Их зохиолч Ванчинбалын Инжаннашийн 180 жилийн ойд зориулсан Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал өчигдөр Монгол Улсын их сургуулийн хичээлийн нэгдүгээр байрны Дугуй танхимд эхэллээ. Өнөөдөр өндөрлөх уг хуралд дотоод, гадаадын 22 илтгэгч илтгэл тавих юм байна.
XIX зууны Монгол бичгийн уран зохиолын нэрт төлөөлөгч Ванчинбалын Инжаннаш нь 1837 оны тавдугаар сарын 15-нд Өмнөд Монголын Зостын чуулганы Түмэд зүүн хошууны Шударга бат хороонд тайж Ванчинбалын VII хүү болон мэндэлсэн байдаг. Тэрээр
…Хүсэлтэй сонин утга уянга хэмээгч
Хөх үүл салхинаа хөврөх мэт
Хүний сэтгэлийг хөдөлгөн эс чадваас
Хөнгөр бийрийг хөшиж юу хийнэ хэмээн шүлэглэсэн байдаг билээ.
Хурлын үеэр ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Монголын нууц товчоо судлалын төвийн захирал, академич Д.Цэрэнсодномтой ярилцлаа.
-Манайхан В.Инжаннашийг “Хүний сэтгэлийг хөдөлгөж эс чадваас хөнгөн бийр хөшихийн хэрэг юун” хэмээх үгээр нь мөн “Хөх судар” романаар нь илүүтэй мэдээд байдаг?
-В.Инжаннашийн аав Ванчинбал нь “Хөх судар” романыг бичиж эхэлсэн байдаг. Түүнийг нь В.Инжаннаш үргэлжлүүлж бичиж дуусгасан. В.Гуларанс, В.Сүнвэйданжүн, В.Инжинаш, В.Гүнначүг нар гэсэн эдгээр ах дүүс чинь гэр бүлээрээ бичиг, цэргийн эрдэмд сайн боловсорсон улсууд байсан. Тийм ч учраас эд нар утга зохиолын дугуйлан ажиллуулдаг, шүлэг, зохиол бичдэг, өөр хоорондоо холбоо шүлэг маягийн юм явуулдаг байж л дээ. Хамгийн гол зохиол болох Их Юань улсын мандсан төрийн “Хөх судар” роман байна. Мөн “Нэгэн давхар асар”, “Улаанаа уйлах танхим” зохиол бий. Энэ бол Хятадын түүхэн роман. Бэнсэн үлгэрийн жаяг дэг, хаялгаар л зохиол бүтээлээ туурвиж ирсэн ийм л учиртай.
Д.Цэрэнсодном
-Монголын уран зохиолд оруулсан энэ хүний хувь нэмэр гэвэл?
-Бид өөрсдийн энэ туурвилзүйн бүтээлийг Европынхтой харьцуулж жишдэг. Үүгээр бол “Хөх судар” бол яалт ч үгүй Монголын анхны түүхэн роман мөн байна гэсэн. Үнэндээ түүхэн романы нөхцөл, шаардлага, хэр хэмжээнд бүрэн нийцсэн давна уу гэхээс дутахгүй цараатай том бүтээл. Тиймээс Монголын анхны түүхэн романыг туурвисан. Өөрөөр хэлбэл, туульсын зохиолын XIX зууны үеийн аугаа их хөшөө дурсгалыг босгосон хүн мөнөөс мөн л дөө.
-В.Инжаннаш бодит амьдрал дээрээ ямархуу зан араншинтай хүн байсан юм бол оо?
-Нэг их урт наслаагүй. Их Юань улсын мандсан төрийн “Хөх судар”-ыг бичихэд үс цайж, чөмөг дундарлаа гэж өөрөө хэлсэн. Хүний биеийн энэ чөмөг чинь тархинд тэжээл өгдөг гол зүйл юм байна шүү. Тэгэхээр энэ бол айхавтар үг. Нэг ёсондоо биеэ тэгж айхавтар дайчилж ажиллана гэдэг чинь насаа богиносгож байна л гэсэн үг байхгүй юу. В.Инжиннашийн намтар түүхийг үзэхэд уян зөөлөн сэтгэлтэй, өрөвч хүн байсан шиг байгаа юм. Нэг баримт хэлье. В.Инжаннаш тайж язгууртай хүн шүү дээ. Тайж хүн болохоор албат, хамжлагат иргэдтэй. Гэтэл В.Инжаннаш алба, татвар, гувчуур элдэв шалдвын юмыг тэдгээр иргэдээсээ авч чаддаггүй байсан гэдэг. Өрөвдөөд авч чаддаггүй байсан байж болно. Хоёрдугаарт, В.Инжаннашийн төрж өссөн газарт тариалангийн соёл, мал аж ахуйн соёл буюу суурин болон нүүдлийн соёл хоорондоо таарахгүй мөргөлдөж байсан. Малын бэлчээрийг нь хагалаад л тариа тарина. Тэрнийг нь эсэргүүцэж газар нутгаа хайрлаж хамгаалсаар байсан. Хятадууд газар руу нь бүр эртнээс дайрч байсан. Тийм учраас В.Инжаннаш, түүний удам угсаа, дээдэс бол Хятадад бараг хамгийн түрүүнд ууссан, хайлсан. В.Инжаннаш чинь түмэд хүн шүү дээ. Одоо тэр Түмэдийн нутгаар явбал монголоор ярих хүн бараг байхгүй дээ. Тэгтэл Шилийн гол, Ордос, Хөлөнбуйраар очиход монголоор сайхан ярьцгаадаг. Тийм учраас нүүдлийн соёл иргэншил, суурин соёл иргэншил хоёрын зөрчил, зөрүүтэй холбоотой байх болов уу гэж боддог.
-В.Инжаннашийн яг юу нь судлаачдын анхаарлыг ихэд татдаг юм. Түүний уран бүтээлийн шигтгээ нь юу юм бэ?
-В.Инжаннашийн Их Юань улсын мандсан төрийн “Хөх судар” гэж байна. Үүнээс харахад монголчуудын мандаж, хөгжиж, дэвжиж дэлхийн дэвжээнд гарсан цаг үе чинь тэр Юань улсын гүрэн байна шүү дээ. Тэрийг чинь л В.Инжаннаш тухайн үеийн сурвалж бичиг, зөвхөн “Монголын нууц товчоо”-г биш бусад сурвалжуудад судалгаа хийж, хачирлаж, олон чухал нарийн нандин, бидний мэдэхгүй үй түмэн зүйлийг бичсэн байгаа юм.
-Энэ хүний яруу найргийн бүтээлүүдийн онцлог юу байв?
-Туурвилзүйд хүүрнэл зохиолын маягаар өгүүлэхээсээ яруу найргийн аргаар хэлэх нь хүний сэтгэлд илүү хүрдэг байхгүй юу. Тэрийг л сонгож авч чаддаг авьяаслаг нэгэн. Хөрвөх чадвартай валют гэдэг шиг уран сайхны хувьд хөрвөх чадвартай том туурвигч, уран бүтээлч байсан. Ямар ч хэлбэрээр бичиж чаддаг. Хэлж байгаа түүхэн явдлууд нь асар их үнэ цэнтэй, чухал чухал зүйлүүд бий л дээ. Жишээ нь, Тайваньд байдаг Чингис хааны эх хөрөг гэж бий.
-Уг хөргийг Чингис хааны бодит төрхтэй хамгийн ойр очсон гэж манайхан ярьдаг?
-Тийм, тийм. В.Инжаннашийн “Хөх судар”-т үүнийг чинь хамгийн ойлгомжтой, тодорхой хэлчихсэн. Тэрийг нь манайхан анзаардаг юм уу, үгүй юм уу. Чингис хааны хүү Тулуй эзний хүү бол Хубилай цэцэн хаан. Хубилай Чингис өвөөгөө мэдэлгүй яахав дээ. Чингис хаан Хорезм болон дундад Азийг дайлаар одоод буцаад ирэхэд нь тосуулын улс дунд нь Хубилай есөн настай явж байсан байхгүй юу. Тэр үед эр хүний хүч чадал эрхий хуруундаа гэж үздэг байсан. Яагаад гэвэл нум сумаар харвадаг байсан учраас. Тэгэхэд Чингис хаан Хубилай гарыг бариад эрхий хурууг нь өчөөд хүчийг нь тандаж байсан гэдэг. Тэгж нүүр тулж байсан юм чинь Хубилай өвөөгөө мэдэлгүй яахав. Тэгээд сүүлд нь өвөөгөө өөд болсны дараа Хубилай төрийн хаан болчихоод дээдсүүдийнхээ хөргийг хятад зураачдаар зуруулсан. Зүгээр ч зуруулаагүй гэдэг юм, В.Инжаннашийн бичиж үлдээснээр. Хүний хөргийг гэрэл сүүдрийг аргаар цохиулаад хуулбарлах маягаар зуруулсан гэдэг. Одооны гэрэл зургийн аргын анхны хэлбэр нь Юань гүрний үед байжээ. Тэгж авсан зургийг Хубилай өөрөө хараад “Энэ болж байна” гэж зуруулсан тухай В.Инжаннаш бичсэн. Энэ бол маш үнэтэй мэдээ. Ийм юм их бий.