Түрүүч нь №022, 023 (5589, 5590) дугаарт
“ЭРДЭНЭТ”-ИЙН БАРИМТ РУУ ГҮН ОРОХ ТУСАМ ЗАРИМ УЛСТӨРЧИД АМИА ТАВИХ ГЭЖ БАЙНА
-“Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг хувийн хэвшил авснаар хүн, бараа шахах ажиллагааг тасална гэж ойлголоо. Сүүлийн үед “Монголын зэс” корпораци баахан сургууль, цэцэрлэг барих сурталчилгаа яваад байна.
-“Эрдэнэт- ХХК-д ганц нэг баримт үзэхэд л хэдэн арван цэцэрлэг, сургуулийн мөнгө салхинд хийсдэг механизм тогтсон нь харагдаж байна. Ганц хүн хүүхдээрээ 2-3 тэрбумыг шахдаг ч юм биш. Бүхэл бүтэн бөөн бөөн шахаа хийдэг сүрэг байгаа байхгүй юу. Төрийн албан тушаалд оччихоод түүгээрээ далимдуулж мөнгө хийдэг хамгийн том талбарын бузар булай гараад ирэхээр амиа тавих гэж байгаа биз дээ. Гэхдээ нэг их шударга царайгаар ард түмэнд жүжиглэнэ.
Бусад нь шахаа хийхээр хулгайч. дээрэмчин болдог. Хуулийн сайд нь шахаа хийхээр хүүхдээ бодсон, хүний хайлан эцэг болдог юм уу. Ийм л цагаандаа гарсан юм болж байна шүү дээ.
-Нэг үе үйлдвэр зардлаа хэмнээд, хямралын үед ажиллах зохицуулалт хийж байгаа тухай мэдээлж байсан.
-Хувийн хэвшил аль ч цагт хамгийн бага зардлаар хамгийн өндөр бүтээмжтэй ажилладаг. Харин “Эрдэнэт” үйлдвэрийн хувьд ашиг өндөр байх тусам хулгай нь их, бага бол жаахан буурах жишээтэй. Түүнээс хулгай тасрах тухай ойлголт байхгүй. Одоо тасрах аюул нүүрлэсэн учраас баахан хүмүүс амиа хорлож магадгүй болчихоод байх шиг байгаа юм.
-49 хувийг авсан “Монголын зэс” корпораци цаашдаа ямар бүтээн байгуулалт хийх вэ?
-Та өнөөдөр Монголд юу хэрэгтэй байна гэж бодож байна, тэр бүхэнд хөрөнгө оруулна. Танай сонин арав гаруй жил нефть, зэс, ган, ХАА-н боловсруулах үйлдвэр, V цахилгаан станц барих хэрэгтэй гэж бичиж байгаа биз дээ. Өнөөдрийг хүртэл баригдаагүй. Яагаад гэвэл гадныхан хөрөнгө оруулах гэхээр одоогийн “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг төрд авах гэж байгаа шиг том албан тушаалтнууд хэдэн талаас нь ноцдог байхгүй юу. Тиймээс өнөөдөр хүртэл олигтой хөрөнгө оруулалт орж ирээгүй. Монголчууд Монголынхоо үйлдвэрийн хувийг эзэмших эрхгүй бол гадныхан манайд хөрөнгө оруулаад ашиг олно гэж байх уу.
-“Эрдэнэт”-ийн агуулах байсхийгээд шатсан мэдээ гардаг. Агуулахын бүртгэл, шахааны хэмжээ, эздийн нэрийг нийтэд зарлаж болох уу.
-Болно л доо. Эхнээсээ мэдээлэл гарч байгаа биз дээ.
-Нийт мэдээллийг гаргаж болохгүй юу?
-Энэ чинь жижигхэн ТҮЦ биш шүү дээ. Бүх баримт, юмнуудыг шалгахад тодорхой хугацаа хэрэгтэй. Олон жилийн хур юм байгаа. Гэхдээ энэ бэрхшээл биш. Олон жилийн хур бузар булай руу ойртох тусам, бидний үйл ажиллагааг зогсоох улайрал, галзуурал яаж туйлдаа хүрч, байгааг харж байгаа биз дээ. “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг төрд авах нэрийн дор асар том хулгай, луйвар илрэхийг л зогсоох гээд байгаа байхгүй юу.
-Хувийн өмчид халдахыг гадаад ертөнц яаж харж байгаа бол?
-Өндөр хөгжилтэй орнууд, олон улсын хамтын нийгэмлэгүүд, банк, санхүүгийн байгууллагуудад хачин хөгийн юм харагдаж байгаа. Гадны зах зээлд маш муу дохио болж очно.
-Гадныхан дэмжих юм уу, эсэргүүцэж буй талаар ямар нэгэн мэдээлэл байна уу?
-Төрийн өндөр албан тушаалтнууд ийм юм ярьж байгаа нь гадны хөрөнгө оруулалт, зээл, тусламжийг бүрэн зогсооно. Тэд юу юугүй мэдэгдэл, мэдээлэл гаргаад байдаггүй л дээ. Одоогийн шуугиан дэгдээгээд байгаа нөхдөөс гадныхан албан ёсоор асуусан чинь “Наргиж байсан юм аа” гэж ч мэднэ. Тиймээс гадны байгууллагууд тэр болгонд яаран байр сууриа илэрхийлээд байдаггүй л дээ.
-Да 1990 оны өмч хувьчлалаас болж халзан болсон гэдэг онигоо байдаг.
-Яг тэрнээс ч болсон гэвэл худлаа. Угаас халзарч байсан. Гэхдээ тэр үед хувьчлалыг хүмүүс ойлгохгүй эсэргүүцэж байсан. Жишээлбэл, мал хувьчлахыг нэгдлийн дарга тэргүүтэй янз бүрийн мэргэжил, салбарын хүмүүс эсэргүүцэж байсан. “Мал хувьчлахаар нэгдэл байхгүй болчихно. Тэгэхээр малчин, дарга, жолооч бүгд ажилгүй болно” гэж ойлгоод байсан байхгүй юу. Хотынхонд малыг нь хувьчилбал үнэхээр тэд бүгд ажил амьдралгүй болох нь ойлгомжтой. Гэтэл манай өмч хувьчлах бодлогоор өөрсдөд нь хувьчлах зарчимтай байсан. Ингээд хувьчлал явагдсан. Үнэн хэрэгтээ малын хувьчлалаас нэгдлийн албан тушаалтнууд арай илүү хүртсэн байдаг.
-Нэгдлийн дарга нар чамгүй эсэргүүцсэн дээ.
-Тийм л дээ. Гэхдээ тэд улстөржих, мэдээлэл муутайгаасаа болж эсэргүүцэж байсан.
-Өнөөдөр тэр үед хувьчилсан малыг нийгэмчилнэ гэвэл яах бол?
-Нямдорж та хоёроос өөр тийм юм бодож чадах хүн байгаа болов уу даа. 1990 онд дэвшүүлсэн хүний эрх гэдэг чинь өмчөөр баталгаажсан байхгүй юу. Өнөөдөр зах дээр тэрэг түрж орлого олдог хүүхдийн тэргийг булаах гээд үз. Тэнд байгаа цагдаагаас эхлээд наад захын хүн дээрэмчинг буруутгана. Нийгмээрээ хүний өмчид халдаж болохгүй гэсэн сэтгэхүйтэй болсон. Монголчууд 20 гаруй жил хувийн өмчтэй болж, үр шимийг нь хүртэж ирсэн. Хамгаалдаг болсон.
-Гэхдээ албан тушаалтнууд авлига авдаг, хулгай хийдэг гэсэн баримтууд их байгаа шүү дээ.
-Бүх шатанд янз бүрийн хэмжээтэй хулгай байж л байгаа. Жишээлбэл, ажилгүй залуус машины толь, гар утас, арай гайгүй албан тушаалтайнууд нь зам талбай засаж хэдэн төгрөг хусч болно. Дээд шатны албан тушаалтнууд бүр том өмч рүү дайрдаг тогтолцоо үүсээд байна.
ХУВЬЧЛАЛЫГ ЭСЭРГҮҮЦЭЖ НАДАД УВСААС ЧИРГҮҮЛТЭЙ 130 МАШИН ДҮҮРЭН ТОЛГОЙ, ШИЙР ИРҮҮЛЖ БАЙСАН
-одоогийн зарим уиХ-ын гишүүдийн “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг эсэргүүцэх, 1990 оны нэгдлийн дарга нарын мал хувьчлахыг эсэргүүцэх хоёрын хооронд ялгаа байна уу?
-Маш их ялгаа байна. Тэр үеийн нэгдлийн дарга нар үзэл санаандаа, намдаа үнэнч учраас хувьчлалыг эсэргүүцэж байсан байхгүй юу.
-Тодруулбал?
-Тэдэнд “Хувийн өмч байх ёсгүй, удахгүй социализм байгуулна. Нэгдэл бол социализмын материал техникийн бааз суурийн салшгүй хэсэг мөн” гэж сургасан. Нам нь “Намын гишүүн бол өндөр ёс суртахуунтай. Социалист өмчийг нүдний цэцгий мэт хайрлах” үзэл санааг бараг цусанд нь шингээж өгсөн. Намын гишүүн гэдэг нэрээ үйлдлээрээ батлах сэтгэл нь эсэргүүцэл байсан байх гэж боддог. Өөртөө ч ганц хонь цохож идэхээс цэрвэдэг олон нэгдлийн дарга байсан гэж ярьдаг. Нэгдлийн ганц хонь нэгдлийн даргын хүүхэд нь хулгай хийсэн тохиолдол гарсан байдаг. Нэгдлийн дарга нь өөрөө хүүхдээ цагдаад өгч байсан тухай яриа байдаг. Энэ чинь л шударга ёс биз дээ.
-Яг таны заасан “политэконом” биз дээ. Одоогийн намын гишүүдийг намдаа үнэнч биш гээд бна уу?
-Уулын мод урттай, богинотой гэгчээр аль ч намд сайн, муу хүмүүс байж л байгаа. Хоёр том намын аль алинд нь гишүүдийн таван хувь нь жинхэнэ бодит байдлыг ойлгож, хэрэгжүүлдэг, эрүүл саруулаар сэтгэдэг хүмүүс байдаг гэж би боддог. Одоогийн “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг төрд авах гээд шударга царайлаад байгаа нөхөр чинь тэр үеийн нэгдлийн дарга нараас шал өөр зорилготой байхгүй юу. Өөрөө хэдэн тэрбумын бараа шахчихаад бусдыг хулгайчаар нь дуудна. Хувийн өмч, намын тухай ямар ч ойлголт байхгүй. Зүгээр л албан тушаалаа ашиглан төрөөс хулгай хийж амьдрах философитой болчихсон байгаа юм.
-1990 оны үед хоёр машин толгой, шийрээр шагнуулсан ч юм уу, торгуулсан ч юм уу нэг мэдээ явж байсан даа. Тэр ямар учиртай толгой, шийр вэ?
-Тэр энд тийм чухал юм уу?
-Чухал шүү дээ. одоогоор бол маш их мөнгө. Гэтэл танд үнэгүй өгдөг.
-Увс аймгийн Засаг дарга л даа. Хувь хүний аймаг, албан тушаал, нэрийг зарлах хэрэггүй байх.
-Яагаад болохгүй гэж, санаатай хийсэн үйлдэл биз дээ. Нууцлах юм байгаа юм уу?
-Нуугаад байх юм байхгүй л дээ. 1990-1992 онд би Бямбасүрэн гуайн Засгийн газарт тэргүүн шадар сайд, өмч хувьчлалын асуудлыг хариуцаж байсан юм. Тэр үеэр хөдөө явж өмч хувьчлалын тухай яриа хийнэ. Бүх аймгуудаар явж өмч хувьчлалын концепцийг олон нийтэд ойлгуулах гэж их зүтгэсэн. Иргэдтэй уулзаад, иргэд зөв юм байна гээд уулзалт тардаг байсан. Дараа нь заавал нэг дарга араас элдэв юм ярина. Эсвэл аль нэг мэдээллийн хэрэгслээр яг эсрэг байр сууринаас мушгиж, гуйвуулсан мэдээ гардаг байсан. Би сүүлдээ мэдрэлээ барахаа болиод тайвшрахыг оролддог болсон.
-Толгой, шийр хэзээ ирсэн бэ?
-Увсад уулзалт хийсний намар. Ордонд Ерөнхий сайд Бямбасүрэн гуайтай уулзаж байсан чинь туслахууд “Тээврийн товчоон дээр таны нэр дээр чиргүүлтэй ЗИЛ 130 дүүрэн толгой шийр ирсэн байна” гэсэн. “Ямар учиртайг шалга” гэтэл тэр аймгийн, тийм албан тушаалтан, таны нэр дээр явуулсан байна гэдэг юм. Тэр үед ачаа бараа чинь падаантай, машин тээврийн зам явах гээд олон баримт бүрдүүлдэг байсан.
-Энэ тухай Ерөнхий сайд Бямбасүрэн мэдээд танд юу гэж хэлсэн бэ?
-Муухан мушийгаад “наадахынхаа учрыг ол доо” гэсэн. Тэр холоос, төсөв мөнгө, бензин тос ховор үед ингэж үзэл суртал хийж байсан даа.
-Одоогийн хэдэн тарбумаар хусдагтай харьцуулбал сүржигнээд байх юм биш байх даа.
-Үгүй шүү. Жинхэнэ хариуцлага тооцно гэдэг чинь тэр үед байсан шүү. Дараа нь тэр нөхрийг Засгийн газрын хуралдаанаар оруулж арга хэмжээ авсан. Тэр холоос ирсэн тээврийн зардлыг хувиас нь төлүүлсэн. Бямбасүрэн гуай ямар ч алдаанд хариуцлага тооцохгүй өнгөрнө гэж байхгүй.
-Тэгээд тэр их толгой, шийрийг яаж далд оруулсан бэ?
-Далд оруулах гэж юу гэсэн үг юм. Тэнд чинь тодорхой хэмжээний мах, арьс шир байгаа биз дээ. Одоо бол яс нь ч мөнгө болж байгаа. Тухайн үед Арьс, ширний нэгдэл гэж том байгууллага байсан юм. Энэ байгууллагын хашаанд жижиг арьс, шир боловсруулах үйлдвэр байсан. Үйлдвэр арьс, ширний өөдсөөр түрийвч, бээлий гэх мэт жижиг эдлэлүүд хийнэ. Энэ үйлдвэрт “Үнэгүй түүхий эд өглөө шүү. Ном ёсоор орлогын баримт бүрдүүлээд үйлдвэртээ ашиглаарай “ гээд өгсөн. Овоо юм хийсэн сураг байсан.
МОНГОЛЧУУД АНХ УДАА ДАВОСТ ОЧИХДОО Ж.ЗАГСЫГ УРЬСАН
-“Эрдэнэт” үйлдвэрт шахаа хийсэн улсуудтай хариуцлага тооцох уу?
-Тооцно. Шүүх, хууль гэхээс өмнө баримтуудтайгаа сайн танилцах хэрэгтэй байх.
-Оросоос 49 хувийг авахдаа цөөнгүй тооны өрсөлдөгч байсан гэсэн. Тэдний турхиралтаар худалдааг зогсоох оролдлого байж болох уу?
-Би худалдан авах үеийн нарийн процессыг сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ уул уурхайн хувьчлал, худалдааг шударгаар авсан хүнээс нь буцааж авч байсан цөөнгүй тохиолдол байдаг. Ялангуяа буурай орнуудын уул уурхайн баялгийг авахын тулд дотоодын улстөрчид, иргэдийг ашиглах тохиолдол байдаг. Хууль тогтоогчид шударга оронд бол ийм юм гарахгүй л дээ. Хууль тогтоогч гэдэг чинь ил далд хулгай хийдэг хүнийг хэлдэггүй байхгүй юу. Ямар ч тохиолдолд “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг ард түмний нэрээр төрд авна гэдэг бол монгол хүний санаа биш.
-Яагаад?
-Хэрэв энэ наймааг хүчингүй болговол маш их хэмжээний торгууль, үйл ажиллагааны зардлын тухай ярих болно. Эцсийн бүлэгт оросууд “Та нар авахгүй гэдгээ хэлсэн. Бид гуравдагч этгээдэд зарах эрхтэй” гэж хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл, дуудлагаар худалдах эрх үүснэ. Буурай орнуудын уул уурхайд баруун солгойгүй мөнгө цацаж байгаа өмнөд хөрш байна. Энэ улс л мөнгөөр зодож авах боломжтой. Дээхнэ үед хятадуудтай манай энэ чинь толь бичиг барьчихаад уулзаж л байсан гэдэг байхгүй юу.
-Эдийн засагч ж.Загс та нартай уулзсаны дараа “зүүн Европын орнуудад байхгүй зах зээлийн эдийн засагчид Монголд байна” гэсэн байдаг. Яаж энэ том барууны эдийн засагчтай холбогдов?
-Давосын форумд 1991 онд Сүх-Эрдэнэ, Золжаргал бид гурав явсан. Бид энэ форумд оролцсон анхны монгол хүмүүс. Тухайн үед Монголыг цөөн тооны улстөрчид л мэддэг байсан. Монгол гэж ийм орон байдаг. Хүний эрхийг дээдэлсэн, зах зээлийн эдийн засагт шилжиж байгаа гэдгээ зарласан. Аливаа форумд оролцож байгаа хүний нэрс, хаяг, бусад мэдээллүүд байдаг. Бид жагсаалтаас эдийн засагч Ж.Загсын хаягийг аваад холбоо тогтоож Монголд урьсан. Ж.Загс Монголд 1991 онд ирсэн. Монгол Улс түүнийг айлчахад өмч хувьчлалын мөрийн хөтөлбөрөө Улсын бага хурлаар баталчихсан байсан. Манай өмч хувьчлал концепцыг үзээд өндөр үнэлсэн. Хөршүүд маань тодорхой тогтсон концепцоо боловсруулж амжаагүй. Зүүн Европын орнуудаар явахад эдийн засагчид улаан марксист юм яриад жаахан сэтгэл дундуур байсан үе нь таарсан байгаа юм. Гэтэл манай улс өмч хувьчлалын тухай зөв бодлого боловсруулаад зогсохгүй төрийн бичиг баримтаа баталчихсан байгаа нь сэтгэлийг нь нэлээд хөдөлгөсөн гэсэн.
-Таныг өмч хувьчлалын тухай ойлголтыг нийгэмд өгөхгүйгээр шууд өмчийг хувьчилж, эдийн засгийг элгээр нь хэвтүүлсэн гэж ярьдаг.
-Нийгмийг сэнхрүүлэх тухай ойлголт чинь үзэл суртал. Нэгдлийн мал чинийх болчихлоо. Зарж үрэх нь бүү хэл дуртай үедээ төр засаг нь юмаа мэдэж байна гээд хөөгөөд гаргадаг байсан орон сууцны эзэн боллоо. Цэдэнбал дарга насаараа унаж үзээгүй барууны тансаг зэрэглэлийн машиныг залуучууд хөлөглөж байна. Дэлхийн аль ч оронд очсон монголчууд хэнээс ч дутуугүй амьдарч байна. Элгээрээ хэвтсэн эдийн засаг ийм байдаггүй биз дээ. Өмчтэй болсон иргэд үүнийг ойлгоно. Тэдэнд элдэв онол чойр, үзэл суртал ярих хэрэг байхгүй. Сонсох ч үгүй.
-Хүн бүр тодорхой хэмжээний өмчтэй болчихоод хувийн өмчийг бруутгасаар л байна шүү дээ.
-Хүн амын тодорхой хувь нь ядуу байдаг. Энэ нь ямар ч өндөр хөгжилтэй оронд байдаг зүйл. Зах зээлийн тухай ойлголт Монголд нэвтрээд 30-аад жил болчихоод байхад Нямдорж мэт нь ойлгохгүй байхад тэр хүмүүс ойлгохгүй байж болно.
Х.БАТТӨГС