчуудын хэлдгээр бичин жил. Ер нь Эль-Нино үзэгдэл нь бидний цаг тооллоор ихэвчлэн бичин жилд давтагдаж өвөлдөө цас их ордог гэсэн үг. Шууд хэлбэл бичин жилийн зудын гол шалтгаан энэ бололтой юм. Сая тохиосон Эль-Нино үзэгдлийг НҮБ-ын шинжээчид судалж мэдээд хамгийн аюултай, хор хохиролтой байх 18 орны тоонд Монголыг оруулж байв. Уг үзэгдлийн Африк, Ази, Төв болон Өмнөд Америк, Номхон далайн бүс нутаг тэр дундаа Монгол, Филиппин, Индонези, Шинэ Гвиней, Зүүн Тимор, Сомали, Этиоп орны оршин суугч 60 сая орчим хүн өртөхийг ч тооцоолон гаргаад байв. Монголын эрдэмтэд ч өнгөрсөн намар “Бичин жил ба Эль-Нино” гэсэн нэртэй судалгааны материал дэлгэж иргэдийг ихээхэн сандаргаад авсан. Гэтэл өнөө жил Монгол орны хувьд асуудал сайнаар өнгөрсөн бол бусад орон нэрвэгдсэн таагүй мэдээлэл бий.
Харин Ла-Нина нь дээрхээс эсрэг утгатай. Нарны цацрагийн идэвхижил буурсан үеийн цаг уурын нөхцөл. Энэ үеийн цаг уурын нөхцөл байдлыг эрдэмтэд “Гэртээ өтөлсөн авгай шиг” гэж тодорхойлох нь бий. Монголчуудын хэллэгээр бол “Хаврын тэнгэр шиг” гэсэн үг. Ла-Нина үүссэн үед ер нь юу ч болж мэднэ. Нэг бол ихээхэн сайхан байх эсвэл Эль-Ниногоос ч аюултай. Австрали, Индонез, Тайланд, Филиппин, Энэтхэг, Өмнөд Америкийн Бразили, Колумб улсад ширүүн бороо дагуулдаг бол Уругвай болон Аргентинд ган гачиг авчирдгаараа алдартай.
Эль-Ниногийн араас Ла-Нина залгаж үүсвэл ихээхэн аюултай. Монгол орны хувьд 1997-2000 онд тохиолдсон бөгөөд цаг уурын тун таагүй сургамж болон үлджээ. 1600-гаад оны Европыг хамарсан их өлсгөлөн үүнтэй холбоотой гэх нь бий. Дайн байлдаан, бусад хүчин зүйлээс хамааралтай өлсгөлөн олон гарч байсан ч дэлхийн есөн том өлсгөлөн цаг уурын энэ таагүй үзэгдэл, жил дараалсан ургац алдалтаас үүдэлтэй гэж эрдэмтэд томьёолж, үүнтэй мэтгэлцэх хүн олдоогүй гэсэн мэдээлэл ч байдаг.
Одоо дэлхийн цаг уур судлаачид Эль-Ниногийн идэвхжил саарч, Ла-Нина залгаж үүснэ гэсэн таамаглалтай байна. Нэг ёсондоо Монгол орны 1997-2000 оны туулж өнгөрүүлсэн таагүй үе. Тухайн үед Монгол оронд жил дараалан тохиосон ган, зудад 13 сая малаа алдаж ядуурлын хэмжээ хоёр дахин өссөн байдаг.
Гэхдээ монголчуудын хувьд “асуудал гайгүй” гэдгийг судлаач нар мэдэгдэж эхэлжээ. Гильберт Валкерийн нээлт болох Эль-Ниногоос ч хүчтэйгээр Л.Н.Гумилевийн онол “Төв Азийн 300 жилийн цаг уурын нэн таатай нөхцөл” Монгол оронд нөлөөлж байгааг өнгөрсөн бичин жилийн зудгүй өвөл хэлээд өгөв бололтой. Хэрэв Гильберт Валкер, Л.Н.Гумилев нарын онол цаг үеийн явцад давхацвал Монгол орны уур амьсгалд аль нь илүү нөлөөлдөг болохыг энэ хавар, ирэх зуны хур бороо хэлээд өгнө.