“Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн гүйцэтгэх захирал Да.Ганболдтой ярилцлаа.
–Гадна дотногүй л Оюутолгойн асуудал шийдэгдвэл хөрөнгө оруулалтнэмэгдэнэ, эдийн засаг сайжирна гэцгээж байна. Хөрөнгө оруулагч талтай эхлүүлсэн хэлэлцээ хэт сунжирчихлаа гэсэн шүүмжлэл ч хүчтэй сонсогдож эхэллээ…?
-Дэлхийн том хэмжээний хөрөнгө оруулагч Монголд анх удаа орж ирсэн учраас хөрөнгө оруулагч монголчуудтай хэл амаа ололцож чадах нь уугэж гадныхан сонирхож байгаа. Зарим асуудлыг”Монголын тал л зөрүүдлээд, хатуурхаад байна” гэдэгмаягаархүлээж авч байж болох юм. Үүнийг үгүйсгэхгүй. Дотооддоо болохоор “Дэлхийд алдартай ийм томкомпани орж ирсэн юм чинь Монголыг хэдхэн жилийн дотор кранаар өргөж байгаа юм шиг суга хөгжүүлнэ” гэж хүлээж, горьдоод байдаг. Гэтэл аль аль талынхаа горьдлогыг гэрээний заалтуудаар нарийвчлан томьёолоогүй тохиолдолд “Бид ийм юм хэлээгүй, амлаагүй, ингэж тохироогүй шүү дээ” гээд бие бие рүүгээ түлхээд байдаг талтай. Багаар бодоход далан жил, томоор харвал зуу гаруй жил ажиллах гэж байгаа ийм том төсөл цаашдаа яаж ажиллахаа ярилцаж тохиролцохын тулд тодорхой хугацаа хэрэгтэй. Оюутолгой төслийг цаашид удаан жил саадгүй хэрэгжүүлье гэвэлэхнээсээ ойлголцожзөв замаа засаад явбал хожим маргаан гарахгүй. Нэгдэж тохироогүй олон заалтыг нарийн тохирохын тулд цаг хугацаа хэрэгтэй байна.
-“Рио Тинто”-той хэлэлцээний ширээний ард суух болсон гол шалтгааныг сонирхмоор байна?
-Оюутолгой төслийнбарилга, бүтээн байгуулалтын хэрэгжилтийн эхний явцад үүссэн зарим нэг таагүй нөхцөл байдлыг дараагийн шатны далд уурхайн бүтээн байгуулалтын үед дахин давтахгүй байхын тулд зарим зүйлийг тохиролцох шаардлагатай. Хоёр тал ийм шалтгаанаар нэгдсэн ойлголтод хараахан хүрч чадаагүй байна. Товчхондоо төслийн эхний шатны зардал анх бодож тооцоолж байснаас хэт өндөр гарсан.
Зардлын хэтрэлт яагаад, ямар учраас гарсан бэ гэдэг дээр хоёр тал харилцан хүлээн зөвшөөрөх хэмжээнд тохирох ёстой байна. Уг нь далд уурхайн бүтээн байгуулалттай холбоотой зардлыг бүхэлд нь ил уурхайн үйл ажиллагааны борлуулалтын орлогоос эргэж санхүүжүүлнэ гэсэн тооцоо, судалгаа байсан юм. Гэтэл өнөөдөрхөрөнгө оруулагчидмаань банкнаас төслийн нэмэлт санхүүжилтийг авахгүйгээр далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг үргэлжлүүлэх бололцоогүй гэсэн тайлбар өгч байгаа. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ, Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ бол Оюутолгой төслийн “Үндсэн хууль” нь гэж бид ойлгодог.2010 онд энэ гэрээг байгуулахад Рио тинто “Бидэнд техник, технологи, мэдлэг туршлага, санхүүжүүлэх хөрөнгө мөнгө нь байна” гэж орж ирсэн. Энэ нь дээр дурдсан хоёр гэрээнд тусгалаа олсон байгаа. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд зааснаар гэрээ хүчин төгөлдөр болсноос хойш хоёр жилийн дотор төсөлд шаардлагатай бүх санхүүжилтийг бүрдүүлэх үүргийг хөрөнгө оруулагч тал хүлээсэн юм.Хөрөнгө оруулагч маань энэ үүргээ одоогоор бүрэн хэрэгжүүлээгүй гэж үзэх үндэслэлтэй.
–Рио компанийнхаанэр дээр бишОюу толгойкомпанийн нэрээр зээл авна гэчихээр хувь нийлүүлэгч гэдэг утгаараа Монголын Засгийн газар ч тодорхой эрсдлүүдийг хүлээгээд явах нь ээ?
-Уг нь гэрээнд зааснаар бол Оюу толгой төслийн дараагийн шатанд нэмэлт хөрөнгө оруулалт шаардагдсан ч Рио тинто бүгдийг хариуцах ёстой гэж бид ойлгодог. Гэтэл хөрөнгө оруулагч тал дангаараа биш Оюу толгой компанийн нэрийн өмнөөсзээл авах асуудал оруулж ирж байна.Иймээс Монголын тал 34 хувийн эзэмшигчийнхээ хувьд зарим нэг асуудлыг лавлаж тодруулах шаардлагатай болсон. 4-6 тэрбум ам.долларын зээл авах гэж байгаа үед барьцаа, хүү, хугацаа, зээлийн өртөг, төлбөр гэх мэт асуудлаар лавлагаа авах нь зүй ёсны хэрэг. Хэрэв энэ зээлийг хөрөнгө оруулагч тал дангаараа, эрх мэдлийнхээ хүрээнд авч байгаа бол бидэнд яриад байх зүйл үгүй. Дахиад хэлэхэд өнөөдөр бүх асуултандаа зарим нэгэн хариултыг харилцан зөвшилцөх хэмжээнд бүрэн дүүрэн аваагүй байна.
–Ил уурхайгаас гадна далд уурхайн бүтээн байгуулалтын зардлын тооцоо ч анх төлөвлөснөөс өндөр гарч байгаа. Шалтгааныг нь тодруулсан уу?
-Төсөлд нэмэлт хөрөнгө хэрэгтэй гэсэн тайлбарыг хөрөнгө оруулагч өгч байгаа. Амьдрал баян учраас нэмэлт хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй болохыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ нэмэлт санхүүжилтийг хоёр тал харилцан бие биедээ ашигтай хэлбэрээр, байгуулсан Хөрөнгө оруулалтын гэрээнийхээ хүрээнд нийцүүлэн авах ёстой. Энэ төслийн нэмэлт санхүүжилтийг авахаас өмнө төслийн зардлын хэтрэлт яг юунд, ямар үйл ажиллагаа, үйлчилгээнд нэмэгдэж гарч байгаа талаар нарийн нягталж харилцан хүлээн зөвшөөрөлцөж, анхнаасаа тохиролцсон харилцан ашигтай байх нөхцөлийг бүрдүүлэх шаардлагатай. Тохиролцоонд хүрэхгүй удааширч байгаа нь төслийн нэр хүндэд муугаар нөлөөлсөн нь ойлгомжтой. ТЭЗҮ-ийг Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд албан ёсоор өргөн бариагүй байна. Иймд ямар нэг нарийвчилсан тайлбар, мэдээллийг аль аль талдаа өгөхөд төвөгтэй. Уг нь хөрөнгө оруулагч талын санал болгосноор энэ оны зургадугаар сард багтаан ТЭЗҮ-ийн тодотголыг Эрдэс баялгийн зөвлөлд хүлээлгэн өгч, төслийн санхүүжилтийг хоёр тал есдүгээр сардаа багтаан шийдвэрлэх бололцоотой гэж харж байсан юм. Гэтэл энэ хоёр асуудал биднээс хамааралгүйгээр хойшилчихлоо.
–ТЭЗҮ-ээ өргөн бариагүй байгаа шалтгаан нь юу юм бол?
-Хөрөнгө оруулагч тал хэд хэдэн шалтгаан хэлдэг. Монголын хууль эрх зүйн орчин зарим хүрээндээ тодорхойгүй, үе үе солигдож өөрчлөгддөг, ялангуяа татвартай холбоотой асуудал дээр нэгдсэн ойлголтод хүрээгүй гэсэн тайлбар хэлж байгаа. Харин Татварын албаны зүгээс Хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр уурхай ажиллах бүх л хугацаанд татварын тогтвортой орчныг нь бүрдүүлж өгсөн гэдэг байр суурь илэрхийлдэг.
–Гэрээндээ өөрчлөлт оруулаад татвараа нэмчихнэ гэж болгоомжлоод байдаг юм болов уу?
-Тийм асуудал манай талаас байхгүй. Мэдээж огт өөрчлөгдөхгүй төгс, төгөлдөр хэмжээнд хийгдсэн гэрээ гэж байдаггүй. Гэхдээ хоёр тал харилцан бичгээр зөвшөөрөлцөж, тохиролцсоны үндсэн дээр ямар ч гэрээнд өөрчлөлт оруулж болдог. Татварын асуудлаар саяхан гараад шийдвэрлэгдсэн маргааныгхарахад хөрөнгө оруулагч болон Татварын албаны хооронд ойлголтын зарим зөрүү бий бололтой. Иймэрхүү жижиг сажиг, ТЭЗҮ-тэй шууд хамааралгүй маргаанаас болж хөрөнгө оруулагч тал ТЭЗҮ-ийг Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд хүлээлгэн өгөхөө хойшлуулсанд бид харамсдаг.
–Татварын ерөнхий газрын Оюу толгойд тавьсан 130 сая ам.долларын татварын актыг маргаан таслах зөвлөл 30 сая ам.доллар болгож бууруулсан. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсмоор байна?
-Татварын маргааны хувьд”Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн зохицуулдаг асуудал биш.
–Одоо яригдаж буй төслийн санхүүжилтээс өөр хэлбэрийн зээл авах боломж бий юу?
-Төслийг санхүүжүүлэх санхүүжилтийн хэлбэрүүдийг гэрээнд тусгасан. Хувьцаа эзэмшигчид нэмж хувьцаа эзэмших хэлбэрээр хувьцааны санхүүжилт хийж болно. Мөн хувь нийлүүлэгчид өөрсдөө зээлийн санхүүжилт ч хийж болно. Тодруулж хэлбэл хувь нийлүүлэгчдийн зээлийн санхүүжилт гэсэн үг. Гэрээнд заасан байж болох санхүүжилтийн гурав дахь хэлбэр нь төслийн санхүүжилт. Гэрээгээр бол аль ч хэлбэрээр төслийг санхүүжүүллээ гэхэд “Туркойз хиллс” үндсэн үүрэг, хариуцлагыг хүлээнэ.
Хувь нийлүүлэгчдийн зээлийг хувьцаа эзэмшигчид өөрсдөө олгож байгаа учраас ямар нэгэн барьцаа баталгаагүй, эрсдэл багатай зээл. Энэ хэлбэрээр одоог хүртэл дийлэнх санхүүжилтийг хийж ирсэн. Харин төслийн санхүүжилт буюу гуравдагч этгээдээс авах хэлбэр бол цэвэр банкны зээл. Хүү нь бага байх ёстой, эсхүл ядаж хувь нийлүүлэгчдийн санхүүжилтийн хүүгийн хэмжээнээс илүүгүй байх ёстой, компанид үр ашигтай байх ёстой гэж бид ойлгодог.
–Банк зээл өгнө гэхээр хамгийн түрүүнд барьцаа шаардаж таарна. Барьцаа нь юу вэ?
-Оюу толгойн ил болон далд уурхайн бүхбүтээн байгуулалт, тоног төхөөрөмж, баяжмалын овоолго шороо, төслийн гэрээнүүд, тодруулж хэлбэлхөрөнгө оруулалтын болон хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ болон борлуулалтын гэрээнүүд барьцаалагдана. Арилжааныбанкны зээл учраас эрсдэл өндөртэй гээд байгаа нь ийм учиртай. Энэ зээлийг авлаа гэхэд хөрөнгө оруулагч аль нэг тал нь ямар нэгэн байдлаар өөртөө ашигтай нөхцөл байдал бий болгох, ашиг хийх, Оюу толгой ХХК-д нэмэлт зардал гарах эсэх асуудлууд үүсэх магадлалтай.
–Банкуудаас авсан зээлд ямар нэгэн эрсдэл учирвал Оюу толгой компанийн түвшинд эрсдэл хүлээх л юм байна?
-Төслийн санхүүжилтийн хувьд зөвхөн компанийн түвшинд эрсдэл хүлээнэ. Банкны зээлд нэг хэцүү тал бий. Оюу толгой үйл ажиллагаагаа явуулж чадахаа болиод эрсдэлд орлоо гэхэд зээл өгсөнбанк барьцаалсан эд зүйлсээ зарна. Дараагийн компани лицензийг нь аваад үргэлжлүүлж ажиллана гэсэн үг.
–Түрүүн та төслийн өгөөжийн талаар цухас дурдлаа. Төслийн ашгийн хуваалтыг 53, 47хувь байна гээд тохирчихсон. Монголын талд ирэх өгөөжийн хувь хэмжээнд өөрчлөлт орохоор байна уу?
-Төслийн үр ашгийн хуваалтын нэгэнт тохирсон харьцаа бөгөөд зарчим хадгалагдах ёстой. Төслийн санхүүжилтийн үйл явцад хөрөнгө оруулалтын гэрээ болоод хувь нийлүүлэгчдийн гэрээний эрх зүйн чадамж энэ үр өгөөжийн хүрээнээс ноцтой хазайх ёсгүй. Энэ бол талуудын анхны тохиролцоо. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан эдийн засгийн хамгийн том зарчим, үндэс нь. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ бол эрх зүй талаасаа заавал дагаж мөрдөх баримт бичиг, хамтарсан бизнесийн маань Үндсэн хууль нь. Гэрээний эдийн засгийн суурь нь ТЭЗҮ. ТЭЗҮ дээр 53, 47 хувь гэсэн үр өгөөжийн асуудал баталгаажсан. Хөрөнгө оруулалтын гэрээгээрээ ч давхар баталгаажуулсан. ТЭЗҮ-ийн санхүүгийн зарим өгөгдлүүд нь тухайлбал техник технологи болон уул, геологийн нөхцөл байдлаас эсхүл, дэлхийн зах зээлийн онцлог байдлаас ямар нэг шалтгаанаар хөдөлж болно. Гэхдээ анхны тохирсон үндсэн зарчим хадгалагдах ёстой. Бид яагаад хөрөнгө оруулагч талд татварын тогтвортой орчныг гэрээгээр бүрдүүлж өгсөн билээ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Ийм хэмжээний өгөөжийг бид хамгийн багаар хүртэнэ гэж л татварын болон үйл ажиллагааны таатай орчныг гэрээгээр бүрдүүлж өгсөн. ТЭЗҮ хөдөлж болох ч энэ зарчим байнга мөрдөгдөж байх ёстой. ТЭЗҮ шинэчлэгдлээ гэхэдхөрөнгө оруулалтын гэрээнд дагаад өөрчлөлт орж болно. Анхны суурь тохироо учраас энэ зарчмаа байнга барих учиртай. Үр өгөөжийн хувьдтөслийн нэмэлт зээл, өртөг зардлын асуудал давхар нөлөөлж байгаа. Тэгэхээр ТЭЗҮ бол хоёр тал тохиролцох зүйл болж байгаа юм. Хоёр тал нэгдсэн шийдэлд хүрсний дараа төслийн санхүүжилт рүүгээ алхана гээд байгаа нь ийм учиртай.
–Туркойз хиллсийн саяхан гаргасан мэдээлэлд хэлэлцээр хэрхэн явагдахаас шалтгаалж зээлийн баталгааны хугацааг сунгах хүсэлтээ явуулах эсэхээ шийднэ гэсэн агуулгатай өгүүлбэр байсан. Үүний цаана зээлийн санхүүжилт бүтэхгүй ч байж магадгүй гэсэн мэссэжийг өгөх гээд байгаа юм болов уу гэсэн өнцөг харагдаад байна л даа?
-Банкууд зээл олгоход хэзээд бэлэн байгаа. Оюу толгой шиг харилцан ашигтай, өгөөжтэй ийм том төсөл дэлхийд ховор. Хаана ч давтагдахгүй, хосгүй алт, зэсийн нөөцтэй, ашигтай орд, төслийн хувьд зээл өгөх нь эрсдэл багатай, баталгаатай гэж банкууд үздэг. Тийм ч учраас банкуудын зүгээс хэлэлцээрийн явц удааширсан ч зээлээ олгоно гэдгээилэрхийлж байна. Энэ асуудал дээр Монголын Засгийн газрын байр суурь ч тов тодорхой. Гүний уурхайг ажиллуулж үргэлжлүүлэхийн тулд банкнаас нэмэлт зээл авах зайлшгүй шаардлагатай бол Засгийн газар бүрэн дүүрэн дэмжинэ гэдгээ оны эхнээс л хэд хэдэн удаа илэрхийлсэн.
–Зээлийг Оюу толгой компанийн нэрээр авч байгаа гэдэг утгаараа зээлийн баталгаат хугацааг сунгах хүсэлткомпанитай холбогдоод явчих уу?
-Ер нь төслийн санхүүжилтын процесс эхнээсээ Оюу толгойгоор дамжиж явагдаагүй. Зээлийг анхнаасаа Туркойз хиллс, Рио тинто хариуцажирсэн түүхтэй. Өнөөг хүртэл Оюу толгой компани төслийн санхүүжилтэнд албан ёсоороролцоогүй байна. Тэгэхээр энэ төслийн санхүүжилтийн гол зохион байгуулагч, хөтлөн явуулагч нь “Туркойз хиллс” гэж бид ойлгодог. Энэ компанийн гол хувьцаа эзэмшигч нь Рио тинто.
–Ерөнхий сайд, Уул уурхайн сайд, дэд сайд нар Оюу толгойн асуудлыг энэ намартаа шийднэ гэсэн мэдэгдлүүд хийсэн. Улстөрийн ийм мэдэгдлүүд нийгмийн хүлээлтийг улам дэвэргээдбайх шиг…?
-Анх бидэнд өгч байсан 2010 оны ТЭЗҮ-ийн дагуу гүний уурхай багцаагаар 2016 оны үед ажиллаж эхэлнэ гэж байгаа. Өнөөдрийн байдлаар графикаасаа хоцорсон гэж хэлэхэд эрт байна. Цаг хугацааны хувьд бүрэн бололцоо бий. Бүтээн байгуулалтыг сэргээх хүсэл тэмүүлэл хөрөнгө оруулагчийн талд ч, Монголын Засгийн газрын талд ч байна. Энэ утгаараазохих албаны хүмүүсөөрийгөө болон холбогдох агентлаг, яамд, Эрдэнэс Оюу толгой, хөрөнгө оруулагчийн талыг шахаж, гэрээгээр хүлээсэн үүргийнхээ дагуу тохирсон цаг хугацаа, графиктаа ажлааэхлүүлээч гэдэг агуулгаар улс төрийн мэдэгдэл хийх нь зүй ёсны хэрэг. Манай компанийн хувьд асуудлаа цаг алдалгүй шийдээд явах байр сууриа анхнаас нь илэрхийлсэн. Одоо ч тийм хүсэл эрмэлзэлтэй ажиллаж байна.
–Ойлголцолд хүрээгүй ямар асуудлууд байна?
-Яг жилийн өмнө яриа хэлэлцээ эхлэхэд ойлголцолд хүрээгүй том, жижиг 30 гаруй асуудал байсан бол одоо зарчмын гурав, дөрөвхөн асуудал үлдээд байна. Нэг нь ТЭЗҮ болон бүлэг ордын нөөцийн тодотголыг хүлээж авах, бүртгүүлэх асуудал. Нөгөө нь төслийн санхүүжилттэй холбоотойгоор санхүүжилтийн нөхцөлүүдийг нарийвчлан судлах асуудал бий. Гурав дахь нь зардлын хэтрэлтийг хоёр талаас тулгаж нягтлах асуудал байна. Эдгээр асуудалд манай талаас хамааралтай бүх ажлыг хийхэд бэлэн.
–Хөрөнгө оруулагчид Оюу толгойн хэлэлцээрийн явцын талаарх мэдээллийг байсгээд олон нийтэд хүргэдэг. Туркойз хиллсийн гаргасан мэдээллээс анзаарахад хөрөнгө оруулагч тал хичээгээд байхад Монголын Засгийн төлөөлөгчид нь хөдлөхгүй байна гэсэн агуулга уншигддаг. Танайхаас явцыг мэдээлээд явбал илүү тэнцвэртэй мэдээлэл олон нийтэд хүрнэ гэж бодож байна?
-Tуркойз хиллс, Рио тинтогийн хувьдхоёулаа олон улсын санхүүгийн зах зээл, томоохон хөрөнгийн биржүүд дээр гарч танигдсан компаниуд. Яриа хэлэлцээний нарийн явцтай холбоотой мэдээллүүдийг хөрөнгө оруулагч талууд тэр бүр цацаж байгаагүй. Одоо ч гадаадад ч, дотоодод ч яриа хэлэлцээтэй холбоотой мэдээлэл хомс хэвээрээ байгаа. Хөрөнгө оруулагч талаас өгсөн зарим мэдээлэл бидний талаар таны онцолсон шиг ойлголт төрүүлдэг байхыг үгүйсгэхгүй. Засгийн газраас асуудлыг шийдэхгүй байна гэх мэт өрөөсгөл хандлага бий болсон тал бий. Хэлэлцээний явцын мэдээллийг цаг тухайд нь өгч, хөрөнгө оруулагч талынбайр суурийг тодотгоод явахтал дээр бид учир дутагдалтай ажилласан байж магадгүй. Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэйкомпаниудын хувьд өөрийн хувьцаа эзэмшигчдэдээ үргэлж эерэг мэдээлэл түгээж, итгэл найдварыг нь тээж байх ёстой. Энэ утгаараа компани өөртөө буруутгал авахыг хүсдэггүй. Бизнесийн зарчмын хүрээнд ойлгомжтой асуудал. Бидний хувьд ч гадаадын хөрөнгө оруулалтаа хүндэтгэх үүднээс Оюутолгойн нэр хүндийг унагаах мэдээлэл түгээх сонирхол огт байхгүй.
-“Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн хувьд Оюу толгойн төслийн санхүүжилтийн хэлэлцээ эхэлснээс хойш хэр ачаалалтай ажиллаж байна вэ?
-Яг таван жилийн өмнөх аравдугаар сарын 6-нд Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ батлагдаж байсан. Тэр үеэс хойш цаасан гэрээ нь Монголын хамгийн том аж ахуйн нэгж, уурхай болтлоо амжилттай хэрэгжлээ. Хэдий тийм боловч зарим нэгэн ойлголтын зөрүүтэй асуудлууд үүссэнийг би дээр дурдсан. Тэр үеэс хойш ойлголтоо нэгтгэхийн тулд яриа хэлэлцээг хийж эхэлсэн. Бидний хувьд хагас, бүтэн сайнгүй байнга л ажиллаж байна.Биет уулзалтууд хийж байна. Улаанбаатар, Лондонд хийдэг албан уулзалтуудаас гадна бусад яриа хэлэлцээ, төсөлтэй хамааралтай асуудлууд тасралтгүй өрнөж байна. Яриа хэлэлцээрийн үр дүнтэй холбоотой асуудлуудыг ТУЗ-ийн түвшинд байнгахэлэлцэж шаардлагатай шийдвэрүүд гаргаж байна.Уг нь ТУЗ жилд дөрвөн удаа хуралдах үүрэгтэй. Хэлэлцээр эхэлснээс хойш доод тал нь сард 1-2 удаа хуралдаж байна.
–Ярианыхаа төгсгөлд эдийн засагчийн тань хувьд сонирхох нэг сэдэв байна. ТЭЗҮ бол ердөө л бизнес төлөвлөгөө, ийм төлөвлөгөөг заавал хэлэлцэж батлах хэрэг байна уу, социализмын үеэрээ сэтгэж асуудалд хандаад байна гэсэн шүүмжлэл бий..?
-ТЭЗҮ-ийн хувьд хоёр тал харилцан ойлголцож нэгдмэл байр суурьтай болох зарим асуудал бий. ТЭЗҮ гэдэг үг бол Техник эдийн засгийн үндэслэл гэсэн үг.ЗХУ-аас Монголд социализмын үндсэн бүтээн байгуулалтын үед орж ирсэн стандарт. Том, жижиг ямар ч төслийг эхлүүлэхийн тулд заавал ийм үндэслэл байх ёстой. Тухайн төслийн техник, эдийн засаг, санхүү мөнгөний хувьд хэрэгжих үндэслэлтэй эсэхийг л харах гээд байгаа юм. Зах зээлээр замнасан улсуудын хувьд үүнийг Feasability study гэдэг. Орчуулбал амьдрах чадварын судалгаа гэсэн утгатай. Өөрөөр хэлбэлхудлаа биш, тэнгэрээс аваагүй, мөрөөдөл биш, бодитой эсэхийн судалгаа гэсэн үг. ТЭЗҮ гээгүй ч тойруу замаар төстэй гэж хэлж болно. Мөн л өөрийн гэсэн стандарттай. Аль алинд ньбайж болдог нэг юм бий. Тэр нь урьдчилсан ТЭЗҮ. Зах зээлийн орнуудынхаар бол Pre-Feasability study. Өөрөөр хэлбэл бүдүүн тоймын барагцааг аль аль нь гаргадаг. Цаашлах тусмаа илүү тодорхой, илүү нарийвчлалтай болж зөрүү, савлагаа нь багасаад хамгийн сүүлд зохих газарт нь өргөн барьдаг. Энэ бол зөвхөн нэр томъёоны хувьд хэлж буй ялгаа. Агуулгын хувьд мэдээж ярих юм бий. Салбар бүр өөрийн онцлогтой. Бидний хувьд уурхайн салбарын онцлог нь илүү чухал. Уурхай бол гуанз, ресторан шиг явцуу хүрээний ажил биш. Олон арван жил үргэлжилдэг, өчнөөн сонирхлыг холбодог тухайлбал, мөнгөний эзний буюу хөрөнгө оруулагчийн сонирхол, нөгөөтэйгүүр уурхайн орд эзэмшигчийн сонирхол, мөн түүнчлэн төсөл хэрэгжүүлж байгаа менежерийн сонирхол гэж байж болно. Дээр нь төслөөс үр шимээ хүртэхийг харж суугаа нийгмийн бүлэг давхаргуудын сонирхол гэж байдаг.
–Социализмын үед эзэн нь ганцхан төр байдаг бол зах зээлийн үед олон оролцогч байдаг гэж үү?
-ТЭЗҮ дээр сэтгэлгээний ийм зөрүүтэй хандлага анзаарагддаг. Социализмын үед нэг этгээд буюу төр бүхний эзэн учраас тухайн төслөө он удаан жил найдвартай явуулахын тулд аль болох өргөн цар хүрээтэй, бололцоотой бүх асуудлыг хамруулсан ТЭЗҮ хийхийг хичээдэг байсан. Алхам бүрийг нь нарийвчилж зааж өгөхийг илүүд үзнэ. Энэ бол социализм. Зах зээлийн нийгэмд өөр. Дээр нэрлэсэн сонирхогч этгээдүүд дангаараа эсхүл хамтарч сонирхлоо илэрхийлж ажиллах нь ердийн үзэгдэл болдог. Өмчийн эзэн нь гэрээ байгуулаад өөр хүнээр удирдуулж болно. Өөрөөр хэлбэл төсөлд хэдэн ч этгээд оролцожболно. Харин социализмын үед аль ч тохиолдолд төр гэсэн ганцхан эзэнтэй. Мэдээж энэ хоёр тохиолдолд эздийн сонирхол өөр өөр. Зах зээлийн нийгэмд Feasability study гэдэг юмны онцлог нь энэ төсөл амьдрах чадвартай юу гэдгийг илэрхийлдэг. Өөрөөр хэлбэл, төсөлд оруулсан хөрөнгө нь эргэн төлөгдөх баталгаатай байх нь чухал.
–Бид хуучин нийгмийнхээрээ сэтгээд ТЭЗҮ–ээс илүү нарийн юм шаардаад байгаа учраас хандлага, сэтгэлгээний зөрүү гараад байна гэсэн үг үү?
-Социализмын үед бүх юмны эзний байр сууринаас ТЭЗҮ-д хандаад сурчихсан хүмүүс Рио тинтогийн бидэнд өгөхөөр бэлтгэж байгаа Feasability study-гаас зуун жилийн дараа яах гэж байна, яг хэчнээн төгрөг олох юм гэх мэт бүх юмаа өндөр нарийвчлалтайгаар мэдэж авах гээд байна л даа. Голын гольдролоор яривал манайхан энэ том гол яг энэ гольдролоор ийшээ урсана, төчнөөн хугацааны дараа тэр нууранд очиж цутгах нь гэдгээ баталгаатай болгох гээд байгаа хэрэг. Харин хөрөнгө оруулагч талын хувьд шаардлага гарвал голын урсаж байгаа гольдролыг махийлгаж, шулуун болгож болно, гарцаагүй үүгээр нь урсгах албагүйгэчихээр хандлагын зөрүү үүсчихээд байгаа юм. Явцын дунд өөрчлөгдөж болно гэхээр манай тал ТЭЗҮ-д заасан мөрөөр явах ёстой гэж хатуурхаад байна гэж нөгөө тал үздэг. Төчнөөн ажлын байр бий болго гэчихээр нөгөө талд эрх чөлөөг нь хэт боосон мэт харагдаад байдаг. Хөрөнгө оруулагч тал энэ асуудлыг техник технологиөөрчлөгдвөл ажлын байранд өөрчлөлт гарна гэж хардаг.
–Нэг төсөл дээр олон хамтрагч гараад ирэхэд биенээсээ нуух юм ч гарч ирдэг байх…?
-Олон этгээдийн сонирхол байгаа учраас тэр болгоноо бие биедээ илэрхийлэхгүй байх тал бийг үгүйсгэхгүй. Дэлхийн практикт ийм зүйлээс сэргийлэхийн тулд гэрээ нь илүү дэлгэрэнгүй, илүү нарийвчлалтай, харилцан зөвшилцлийн үндсэн дээр л байдаг юм билээ.
–Тэгэхээр ТЭЗҮ дээр анхаарахаас аргагүй л юм байна?
-Ямар ч байсан ТЭЗҮ дээр ийм хоёр ондоо сэтгэлгээ, уламжлал, стандартууд байгаа учраас бүрэн ойлголцохын тулд цаг хугацаа хэрэгтэй байсан. Өмнө нь бидтаван тэрбум ам.доллараар ил, далд уурхайтай нь цуг хийчихнэ гэсэн ойлголтоор хандаж хүлээж авсан. Гэтэл өнөө тав нь өсөөд долоон тэрбум болчихсон. Гэхдээ зөвхөн ил уурхай нь. Гүнийг ажиллуулъягэвэл дахиад зургаа хэрэгтэй гэчихэж байгаа юм. Уг нь бүр анхны тохироогоор бол ил уурхайн борлуулалтын орлогоос далд уурхайн бүтээн байгуулалтаа санхүүжүүлнэ гэж байсан.
–Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд асуудлуудыг ерөнхий тусгасан учраас маргаан гарлаа гэдэг. Таны ярианаас анзаарахад ортой л дүгнэлт болж таарлаа?
-Гарч болзошгүй маргаан бүрийг хөрөнгө оруулалтын гэрээндээ нарийвчлан заагаад өгчихсөн бол их олон асуудлыг зохицуулж болох байсан. Байхгүй бол уучлаарай шүү дээ. Оюу толгой бол хэдэн тэрбумаар үнэлэгдэх том төсөл хэрнээ гэрээ нь 100 гаруй хуудас. Заримыг нь өөр маягаар уншиж, тайлбарлаж байна. Хоёр тал маргаж байгаа тохиолдолд гэрээний заалтууд зарим зүйл дээр хангалттай хариу өгч чадахгүй байна. Хэт ерөнхий байна л даа. Гэтэл “Рио тинто”-гийн арваад банкуудтай хийсэн гэрээний төслүүдийг харахаар 1500 хуудастай гэрээ байна. Ийшээ буруу алхвал ингэнэ, энд бүдрээд уначихвал тэгнэ гээд байж болох, тохиолдож мэдэх бүх юмыг нь зааж өгсөн нарийн заалтууд тэнд байна. Ингэж байж эцэс хожим нь маргаан гардаггүй юм байна. Тэгэхээр хоёр талын асуудал байна. Ямар нэг асуудал гарвал нэг тал нь 100 хувь буруутай байна гэж байдаггүй юм.
–Нэгэнт гэрээ байгуулчихсан ийм үед хоёр тал ямар чигийг барьж явбал аль аль талдаа ашигтай шийдэл, гарц болох бол?
-Ийм үедгэрээ байгуулах цагт хүрсэн зарчмын тохиролцоонуудаа л суурь ноён нуруу болгоод явах учиртай. Үндсэн чиглэл, хандлагадаа аль болох илүү ойрхон байхыг аль аль нь хичээх хэрэгтэй гэдгийг ойлгосон учраас хоёр тал бие биентэйгээ харилцан ярилцсаар л байна. Түүгээр ч барахгүй зарим маргаантай асуудлаар нэгдсэн ойлголтын толь бичиг хүртэл боловсруулахаар ажиллаж байгаа.
–Ийм ойлголтын зөрүүнүүд байгаа үед яавал илүү бага хугацаанд ойлголцолд хүрэх бол?
-Зөрүү байгаа гэдэг нь аль нэг талыг буруутгах үндэслэл биш. Нөгөө талаас бүх дэлхий ийм байдаг юм гээд тулгаад байвал буруу. Бид ч бас янз бүрийн стандартын зөрүүтэй ч гэсэн тодорхой зам туулаад ирсэн улс. Хамгийн гол нь бие биенээ хүндэтгэх хэрэгтэй. Бие биенээ тэвчиж, ойлгож ажиллах л хэрэгтэй. Энд би нэгэн онигоо дурсмаар байна. Та зэс утас яаж үүссэн тухай түүхийг мэдэх үү?
–Мэдэхгүй юм байна.
-Америкийн цент гээд зэсээр хийсэн зоос байдаг даа. Хоёр харамч нөхөр мөнгөө хуваасан чинь дунд нь нэг цент үлдчихэж.За тэгээд булаацалдаж дээ.Хоёулаа бяртай. Татаад байсан чинь өнөөх нь сунасаар зэс утас болсон гэсэн. Тэрэн шиг л зэс утас цувих гээд л дундаа байгаа нэг муу зэсэн зоосыг хоёр тал булаацалдаад, хариугүй л зэс утас болчих гээд байна даа. Одоохондоо бид зэсээ хайлуулж чадахгүй байгаа. Хоёр тийш нь чангаагаад байвал хайлуулах технологигүй мөртлөө зэс утас цувьж магадгүй л болчихоод байна (Инээв). Тийм учраас хоёр талдаа асуудал бий. Хорь гучаад том жижиг асуудал байсныг ярьж, хэлэлцэж явсаар хоёр гурван асуудал болгосон нь дэвшил. Хоёр тал байр сууриа ойртуулсаар байгаа. Бид цаг завгүй ажилласаарбайна.
Ц.БААСАНСҮРЭН