Дархан хүний бурхан ухаан ханхалсан “Хөх урлан”-д зочлов

Монгол төрийн хаан тамга урласан Д.Энхдаваа дархныг хүмүүс
“Төрийн дархан” хэмээн нэрлэдэг. Ганг уяраадаг энэ эрхэм “Торгон хийц” хэмээх
дэгийг бий болгосон. “Торгон хийц нь торгон хээ угалз бүхий язгуурын хөх
дархаас улбаалсан нэгэн зүйлийн дэг” гэж тэрбээр “Хөх дарх” номдоо тайлбарласан
байна лээ. Түүний Хөх урланд зочлоход, “Хөх дарх” хэмээх номоо дурсгасан юм.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн “Уран дархны урлагийг дэмжих тухай” зарлиг гарсны дараа
СУИС-ийн санхүүжилтээр түүний номыг хэвлэжээ. Түүгээр ч барахгүй дархан маань
Хөх тамга овогтой. Хамгийн сүүлд урласан баримал нь “Хөх зүүд” нэртэй байсныг
яана.

Доктор хамгаалсан, монгол төрийн хаан тамга урласан дархны урлан
ямар байдаг бол гэж ихэд сонирхсон юм. Дүрслэх, дизайн урлагийн сургуулийн нэг
булан дахь түүний урлан дэндүү энгийн. Үүдний хэсэгт нь хэдэн шавь нар нь дарх
хийж, төмөр нүдэж балбацгааж байна лээ. Хөх утаанд удаахан суувал нүд хорсч,
хоолой аргах янзтай. Харин багш хоймор хэсэг дэх умгар өрөөнд суудаг аж.
Багшийн өрөөнд нүд хужирлах юм бишгүй харагдана. Ширээн дээрээ хавтгай
дэлгэцтэй компьютертой юм билээ. Цаахна талд нь номын тавиур, өрөөний хананд
дархны шүтээн сахиус болох Дамдиндорлиг бурхны хөрөг үзэгдэв. Д.Энхдаваа дархны
тахилын дөш ч бас хүндтэй байранд заларчээ. Эхэндээ түүнийг нь дөш гэж
санасангүй. Эрдэнэсийн сав юм болов уу гэж андуурсныг яана. Гэтэл тэр нь ган
биетэй, алтан шармал эд юм билээ. Торгон хийцээр бүрсэн нь энгийн нэг дөшийг
эрдэнэс адил чамин харагдуулна. Дархны өмнө урлангийн аяга нь тавиастай.
Малайзад ургадаг ширэнгэн ойн модоор бүрсэн, мөнгөөр доторлосон, кофены аяга
баймаар хэлбэртэй эд. 18 жил болсон аяга гэнэ. Бас мөнгөөр бөгжилсөн савх ч
ширээн дээр харагдсан.

Өрөөнд бас гангаар урласан баримлууд дэгжин “зогсоно”. Энэ уран
бүтээлчийн нүдэнд бүсгүй хүн өвөрмөц галбиртай буудаг бололтой юм. Тэр дандаа
хөх явсангүй. Улаан өнгөөр “шатаж” явсан үе бий. “Улаан нүцгэн бүсгүй” баримал
нь Урчуудын эвлэлийн шагнал хүртсэн удаатай. Хятадад сурч байхдаа улаан өнгөтэй
бүтээлүүд “үйлдвэрлэж” эхэлсэн гэнэ. Англи, Финландаар аялахдаа улаан өнгийн
бүтээл хийх санаагаа олжээ. Дараахан нь алтан шаргал өнгөнд шилжсэн. Одоо бол
хөх өнгөн дээр тогтоод буй. “Хөх аялгуу”, “Хөх хатан”, “Хөх зүүд” хэмээн түүний
баримлууд үргэлжилнэ.

Мань эр өөрийн бүтээлүүдийг хуучин сейфнээсээ гаргаж ирж
харуулахад музейд байгаа юм шиг л сэтгэгдэл төрсөн. Үнэхээр нүд баясаж, сэтгэл
сэргээх шидтэй юм билээ. Түүний бүтээлүүд өөрийнх нь хэлснээр амь сүнстэй юм
шиг ээ.

Энэ эр яггүй үндсэрхэг үзэлтэй нь яриад эхлэнгүүт мэдрэгдэв.
Номынхоо хуудсыг эргүүлж, Монголын эзэнт гүрний газрын зургийг харуулаад “Хөх
гүрэн” гэж тодорхойлсон. “Энэ газрын зураг 1935 онд Парист хэвлэгдсэн.
Гитлерийн гаргасан номонд орсон гэнэ. Монголын тухай үнэн түүхийг маш их
судалсан, дэлхийн том толгойнуудын нэг үнэндээ Гитлер л байгаа юм” гэнэ.
“Монгол дархны урлал гэдэг үндэсний язгуур урлаг. Тийм болохоор үндсэрхэг үзэл
давамгайлсан хүн” хэмээн өөрийгөө тодорхойлов. 1986 онд Украинд сурч байхдаа
Чингис хааны тамгыг сэргээн Монгол төрийн хаан тамгыг хийх сэдэл төржээ. Энэ
тамгыг урлахад 20 жил зарцуулсан гэнэ. 2006 онд Их Монгол Улс байгуулагдсаны
800 жилийн ойгоор өөрийн оргил бүтээлээ төрд өргөн барьж, Төрийн ордонд залсан
түүхтэй.

“Төр байсан цагт тамгатай л байна. Дархан хүний хувьд агуу тамга
бүтээх бодол хамгийн түрүүнд төрсөн” гэсэн шүү.

Дархны түүх ингэж эхэлжээ

-Миний аав гэрийн мод, тэрэг, зуух, тулга хийдэг хүн байлаа.
Аавын дэргэд сууж өдрийг өнгөрүүлдэг байсан маань энэ их урлагт хөл тавихад
нөлөөлсөн. Дунд сургуульд гурав, дөрөвдүгээр ангид байхдаа л Улаанбаатар хотод
зургийн сургууль байдаг гэсэн. Тэрэнд л сурах юмсан гэсэн мөрөөдөлтэй байв.
Долдугаар ангийн сурагч байхдаа Дүрслэх урлагийн дунд сургуулийн захирал
Д.Амгаланд захидал бичиж, өөрийнхөө бүтээлүүдийг илгээсэн. (Одоо бол СУИС-ийн
Дүрслэх, дизайн урлагийн сургууль, Монгол Улсын төрийн шагналт, ардын зураач
Д.Амгалангийн нэрэмжит болсон. сурв) Тэр үед барилгын цагаан тоосгоор сийлбэр
хийдэг байв. Сургуульд орохоосоо өмнө ч ул боовны хэв сийлдэг байлаа.
Наймдугаар анги төгсөөд энэ сургуульд шалгалт өгөөд, суралцсан. Соёлын гавьяат
зүтгэлтэн Д.Нямхүү багшийн шавь болсон л доо. Үүнээс хойш дархны их урлагтай
амьдралаа холбосон. Сургуулиа төгсөөд мастер багшаар үлдсэн юм. Дараа нь хэдэн
жил гадагшаа сургуульд явж ирснийг эс тооцвол эндээ 35 жил болж байна. Гадаадад
сурсан он жилүүд маань надад Монголынхоо төлөө бүтээл хийх бодлыг огшоож өгсөн
хэмээн дархан ярилаа.

“Украины уран зургийн академид сурсан нь аз завшаан болсон. Их
урлагт хөл тавих, судалгаа шинжилгээ хийхэд дөхөм болсон. Монгол дархны
урлагийг мэргэжлийн түвшинд хүргэж, баяжуулан хөгжүүлэх суурь дэвсгэр болсон
гэж боддог” гэж тэр ярив.

Мөнх тэнгэрийн зарлигаар бүтээсэн тамга

Монгол төрийн хаан тамгаа мөнх тэнгэрийн зарлигаар бүтсэн гэж би
боддог. Дэлхийд хамгийн томд орох тамга. Ямар ч хүн ганц гараараа барьж
дийлэхгүй. Заавал хоёр гараараа барина. Өөрийнхөө хүндийн жингээр дарагддаг
тамга. Чингис хааны тамга ган байсан гэж би үздэг. Үсэгнийх нь хийц хэлбэр
чулуун дээр сийлэхийн аргагүй л дээ. Өмнөд хөршид хаш чулуун дээр сийлсэн
хасбуу тамга гэх мэтээр нэрлэдэг. Хяс гэж дархчуудын айхавтар том овог Монголд
байсан. Хясан дээр улайтгаж хатаасан тамгыг монголчууд хас тамга гэж нэрлэдэг
байсан гэсэнсанааг би дэвшүүлдэг. Яагаад гангаар хийсэн гэхээр дэлхий ганхаж,
галав юүлэвч Монгол төрийн тамга байж л байна. Ган тамга гэдэг бол хэдэн мянган
жилийг давна. Их хааны суу билиг мянга мянган жилийн цаанаас гэрэлтэх учиртай.
Оросын түүхэн эх сурвалжуудад Монголын төрийн тамгыг орос дархан гангаар
сийлсэн гэж бичсэн байдаг. Ямар ч байсан дөчөөд номноос би тэгж уншсан. Хятад
эх сурвалжуудад болохоор хашаар хийгдсэн, дотор газрын хүн урласан гэцгээдэг.
Би бол монгол хүн хийсэн, монгол дархан урласан гэдгийг батлахын тулд энэ
тамгыг бүтээсэн юм. Үүгээрээ омогшиж явдаг гэж төрийн дархан ярилаа.

Чингисийн тамга урласан ганг 1989 онд Ангарскийн гангийн
үйлдвэрээс авч байжээ. Анх 22 кг ган авчирч байсан ч есөн кг болтол нь сийлсэн
гэнэ. Түүний урласан Чингисийн тамгыг хэн дарж үзсэн бол хэмээн сонирхлоо.

-Анх
төрд өгөхдөө тамгаадарж үзүүлсэн. Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгч байв. Гадны хүмүүст
Чингис хааны тамгыг дарж үзүүлж байгаасай гэж хүссэн. Монгол бахархлын өдөр
Чингисийн тамгыг дарж, дардсыг нь өргөн олондоо үзүүлж байх хэрэгтэй гэж
боддог. Тамганы ёс жаягийн тухай өөрийн цуглуулсанмэдээллийг
тамгатайгаа хамт гардуулсан хэмээн өгүүллээ. Тэрбээр мөн “Монгол тамганы өргөө,
танхимтай болъё” гэж санал тавьсан удаатай. Тамганы дардас нь “Мөнх тэнгэрийн
хүчин дор Их Монгол Улсын далай хааны зарлиг эл булха иргэнд хүрвээс биширтүгэй
аюутугай” гэсэн бичээстэй аж. Төрийн тамганы хайрцгийг торгон хийцээр битүү
“шаглахад” ямар хугацаа зарцуулсныг лавлахад “Хоёр жил орсон” гэлээ. Тамганы
толь, дардастай хэсгүүдийг бүтээхэд таван жил оржээ. Тамганд шингээсэн ур, цаг
хугацааг мөнгөөр үнэлэхэд “аймаар” тоо гарах шинжтэй. Гэхдээ дархан “Би үүнийг
Монголдоо үлдээх гэж зорьсон юм. Монголчууд монгол дархны урлалаар бахархаж
яваг” гэсэн.

Тамганы гэрийг гэхэд л мөнгөөр урлаж алтадсан байна. Тамга
хийхдээ санхүүжилтийг хэрхэн шийдсэнийг тодруулав. Тамганы чимэглэлд орсон алт,
мөнгөний үнийг төр гаргажээ. “Монголын төр, түмэн олонд зориулж хийсэн болохоор
үнэ хөлс гэж ярьдаггүй л дээ. Сэтгэлийн дуудлагаар хийж байгаа. Мөнх тэнгэрийн
зарлиг гэж бодож хийдэг. Ийм тамга хийлгэх гэж намайг төрүүлсэн байх гэж
боддог. Тамга, гэрэгэг хийж байхад зүүд юм шиг сэтгэлд буудаг. Мөнх тэнгэрийн
хишиг ивээл гэж байдаг гэж итгэдэг. Түүхийн судалгаа хийж явахад ч баялаг
мэдээлэл олдож байсан. Яг л тэр үед Зөвлөлтөд сурах завшаан тохиосон” гэлээ.
Төрийн дархан гэж нэрлэгддэг энэ эрхэм мөн төрийн их ган тулгыг дөнгөж сургууль
төгсөөд багшилж эхлэхдээ урлажээ. 1991 онд Монголд Ёслол, хүндэтгэлийн өргөө
байгуулагдахад түүний ган тулгыг Төрийн ордонд залсан түүхтэй. “Мандухай цэцэн
хатан” кинонд Батмөнх Даян хааныг залах ёслолын зурганд түүний бүтээсэн ган
тулганд гал түлж байгаагаар зураг авсанд ихэд бэлгэшээжээ. Д.Энхдаваа дархан
бас Монгол төрийн есөн хөлт их цагаан сүлдийг урласан гэдэг. Монгол төрийн хаан
тамгыг хийгээд “Дэлхийд дарагдах тамгыг би хийлээ” гэж омогшсон гэнэ. Найзууд
нь “Өчнөөн жил төрийн тамга хийнэ гээд яриад л байсан чинь хийчихлээ шүү” гэж
түүнийг магтжээ.

Багш шүтээн

Багшийгаа шүтэж явдаг

энэ хүн Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Нямхүү багшийгаа онцолсон.
Москвад ган сийлбэрчээр төгссөн, Монголын орчин үеийн дархны мэргэжилтнүүдийн
нэг Д.Нямхүү гэдэг хүн бий. Тэр хүний нөмөр нөөлөг, алсын хараа надад их
нөлөөлсөн. Миний багш түүх, урлаг, утга зохиол, бичгийн соёлд нэвтэрхий
боловсорсон. Дуулдаг, хөгжимддөг, бүжиглэдэг хүн. Одоо ер дөхөж яваа. Багш
маань Монголын түүх, эзэнт гүрний түүх, Чингис хааны эд өлгийн түүх рүү орох
том шалтгаан болсон. XII зууны сүүлч, XIII зууны эхэн үе бол монгол дархны
урлагт гарсан их эргэлийн үе байлаа. Ганг монгол хүн эзэмшиж, дэлхийд алдартай
есөн ирт, таван хаттай тахир сэлэм гэдгийг гаргасан. Хамгийн хөнгөн зэвсэг, хөө
хуягийг монгол дархчуул бүтээжээ. Тэр үед Европт 20-30 кг-ын илд барьж байхад
монголчууд хоёр кг ч хүрэхгүй хөнгөн илдтэй болсон байв. Энэ гайхамшигт хурдаар
дэлхийг төвшитгөх алхмыг хийсэн. Бид уруудсан болохоос биш тухайн үедээ бүгдийг
хийж, бүтээж байв. Иран, Иракаас олдсон хувцас хунарыг шатдаггүй даавуугаар
хийсэн байсан. Үүнийг Монгол нутагт хийж байсан. Алхими гэдэг юмыг Монголд
эхэлж хөгжүүлсэн гэхэд хилсдэхгүй. Алхимийн гол зүтгэлтнүүд тухайн үеийн
дархчууд байсан. Одоогийн ойлгодог шиг Урт цагаанд суудаг хүнийг дархан
гэдэггүй байсан. Дархан хүн дархан эрхтэй байлаа. Дуртай газраа нүүдэг, цэргийн
алба хаадаггүй, татвар төлдөггүй байсан гэж Д.Энхдаваа хуучилсан.

Тэрбээр “Монгол дархны арга ухааныг баримтжуулан судлахын учир”
сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан. “Ерөнхийлөгч дархны урлалыг дэмжих тухай
нүдээ олсон зарлиг гаргасан. Монголын урлагийг хамгийн түрүүнд дархнаар нь
дэлхий мэддэг” гэж тэр хэллээ.

“Монгол дархны бүтээл амьтай байдаг”

“Монгол дархны бүтээлд шид оруулж хийдэг байсан” хэмээн манай
баатар онцолсон. Шид гэдэг нь зургаа дахь мэдрэхүйтэй холбоотой ойлголт гэнэ.
Дархны бүтээл дэндүү чимхлүүр, нарийн. Маш удаан хийх явцад амь сууж байдаг.
Дархны бүтээлүүд сэтгэлийн дуудлагаар хийгддэг. Хэдэн төгрөг олчихъё гэж хийж
байгаа бүтээлээс өөр” гэж тэр тайлбарласан юм.

Хувьсгалын өмнөхөн дархан хүний дөшийг улсын сангийн эд хөрөнгө
гэж тооцдог байжээ. Ноёд хаад үр хүүхдэдээ хөрөнгө тасалж өгөхдөө дөш өгдөг.
Дархны урлалыг гар урлал гэж үзээд орхигдуулаад байгаа болохоос биш их урлагийн
хэмжээнд судлахгүй байна. XIII зуунд Монголын дархны технологи өндөр хөгжсөн
гэдгийг л би зарлан тунхаглахыг хичээдэг хэмээн тэр тэмдэглэсэн.

Д.Энхдаваа торгон хийц гэдэг өөрийн урлахуйн дэгээр шавь нараа
сургадаг. Сэтгэл оюунд зурагласнаа гараараа ур ухаан шингээж хийсэн бүтээл амь
төгөлдөр, дахин давтагдашгүй болдог. Дахиад хийсэн ч яг адилхан хийж чадахгүй.
Торгон хийцийн гол хээ нь цэцэглэн бадрагч гүн ухааны увдистай цэцгэн хээ
байдаг гэнэ.

Түүн дээр олон орны оюутан ирж торгон хийцийг сурдаг. “Энэ
хийцийг олон орноос түүж ирсэн. Тэгэхээр би энэ дэлхийн ямар ч дархнаас
харамлах ёсгүй. Өөрийнхөө мэдлэг оюун, шанаганыхаа хэмжээгээр л хутгаад аваг.
Цааш нь хөгжүүлбэл тэр биз. Чадахгүй бол хоолоо олж идээд л яваг. Манайхан ном
бичихээрээ “хуулж болохгүй” гэдэг. Би бол хэзээ ч номон дээрээ ингэж
тавьдаггүй. Бусдад түгээхийн тулд энэ хийцийг бий болгож байгаа юм чинь
харамлаж таарахгүй” гэсэн л дээ.

Үнэтэй дархан

Түүний хамгийн үнэд хүрсэн бүтээлийг сонирхсон ч ямар нэг үнэ
ханш хэлэхээс цааргалав. “Би өөрийгөө Монголын дархны урлагийн үнэлэмжийг
өндөрт гаргасан хүн гэж боддог” гэлээ. Түүний урласан жижиг мөнгөн аяганууд
гэхэд л тав, зургаан сая төгрөг хүрдэг юм билээ. “Оюунаа зарцуулж, гараараа
хийж байгаа, дахин давтагдахгүй урлагийн бүтээл шүү дээ” гэсэн л дээ. “Аяганы
ёроолын алттай хэсгийг нь утсан сүлжмэлээр урлажээ. Мөнгө шигтгэдэг од жийжүү
гэх арга хэрэглэсэн юм билээ. Од жийжүү нь Хөх урлангийн бас нэг брэнд.
Математикийн томьёоллоор хэмжээ дамжааг нь тооцож од бүрийг адилхан суулгадаг
ажээ. “Би захиалга авдаггүй. Дархны бүтээл очих хүндээ л очдог. Мөнх тэнгэрийн
ивээлээр бүтээл хийгдэнэ гэдэг цаана нь авах хүн нь байгаа гэсэн үг. Ертөнцийн
уялдаа холбоо байдаг гэдэгт итгэдэг. Эзэнгүй уран бүтээл байдаггүй. Би хийж
байгаа ч жинхэнэ эзэн нь цаана нь хүлээгээд, ийм аяга хийлгэх юмсан гэсэн бодол
нь хийх хүнд нь дамжиж ирээд хийлгэх сэдэл төрүүлдэг гэж би хар ухаанаар
боддог” гэж дархан тайлбарласан.

Түүний урласан хэт хутгыг харахад л сэтгэл сэргэв. Зааны
соёогоор урласан, мөнгөн чимэгтэй ясан савхтай юм. Урьд цагт эр хүн хаана ч
явсан бэлийг нь хараад аль нутаг, хэр зэрэг бэл бэнчинтэйг нь асуухгүйгээр
мэддэг байсан гэнэ. Ган сийлбэрийг урлахад найман жилийн хөдөлмөр оржээ. Ногоон
хаш шигтгэсэн, алтан нуухтай, аварга могойн арьсыг зуулгаж урласанд гол ид шид
нь оршдог. Молцогны ган сийлбэрт алт шагайлгасан байна лээ. Эрчүүд нь хүртэл
ийм нүнжигтэй гоёлтой болохоор дархны хэлсэнчлэн “Монголчууд амны хишигтэй,
тэнгэрт ивээгдсэн улсууд юм даа”.

Дархны хобби

Түүний хобби хээ цуглуулах. 1978 оноос хээ цуглуулжээ. Дорноговь
аймгийн нэг худаг дээрээс хүүхэд байхдаа нууц хас гэж дөрвөлжин хас хээ олсон.
Урьд харагдаагүй ямар сонин хээ вэ гэж хээ цуглуулж эхэлсэн гэнэ. Тив
дэлхийгээр явахдаа түмэн хээ цуглуулсан байна. Бурхан ухаантай дархан маань
харин гэрийн ажилд авьяасгүй гэнэ. Хоол хийж чаддаггүй учраас хоол голдоггүй.
Дархлаад суухаараа өлсөхөө мартчихдаг зантай. Эхнэрийнхээ төрсөн өдрөөр гоёл
чимэг урлаж бэлэглэдэг гэнэ. Сүүлийн үед цагаа гамнаж, том бүтээл рүүгээ л
“шуурч” байгаа.

Дархан хүний гоёл энгийн байдаг. Д.Энхдаваа дархан манан
хөөрөгтэй аж. Дархан хүн бөгж зүүдэггүй юм билээ. Үр хүүхдэдээ өвлүүлнэ гээд
мөнгөн аяга, хэт хутга урлажээ. Гэргий нь бас уран бүтээлч. Боловсролын их
сургуулийн хувцас дизайны багш Ц.Мөнхцэцэг гэдэг эмэгтэй бий. Гэр нь ч бас
урлагийн уур амьсгалтай. Уран зургийн цуглуулга ихтэй. Найз нөхөд, хуучны
зураачдын бүтээлүүдийг хадгалдаг. С.Дондогийн “Гэр” уран зургийг агуу бүтээл
гэж боддог гэсэн л дээ. Гэрийнхээ бурхан, тахилын хэрэглэл, тулга зэргээ өөрөө
урлажээ. Манай баатар хоёр хүүхэдтэй. Том нь компьютерийн анимэйшн төрлөөр
мэргэжил эзэмшсэн. Бага нь мэргэжил сонгох насанд хүрээгүй байгаа. Ихэнх цагаа
урландаа өнгөрөөдөг тэрбээр тэтгэвэрт гарахдаа гэрийнхэндээ цагаа зарцуулна
хэмээн мөрөөддөг аж.

Чингисийн тамгыг сэргээн, Монгол төрийн хаан тамга бүтээжээ