Боловсролын их сургуулийн тусгай хэрэгцээт боловсролын багш, “Үй цай” хятад хэлний сургалттай бүрэн дунд сургуулийн захирал Д.Баяраатай суралцахуйн бэрхшээл гэсэн сэдвээр ярилцлаа.
-Таныг саяхан “Суралцахуйн бэрхшээл”-ийн тухай сонирхолтой илтгэл тавьсныг олж үзсэн. Суралцахуйн бэрхшээл гэж юуг хэлж байна вэ. Хэр түгээмэл ойлголт вэ?
-Өнөөдөр тусгай сургуулиас тусгай хэрэгцээт боловсрол руу шилжиж байгаа цаг үе. Ганцхан манайд ч биш дэлхийн бусад орнууд ч ийм шилжилт хийж байгаа. Америк, ОХУ зэрэг орнуудад уншихын гэм, уншихын бэрхшээлийн талаар нэлээд судалгаа хийж анхаарал хандуулж байгаа юм билээ. Оросын нэг сайтад саяхан “АНУ уншихуйн бэрхшээлтэй хүний тоогоороо нэгдүгээрт, дараа нь ОХУ орж байна” гэнэ. Зарим орнуудад суралцахуйн бэрхшээл гэдгийг боловсрол, анагаах ухаан, нийгмийн талаасаа тодорхойлж, эрх зүйн бичиг баримтуудыг бий болгосон байна л даа. Гэхдээ улс орнуудын судлаач эрдэмтэд суралцахуйн бэршээлийн талаар нэгдсэн ойлголтод хүрээгүй. Английн эмч Морган 1896 онд хэл ярианы эмгэгийн анхны судалгааг хийсэн. Оюун ухаан, сонсголын хувьд эрүүл 14 настай хүүхэд уншиж чадахгүй байж л дээ. Үүнээс үндэслээд уншихуйн гэм гэдэг тодорхойлолтыг гаргаж ирсэн байдаг. 1963 онд Кирик гэж АНУ-ын судлаач Чикаго хотод лекц уншихдаа суралцахуйн бэрхшээл гэдэг нэр томьёо хэрэглэсэн. Энэ ойлголтын хүрээнд унших, бичих, тооцох эмгэгийг авч үзсэн. Судалгаанд хамрагдсан хүүхдүүдийн хувьд оюун ухаан нь эрүүл ч суралцах явцад нь ямар нэг дутмагшил үүсээд байжээ. Энэ үеэс эхлэн суралцахуйн бэрхшээл гэдэг тодорхойлолтыг өргөн хэрэглэж, АНУ-д хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн боловсролын эрх зүйн орчинг хүлээн зөвшөөрсөн. Суралцахуйн бэрхшээлтэй хүүхдийн эцэг эхийн холбоо, Унших бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн бага сургуулийн захирлуудын холбоо, Унших бэрхшээлийн судалгааны төв байгуулагджээ. Суралцахуйн бэрхшээл гэдэг ойлголт гарч ирсэн үүх түүх нь ийм.
-Таны хувьд суралцахуйн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй хэр таарч байв?
-Суралцахуйн бэрхшээл уншихуйн бэрхшээл гэдэг миний мэргэжилтэй ойр дөт ойлголт. Би тусгай хэрэгцээт боловсролын багш, хэл засалч мэргэжилтэй. Хэл заслын шинжлэх ухаан хэл ярианы эмгэгийг засан сайжруулах, зөв хэл ярианд сургах сургалтын арга зүйг судалдаг. Энэ шинжлэх ухааны үүднээс уншихуйн бэрхшээл гэдэг хэл ярианы эмгэгийн нэг төрөл болдог. Суралцахуйн бэрхшээл дундаас хамгийн түгээмэл нь унших, бичих, тооцоолох, хөдөлгөөний бэрхшээл байна. Бэрхшээл гэхээр оюуны хомсдолтой мэтээр хүмүүс буруу зөрүү ойлгодог. Хамгийн гол ялгаа нь тухайн хүүхэд оюун ухааны хэвийн хөгжилтэй, сонсголын бэрхшээл байхгүй. Гэсэн ч уншиж, бичих чадвар дутагдаад байгаа тохиолдлыг л суралцахуйн бэрхшээл гээд байгаа юм. Бидний сайн мэдэх нэр цуутай олон хүн уншихуйн бэрхшээлтэй байжээ. Альберт Эйнштейн, Ханс Христиан Андерсен, Агата Криста, Уинстон Черчилль, Уолт Дисней байна. Эд бүгд уншихуйн бэршээлтэй байж. Хүүхэд байхдаа унших чадваргүйгээсээ болж багшдаа загнуулж, үе тэнгийнхэндээ шоовдорлуулсан хүмүүс. Агата Криста бол бүр 12 настайдаа сургуулиасаа хөөгдсөн түүхтэй. Тэгээд гэрийн багш авч унших бичихэд суралцаад, олон роман бичсэн байдаг. Андерсен шөнө суугаад баахан үлгэр бичээд хэвлэлийн газар аваачиж өгөхөд нь уншаад ойлгодог хүн байдаггүй. Дуустал нь уншиж тэвчсэн хэвлэлийн газрын ажилтнууд үгүй. Нэг удаа бүр үндэсний гол хэвлэлд нь “Эх хэлээрээ цэвэр сайхан бичиж чадахгүй байж зохиол бичнэ гэдэг бол эх хэлээ доромжилж байгаа хэрэг мөн. Энэ хүнийг зохиолч гэж хэлэх үү” гэж шүүмжилсэн гэдэг. Ийм айхавтар бэрхшээл туулсан ч олон сайхан алдартай үлгэрийн ном бичсэн шүү дээ. Учир нь энэ хүмүүс үзэгдэл юмсыг бүхлээр нь дүрсэлж бодож чаддаг. Эцсийн үр дүнг нь томоор харах чадвартай. Тийм учраас гайхалтай түүхийг бүтээдэг. Унших бэрхшээл хамгийн түгээмэл тохиолддог л доо. Унших гэдэг нь харааны хүртэхүйгээр үсгийг ялган таньж, үсэг авиаг нийлүүлэн үе, үг болгож, эцэст нь тухайн үгийнхээ утга санааг ойлгох үйлдлийг хэлдэг. Унших бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн эцэг, эхийн 40 хувь нь мөн л унших бэрхшээлтэй байжээ. Гэсэн ч ийм бэрхшээлтэй хүмүүс ихэнхдээ оюун ухааны өндөр чадвартай, тэдний уураг тархины зарим хэсгийн хэмжээ ердийн хүмүүсээс том байдаг. Ийм бэрхшээлтэй хүүхдүүд бичих, зүг чиг тогтоох баримжаа султай. Уншиж бичиж сурах эхний үе шатандаа хүндрэлгүй боловч уншиж ойлгох, зөв бичих дүрмийн хэрэглээндээ бэрхшээлтэй тулгардаг. Санаа бодлоо илэрхийлэхдээ үг сонгох, өгүүлбэрт зөв байрлуулахдаа алдаа гаргана. Үгийн дам утга санаа, ёжлох хэлбэрийн үгийг ойлгодоггүй. Уншсан зүйлээ яриа бичгийн хэлээр удаан ойлгодог талтай. Зан төлөвийн хувьд зөрүүд, гутрамхай хүмүүсийн 10-15 хувь нь суралцахуйн бэрхшээлтэй байдаг гэсэн судалгааны дүн бий.
Харин хүүхэд харандаагаа зөв барих, нэг шугамын дагуу үсэг, үг бичих, бодол санаагаа үсэг үг хэрэглэн илэрхийлэх үед бичих бэрхшээл гардаг. Бичих бэрхшээл нь унших бэрхшээл, хэл ярианы хөгжлийн гэм, анхаарлын дутмагшил, хэт хөдөлгөөнтөх эмгэг гэсэн суралцахуйн бэрхшээлүүдтэй зарим талаараа төстэй. Харин тооцоолох бэрхшээл нь тоог эрэмбэлж тоолох, бүлэглэх, цифр, дүрс тэмдгээр тоо ширхгийг тэмдэглэх, бодлого бодох зэрэг математик үйлдлийг хийх чадваргүй байхыг хэлнэ.
Оросын нэг эрдэмтэн ингэж ярьсан байна лээ. Тэр сурагч байхдаа уншиж чаддаггүй, алдаатай бичдэг байжээ. Дээд сургуульд арай ядан элссэн ч хөөгдсөн гэдэг. Гэсэн ч нийгмийн ухааны чиглэлээр эрдмийн зэрэг хамгаалж чаджээ. Тэр хүн “Би социализмын үед сурсан болохоор ийм их бэрхшээл туулсан. Тэр үед элсэлтийн шалгалт, сургууль төгсөх шалгалтуудыг нэг л загвараар хатуу авдаг байсан. Хавчигдаж шоовдорлогдож явлаа. Одоо цагт энэ бүхнийг ялгаж салгаж, тусгайлан анхаарал тавьдаг болжээ. Гэхдээ улс орны хаа нэгтээ энэ бэрхшээлийг ялгаж салгаж чадахгүй байгаа нь туйлын харамсалтай” гэжээ. Одоо ч манай боловсролын салбарт олон хүүхэд багшдаа, аав ээждээ “Чи залхуу, уншиж бичиж чаддаггүй. Гэрийн даалгавраа хийдэггүй” гээд загнуулж байгаа даа. Бидний суралцахуйн бэрхшээлийн талаар ойлголт төсөөлөл, ийм бэрхшээлтэй хүүхдүүдэд дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх арга зүй байхгүйтэй адил шүү дээ. Би илтгэлдээ гурав, дөрөвдүгээр ангийн хүүхдийн бичгийн ажлыг харуулсан. Арваннэгдүгээр ангийн сурагчийн бичсэнийг жишээ татсан байгаа. Арваннэгдүгээр ангийн сурагчид зохиол уншиж илтгэл тавьж, дүгнэлт хийцгээдэг. Гэтэл тэр хүүхэд удаан, зогсолттой уншдаг. Уншсан зүйлийнхээ утга санааг бүрэн дүүрэн ойлгох чадваргүй. Ийм зовлонтой. Бусад нь зохиолоо уншаад дүгнэлт хийж байхад нөгөө хүүхэд дутуу ойлгож, дэмжлэг авч байж даалгавраа гүйцэтгэдэг. Гэсэн ч бусад хичээлдээ сайн. Математикийн олимпиадад оролцдог хүүхдүүдийг тусгайлан бэлтгэдэг группт тэр хүүхэд суралцдаг. Бичихдээ а, о, үгийн төгсгөл, ж, ч, ш гэх мэт үсгүүдийг солино, орхино. Ийм шинж тэмдэг илэрдэг. Ийм тохиолдолд эцэг эх нь “Манай хүүхдийг уншиж бичүүлж сургасангүй” гэх мэтээр сургууль, багшийг буруутгах нь бий. Үнэндээ энд тухайн сурагч ч, багш ч буруугүй шүү дээ. Ийм бэрхшээлтэй хүүхдүүдийг оношлодог хэл засалч, мэдрэлийн эмч, сэтгэл судлаач, тусгай боловсролын багш нараас бүрдсэн баг ажилладаг бол хүүхдүүд байнгын ширүүн шахалт шаардлага дарамт амсахгүй байсан.
Зарим улс орон энэ талаар мундаг хөгжжээ. Зөвлөгөө өгдөг том том төвүүдтэй болсон байна. Америкт Калифорнид Унших бэрхшээлийн төв буюу Центр дислексиа гэж байдаг. Тэр төвийг байгуулсан хүн өөрөө унших бэрхшээлтэй байжээ. Тэгсэн мөртлөө мундаг том бизнесмэн, архитектор, зохион бүтээгч болж чадсан. Тийм хүн судалгааны төв байгуулж, унших, бичих бэрхшээл, хэт хөдөлгөөнтэй буюу анхаарлын дутмагшилтай хүүхдийн эмгэгийг засах арга зүйг боловсруулсан байна. Д.Дейвисийн арга зүйн талаар их ярьж байна даа. Яагаад бид энэ бүхнээс хоцорч байна вэ. Залуу багш нар очиж суралцах, судалгаа хийх хэрэгтэй. Иймэрхүү төв байгуулах шаардлагатай.
-Японд тооцоолоох бэрхшээлтэй хүүхдүүдэд тооны машин ашиглахыг зөвшөөрдөг гэсэн. Монголд ийм хүүхдүүдтэй хэрхэн ажиллах арга ухаанаа хараахан тодорхойлоогүй байх нь ээ?
-Ийм хүүхдүүдтэй ажиллах арга зүй дутмаг байгаа. Гэхдээ багш сэтгэлээсээ хандаж, анхаарал тавихад арга олдоно л доо. Яагаад гэхээр багш ерөнхий сурган хүмүүжүүлэх ухаан, сэтгэл судлал үздэг. Гярхай, ур чадвартай багш энэ хүүхдийн харааны ой тогтоолт сайн юм байна, хийсвэрлэн сэтгэхдээ алдаж оноод байгаа юм байна гээд анализ хийж, таарч тохирох дасгал олж, ажиллаж байж магадгүй. Гэхдээ дийлэнхэд нь энэ арга дутагдалтай байгаа. Дээр нь багшийн ажлыг үнэлэхдээ “Таны сурагч тоогоо бодож чадахгүй байна. Бүр арифметикийн үйлдэл хийж чадахгүй байна шүү дээ. Та яагаад энэ хүүхдийг сургаж чадаагүй юм. Яагаад энэ хүүхдийг хоцроосон” гээд нөгөө багшийн ажлын үр дүнг тооцно. Сурагчийг сурлагаар нь хэмжинэ. Гэтэл тэр хүүхдийн, багшийн буруу биш. Шинжлэх ухаан энэ бэрхшээл юунаас шалтгаалдгийг яг таг тогтоогоогүй байна. Баримжаагаар бол энэ бэрхшээл хүний уураг тархины аль нэг хэсгийн үйл ажиллагаанд ямар нэг саатал байгаатай холбоотой гэж үздэг.
-Суралцахуйн бэрхшээл монгол хүүхдийн тэдэн хувьд илэрдэг гэж нарийн тоо хэлэхэд судалгаа хэрэгтэй байх?
-Боловсролын их сургуулийн Тусгай хэрэгцээт боловсролын багш бэлтгэх ангид сүүлийн хоёр, гурван жил багшилж байна л даа. Багшийн сургууль, Японы Нагоя их сургуулийн багш судлаачидтай хамтарч “Боловсролын тусгай хэрэгцээ шаардлагатай хүүхдүүдийг дэмжих” төсөл хэрэгжүүлсэн юм. Японы бага ангийн сурагчдын зургаан хувь нь ямар нэг суралцахуйн бэрхшээлтэй байна гэж судалгаагаар тогтоосон юм билээ. Нэг ангид 40 хүүхэд гэж үзвэл гурваас дөрвөн хүүхэд суралцахуйн бэрхшээлтэй гэж үздэг гэж хамтарч ажилладаг эрдэмтэн багш нар ярьж байна лээ. Тийм учраас шинэлэг нэр томьёо, арга барилаар суралцахуйн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийг дэмжиж ажиллах хэрэгтэй гэж үздэг. Бид япон багш нартай хамтарч Хүүхдийн хөгжлийг дэмжих төв Багшийн сургууль дээр байгуулсан. Энд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг оношлох юм. Монгол дахь хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн төлөв байдлыг тогтоох зорилгоор орон нутгийн 380 багшаас асуулгын аргаар туршилтын судалгаа авсан. Судалгаанд хамрагдсан нийт хүүхдийн бараг 7-10 орчим хувь нь суралцахуйн бэрхшээлтэй байж магадгүй гэсэн эхний дүгнэлт гарсан байгаа.
-Та хятад хэл дээр сургалт явуулдаг “Үй цай” сургуулийн захирал. Таны хэл засалч мэргэжил гадаад хэл сурч байгаа сурагчидтай ажиллахад тус нэмэр болдог уу?
-Би анх 1973 онд Багшийн сургууль төгсч, бага ангийн багшаар ажлын гараагаа эхэлсэн. Тухайн үеийн ЗХУ-ын Эрхүү хотод багшийн мэргэжлээр дээд боловсрол эзэмшиж тусгай сурган сэтгэл судлалаар суралцсан. Хос хэлний сургалттай сургалт явуулахад ялангуяа бага ангийн сурагчдад хятад хэл сургахад авиа үг тавих, хэл ярианы хөгжлийг дэмжих чиглэлээр миний мэдлэг туршлага чамгүй нэмэр болдог. БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын гэргий Веэ Шү Юень гэж багш байлаа. 1975 онд Бээжин хотын шилдэг багшаар шалгарч байсан хятад хэл, уран зохиолын мундаг багш байв. Тэр багш манай сургуулийг байгуулагдаад удаагүй байхад хүүхдүүдэд хичээл зааж байсан юм. Энэ эмэгтэй “Баяраа багш хятад хэл мэдэхгүй байж хятад ханз үсэг заах, авиа үсэг тавихдаа ямар айхавтар туршлагатай юм бэ” гэсэн юм. Хятадын авиа үсэг тавих арга барилтай миний арга барил үндсэндээ нийцэж байсан юм билээ. Одоо ч шинээр ирсэн хятад багш нарт энэ аргаа хэлдэг. Хүүхдийн гадаад хэлний яриа, сонсгол, бичгийн чадвар, хэл яриаг дэмжих манай сургуулийн сургалтын өвөрмөц арга гэж болно. Гэх мэтчилэнгээр нөлөөлдөг дөө.