УИХ-ын гишүүн, МАН-ын бүлгийн дарга Д.Тогтохсүрэнтэй ярилцлаа.
-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн хоёр дахь хэлэлцүүлгийг Ерөнхийлөгч хойшлуулах санал гаргасныг МАН хүлээж авсан. Ерөнхийлөгч өөрийн санал санаачилгаа тусгасан уу?
-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах төслийг хэлэлцэхдээ аль болох зөвшилцөл, ойлголцол, хамтын ажиллагааг чухалчилж байгаа. Үндсэн хууль бол өөрөө хэлэлцэж батлахад босго өндөртэй. Их хурлын гишүүдийн 3/4 нь заавал дэмжих ёстойгоос гадна улс төрийн намууд, иргэд дэмжсэн байх ёстой. Одоогийн байдлаар улс төрийн 13 нам Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах цаг хугацаа, нөхцөл байдал нь бүрдсэн хэмээн дэмжсэн. Ард иргэдийн зүгээс ч өөрчлөлт хийх хэрэгтэй гэсэн санааг хэлж байгаа. Сүүлийн арав гаруй жил гурван парламент дамжин Үндсэн хуулийн өөрчлөлт яригдсан шүү дээ. Ерөнхийлөгч болон АН-ын зүгээс Үндсэн хуульд оруулж байгаа өөрчлөлтийн хоёрдугаар хэлэлцүүлгийг хойшлуулж өгөөч ээ. Бид тодорхой саналуудаа тусгамаар байна гэх санал тавьсан. Хоёрдугаар хэлэлцүүлэг дуусах юм бол гуравдугаар хэлэлцүүлгээр шинэ санал орох боломжгүй. Учир нь 2010 онд баталсан Үндсэн хуулийн журмын тухай хуульд байхгүй. Тиймээс хоёрдугаар хэлэлцүүлгээ дуусгалгүйгээр нэгдсэн чуулганаа хийхгүй байнгын хороодын хурлаа хийсэн. Ажлын дэд хэсгүүд хуралдаж байна. Төрийн байгуулалтын байнгын хороо ирэх долоо хоногоос үргэлжлүүлэн хуралдана. Ингээд долдугаар сарын 16 гэхэд ажил үндсэндээ цэгцэрнэ. Гэхдээ Ерөнхийлөгч болон АН-ынхан долдугаар сарын 16-наас саналаа өгнө гэсэн учраас харгалзан үзэж нэгдсэн чуулганы хоёрдугаар хэлэлцүүлгийг 16-20-ны хооронд явуулахаар төлөвлөөд хойшлуулчихаад байна.
-Одоогийн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөд нэн тэргүүнд 2000 онд оруулсан долоон өөрчлөлтийг засч оруулж байгаа?
-Дордуулсан гэх долоон өөрчлөлтийн таван өөрчлөлтийг нь авч байгаа. Хоёр өөрчлөлтийг авах боломжгүй байгаа. Нэгдэх өөрчлөлт нь УИХ-ын гишүүд саналаа нууцаар өгнө гэж байсан. Мэдээлэл технологи өндөр хөгжсөн энэ үед саналыг нууц болгох асуудал байж болохгүй гэж үзсэн. УИХ-ын гишүүн хүн хаана ямар асуудалд санал өгч байна гэдэг сонгогчдод нь ил тод байх ёстой.
Ямар ч асуудлаар гишүүний өгч байгаа саналыг сонгогчид нь мэдэж байх ёстой. Энэ агуулгаар хандаж саналыг хаалттай байж болохгүй гэж үзсэн. Хоёр дахь нь чуулганы нэгдсэн хуралдааныг Их хурлын гишүүдийн дийлэнх 2/3 буюу 51 гишүүнээс дээш гишүүнтэйгээр хуралдахаар болж байгаа. Өнөөдөр бол нэг нам 64 суудалтай үед болчихно. Гэхдээ цаашдаа олон намаас парламент бүрдэхээр нэг нам 45-аас доош суудал авсан үед парлемант заавал зөвшилцлөөр явна. Энэ нь 1996-2000 оны хооронд шалгагдсан зүйл. Тиймээс энэ хоёрыг сэргээж чадаагүй. Бусдыг нь засч, сайжруулж оруулж өгч байгаа.
-Үндсэн хуулийн хоёрдугаар хэлэлцүүлгийг хойшлуулснаар дундуур нь лобби орчих юм биш байгаа гэсэн болгоомжлол байна л даа?
-Үндсэн хуульд лоббигоор ямар нэг зүйл орох тун хүнд, боломжгүй зүйл. Нэгдүгээрт, Үндсэн хуулиар дэмжлэг авах заалт заавал 57 гишүүнээр дэмжигдэнэ. 57 гишүүнийг лоббидоно гэдэг хэцүү асуудал шүү дээ. Хоёрдугаарт, 2010 онд батлагдсан Үндсэн хуулийн журмын тухай хуулиар хууль хэлэлцдэг дэг журамтай. Энэ дэг журмаар явна. Эхлээд заавал ажлын хэсгээр хэлэлцэж, дараа нь ТББХ-оор хэлэлцэн, нэгдсэн чуулганаар хэлэлцэн эцэслэнэ. Тиймээс дундуур нь лобби амархан давхиад орчихно гэхэд тун хэцүү.
-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн эхийг бэлтгэхдээ ажлын хэсэг энэ бүгдээс гажихааргүй байна гэж гарын үсэг зурсан юм билээ. Гэтэл одоо дундуур нь олон өөрчлөлт орж байна гэх шүүмжлэл байна. Энэ тухайд?
-Засч, сайжруулж байгаа зүйл олон бий. Дагаж мөрдөх журмын тухай хуультайгаа нийлээд 60 орчим зүйл заалт байна. Энэнээс 20 орчим зүйл заалтын үг, үсэг, найруулгын тал дээр засч оруулах нь зүйтэй гэж ажлын хэсэг үзсэн. Үндсэн хуульд шинээр оруулж ирж байгаа зүйл байхгүй. Хөндөгдөөгүй заалтыг хөндөнө гэсэн ойлголт байхгүй. Одоо хөндөгдсөн 55 заалтынхаа хүрээнд нэмж, сайжруулж болно. Тухайлбал, 6.2 дахь хэсэгт байгалийн баялгийг ашиглахдаа тэгш шударга үндэсний аюулгүй байдлыг хангах зарчим баримтална гэдгийг дэлгэрүүлж байгаа. Ямар баялаг байх вэ, иргэн бүрт хэрхэн хүртээмжтэй байх, байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хадгалсан байх зэрэг бүхий л зүйлийг нь тодорхой зааж өгч байна. Байгалийн баялгаас тодорхой хэмжээний хуримтлал бий болгохыг тодорхой болгож өгч байна. Энэ мэтчилэнгээр сайжруулаад явж байгаа 20 орчим заалт бий.
-Сөрөг хүчний зүгээс иргэд Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн талаар хангалттай мэдээлэлгүй байна гэсэн?
-Үндсэн хуулийн анхны хэлэлцүүлэг хийсний дараа бүх гишүүд орон нутагт, тойрогтоо ажиллалаа. Ажиллах явцад иргэдийн нэг хэсэг нь мэдээлэл сайтай байна. Ялангуяа Үндсэн хууль баталсан, төр захиргааны байгууллагад ажилладаг, хууль шүүхийн байгууллагад ажилладаг, аймаг сумдын иргэдийн хурлын төлөөлөгчөөр ажилладаг хүмүүс сайн мэдээлэлтэй байна. Цаашид иргэдэд мэдээллийг хүртээмжтэй хүргэх зайлшгүй шаардлага бий. Хоёрдугаар хэлэлцүүлэг долдугаар сарын сүүлээр дуусахаар Их хурал шийдвэрээ гаргана. Гуравдугаар хэлэлцүүлэг рүү орохоор болбол дахиад 10 хоног тойргууддаа ажиллана. Ард нийтийн санал асуулга явуулахаар тогтвол хоёр сар үргэлжилнэ. Ингэхээр иргэдэд мэдээлэл өгөх хугацаа хангалттай байгаа.
-Иргэд Үндсэн хуульд ямар санал санаачилгыг тусгах нь зүйтэй гэж үзэж байна вэ?
-Хэд хэдэн чухал санал гаргасныг бүлгийн хурал дээр хэлэлцэн зарчмын хувьд дэмжсэн. Нэгдүгээрт, иргэдийн зүгээс хариуцлагыг сайжруулах талаас ярьж байна. Тиймээс УИХ-ын гишүүнийг эргүүлэн татдаг болох саналыг түлхүү хэлж байсан. Бид бүлгийн хурлаараа хэлэлцээд 39 дүгээр зүйлд Их хурлын гишүүнийг эргүүлэн татдаг болох заалт оруулж өгсөн. Эргүүлэн татах нөхцөл бүрдсэн, үндэслэлтэй гэж Үндсэн хуулийн Цэц үзсэн тохиолдолд эргүүлэн татна гэж оруулсан. Энэ өөрийнх нь органик хуулиар зохицуулагдана. Харин гэмт хэрэгт холбогдсон бол эрүүгийн хуулиараа явна. Мөн иргэдээс сонгуулийн тогтолцоотой холбоотой зүйлийг ярьж байна. Сонгуулийг тогтолцоо гэдэг үг орсноор цаашдаа пропорцианаль тогтолцоо болоод холимог тогтолцоо руу орох нь.
Ингэснээр сонгогч гишүүнийг бус нам сонгодог болох нь гэж шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Намын бүлэг ярилцаж байгаад сонгуулийн тогтолцоо гэдэг үгийг авах хэрэгтэй юм байна гэж үзсэн. Одоо Үндсэн хуульд байгаа шууд сонгоно гэдэг зарчмыг баримтлах ёстой гэх агуулгаар үндсэндээ мажоритор тогтолцоо дээрээ тогтсон. Ингэхээр сонгогч зөвхөн гишүүнийг сонгоно.
-Гишүүд зарчмын ямар саналууд гаргаж байна вэ?
-Гишүүдийн зүгээс олон санал гаргасан. Давхар дээлтэй холбоотой асуудлыг гишүүдийн зарим хэсэг нь дөрвөн гишүүнээр хязгаарлая гэж байгаа. Зарим нь Ерөнхий сайдаас бусдыг нь больё гэж байгаа. Аль болохоор бид ажлын хэсгийн санал руу ярьж байна. Долоон байнгын хороо хуралдаж 68 зарчмын зөрүүтэй санал гарсан. Энэ саналыг дэд хэсэг дээр нэгтгэх, томьёоллыг цэгцлэх, гишүүдтэй нь уулзаж ойлголтуудаа нэгтгэх чиглэл рүү ажиллаж байна.