Category: редакцийн-нийтлэл

Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Төмөр-Очирын
Цамбалхүндэвтэй ярилцлаа.

-Таныг хуучны дуу­нуудаараа цомог гаргана гэж
дуулсан. Цомогт хичнээн дуу багтах вэ?

-Би 1975 оноос Хэнтийн соёлын ордон гэж байхаас
л дуулсан. Одоо бодоход урлагт 40 гаруй жил тасралтгүй үнэнч зүтгэж дуу хоолойгоороо
ард түмэнтэйгээ хамт байна. Энэ хугацаанд “Ээж минь дээ”, “Ганцаар жаргадаггүй хорвоо”,
“Чулуутын гол” зэрэг 100 гаруй дуу дуулснаас 80 орчим нь Монголын радиогийн фондод
байдаг. Харин үлдсэн нь радиод бичүүлж амжаагүй, кассет хэл­бэрээр олонд хүрч жолооч
нарын кабинд цангинаж явсан байх юм. Амьдралынхаа туршид дуулсан дуу бүхнээ багтаасан
таван ч CD гаргасан байна. Харин энэ жил бүтээлээ сорчлоод цомог гар­гахаар ажиллаж
байна. “Их засаг” их сургуулийн захирал Н.Ням-Осор миний бүх дуунуудыг клипжүүлж
өгнө гэсэн. Мөн зохиолч Р.Чойномын 1963 онд зохиогдсон “Гоо бүсгүйн дуулах дуу”
дуу хоолойнд орчихсон, клипний зураг авалтад орохоор төлөвлөөд  байна.

-Одоо студид дуу би­чүүлэхэд хоолой хэр байна.
Анх дуулдаг байсан үеэсээ суларсан байх юм уу?

-Урлагийн хүн бол урлагийн л хүн. Хоолой харина
гэж байдаггүй. Яахав нас бол мэдээж нөлөөлнө. Залуу байхад цангинасан хоолой өөрөө
урсаад л сайхан шүү дээ. Ямар ч байсан хоолойны бичлэг хийлгэхэд унаагүй л байна
лээ. 

-Таны үед Монголын радиод дуугаа бичүүлнэ гэдэг
дуучдын хувьд том боломж байсан биз?

-Тэгэлгүй яахав. Би анх 1978 онд “Буурал аав”
дууг Монголын радиод бичүүлж байлаа. “Ээж минь дээ”, “Ганцаар жаргадаггүй хорвоо”
зэрэг дуунуудаа шил дараалан бичүүлсэн. 1980-1990 оны хооронд уран бүтээлийн ид
оргил үе байлаа. Монголын радиод 9000 захидал ирэхэд 5000 орчим нь миний нэр дээр
хаягласан, урмын захидлууд байдаг. Одоо ч фондод хадгалагдаж байна. Тухайн үед ямар
цахим хуудсаар ороод миний дуулсан дууг сонсчихно гэх биш Монголын радиод л дуугаа
бичүүлэх нь хамгийн том шанс байлаа ш дээ. Ямар сайндаа Н.Төмөрхуягийн дуулдаг
“Амьдрал хайр дээр тогтдог” дууг анх би радиод бичүүлэх гэж байсан чинь өнөөх маань
намайг хуураад өөрийн болгоод дуулчихсан.

-Яаж тэр вэ?

-Би хотод биш аймгийнхаа “Хан-Хэнтий” чуулгад
ажилладаг байсан. Хотод дуу бичүүлэх, эсвэл уралдаан тэмцээний үеэр л онгоцоор хот
орж ирнэ. 1990 онд “Цагаан лавай” хөгжмийн наадмын уралдаан болоод би “Будантай
юу буурал хорвоодоо…” гэсэн үгтэй “Ээж минь дээ” дууг дуулаад түрүүлчихдэг юм
байна. Тэгээд радиод нэг дуу бичүүлэх эрхтэй боллоо. С.Цэрэнчимэд ч надад “Амьдрал
хайр дээр тогтдог” дуугаа дуул гэдэг байгаа. Би ч бөөн баяр. Цэрэнчимэд тэр дуугаа
нэг их олон дуулаагүй, хүмүүст ч хүрээгүй байсан үе. Ингээд бүх ажил яг таг болоод
байж байсан чинь одоогийн Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын өмнө дуучин Н.Төмөрхуягтай
таарлаа. Тэгсэн Н.Төмөрхуяг “Миний найз хөдөө гэртээ очоод байж бай. Дууг чинь бичих
үед чам руу хэл хүргэе. Тэгээд ч шинэ машинаа чуулгын үүдэнд удаан тавьж болохгүй”
гэдэг байгаа.

Би тэр үед тээвэрчдийн хол­боонд жолооч байсан
боло­хоор дөнгөж шинэ машинтай явж байсан хэрэг. Нээрээ ингэж хүлээж суухаар харьчихаад
ирье гэж бодоод яваад өгөхгүй юу. Тэгсэн мань хүн миний явсан хойгуур “Наад дууг
чинь намайг дуул гээд Цам­балхүндэв явчихсан” гээд өөрийнх бол­гочихсон. Найзууд
нэгнийгээ шоглочихож л байгаа байхгүй юу. Тэр явдлын өмнөхөн Н.Төмөрхуяг “Ханийн
нутаг” гээд дуугаа дуулсан ч хараахан олонд хүрээгүй байсан юм. Бид хэд чинь үй
зайгүй найзууд байлаа. Одоо бодоход их сайхан дурсамж санагддаг. Тэгээд ч урлагт
олон жил зүтгэхдээ зөндөө л сайхан зүйл тууллаа. Зохиолч Р.Чойномыг аав таньдаг
байсан болохоор хааяа архийг нь хүртэл зөөгөөд л гүйж байлаа.  Би өөрөө тэр болгон уугаад байдаггүй л дээ.

-“Ээж минь дээ” дууг нэг болохоор таных гээд,
эсвэл Цэрэнчимэдийнх гээд бай­даг. Яг хэнийх нь дуу юм бэ?

-Монголын радиод “Ээж минь дээ” дуу эх хувиараа
дуучин Т.Цамбалхүндэв” гээд хадгалаас­тай бий. Энэ чинь ийм учиртай юм. С.Цэрэнчимэд
надад зориулж хөгжмийг нь найруулж, Ч.Даг­вадорж гээд утга зохиол судлаач шүлгийг
нь бичсэн. С.Цэ­рэнчимэд маань уран бүтээлийн хувьд намайг их сайхан дэмждэг байсан.
1989 онд ээж нь өөд болж намайг дуудсан.

“Надад ийм дуу байна. Би нэг, хоёрхон удаа дуулсан.
Чи л ард түмэнд хүргэж чадна” гэсэн. Тэр жилдээ “Ээж минь дээ” дуугаараа “Алтан
намар” наадмын шилдэг гэсэн шагнал хүртэж, дараа жил нь “Цагаан лавай”-д дуулж бас
л тэргүүн байр эзэлсэн. Тухайн үеийн “Алтан намар” наадамд Зангад гуай “Ай даа алтан
намраа” гэж ирээд л ид  дуулж байсан үе л
дээ. Ер нь 1996-1997 оны хооронд болсон бүх концертыг Дүгэрмаа гэж хүүхэн хөтөлдөг
байлаа. Бид хаана л концерт болно оролцоно. Кон­цертын үеэр залуу дуучид “Намайг
Цамбалхүндэв ахын өмнө зар­лаарай” гэдэг байсан гэж ярьдаг.

-Яагаад?

-Намайг дуулаад ороход үзэгчдийн алга ташилт,
эмоци дарагдахгүй байдаг гэнэ л дээ. Үзэгчид байнга дахиулдаг байсан болохоор тэгж
байхгүй юу. Тэр жилүүдэд миний дуунууд ра­диогийн хит парадын тэргүүнд л явна.  Ардын жүжигчин Д.Самбуу болон С.Цэрэнчимэд, Н.Төмөрхуяг,
П.Адарсүрэн зэрэг олон сайхан дуучидтай мөр зэрэгцэн урлагийн тайзнаа ана мана л
үзэж байсан гээд бодохоор өтөл насны ганц сайхан дурсамж юм даа. Миний үеийн дуучид
ер нь төрийн шагнал хүртэж. Энэ жил Монголын ард­чилсан холбоо миний нэрийг гавьяатад
тодорхойлсон сурагтай.

-Өмнө нь таныг гавьяатад хоёр ч удаа тодорхойлж
байсан гэж сонссон. Харин энэ жил яах бол?

-Тийм. Тулгар төр байгуу­лагдсаны 800 жилийн ойгоор,
мөн 2009 онд гээд хоёр ч удаа Монгол Улсын гавьяатад тодор­хойлуулсан. Гэтэл өгөөгүй.
Гэхдээ би чинь Алтан гадастай л хүн. Хуучны уран бүтээлчид өнөөдөр хоцрогдсон байж
магадгүй. Гэхдээ цагтаа хийх зүйлээ хийж бүтээсэн хүмүүс. Тэртэй тэргүй ард түмэн
мэдэж байгаа. Өгвөл төрийн хишиг, хайр хүндэтгэл гэж дээдэлнэ. Өгөх­гүй бол одоо
яахав. Төрийнхөө хишгийг хүртэж амжаагүй хорвоог орхисон олон сайхан уран бүтээлчид
байгаа шүү дээ. Өөр би яах ёстой юм. Эсвэл би нугарах ёстой юм уу, илбэ үзүүлэх
ёстой юм уу.

-Таныг “Цэлмэг тэнгэр” хамтлагт дуулдаг байсан
гэдэг. Энэ тухайгаа хууч­лахгүй юу?

-Дорноговийн Зүүнбаянгийн цэргийн ангид
1972-1975 онд алба хаасан. Бас болоогүй ээ “Цэлмэг тэнгэр” нэртэй хамтлагтай. Цэргийн
ангийнхныгаа жинхэнэ доргиож, хөглөнө шүү дээ. Залуу байхад сайхан байжээ. Хайр
сэтгэлийн тухай, хайрын тухай дуу дуулаад л гитар нүднэ. Лимбэ, үлээвэр тоглоно.

-Одоо танд тэр үеийн тоглож байсан хөгжим бий
юу?

–Тухайн үед
12 утастай гитар барьж байсан. Одоо надад байхгүй. Чулуун-Овоонд нэг айлд байгаа
сурагтай. Гитарын дотор талд “1971 онд үйлдвэрлэв. Ленинградын хөгжмийн үйлдвэр.
Чапаевын XV гудамж” гэсэн бичигтэй байх ёстой. 1978 онд Москвад явж байхдаа авч
байсан юм. Үзэмж нь муудсан ч гэсэн аваад гэртээ өлгөчихье гэж бодож байгаа.

-Сүүлийн үед Өвөр­монгол дуучидтай хамтарч ажиллаж
байгаа гэсэн…

-Хүн хөгшрөхөөр шүлэг бичдэг юм гэнэ лээ. Дуу
дуулахаас гадна шүлгийн ном бичиж байгаа. Саяхан л гэхэд би шүлгийг нь бичсэн “Ганцаар
жаргадаггүй хорвоо” дууг Өвөр Монголын алдарт дуучин Тэнгэр дуулсан байсан.

-Одоогийн залуу дуучид­тай хэр дотно байна?

-Залуу дуучдын хувьд таны дууг дуулъя гэж ирэх
нь бий. Үнэндээ тэдний өмнөөс ичдэг. Бурхан хүнийг нэг л хувь заяадаг. Гэтэл манай
залуучууд өөр хүнийг дуурайж уран бүтээл хийх гээд байгааг би ойлгодоггүй. Адар­сүрэнгийн
“Энх улирал” дууг Төрмандах гээд залуу дуулсан харагдсан. Яаж ч дуулаад Адарсүрэнг
гүйцэхэв. Адарсүрэн хорвоод амьд сэрүүн байхгүй болохоор чимээгүй байна. Гэсэн хэдий
ч нэгэнт дуулаад ард түмэнд хүрчихсэн юм чинь яаж ч сайхан дуулаад тэр хүний хэмжээнд
хүрэхгүй ш дээ. Миний “Чулуутын гол” дууг нэг дуучин бас дуулъя гэсэн. Өөрсдөө шинийг
эрэлхийлж, шинэ уран бүтээлээр үзэгчдэд танигдах ёстой. Тэрнээс биш хүний нэр дээр
“од” болно гэдэг ёс жудаггүй явдал.

-“Чулуутын гол” таны бараг брэнд дуу шүү дээ.
Ард түмэн ч андахгүй. Энэ дуу хэрхэн төрөв?

-1994 онд санагдаж байна. Одоогийн хөгжмийн зохиолчдын
холбооны  дарга, “Морин хуур” наадмын гурван
удаагийн шагналт Б.Бямбабаяр нэг өдөр намайг дуудаад “Чиний хоолойд энэ дуу их зохино”
гээд “Чулуутын гол” дууг өгсөн. Шүлгийг нь Минжүүр бичсэн юм. Үнэхээр дуулсан цагаасаа
л ард түмэнд хүрсэн. Одоо 40 жил “Чулуутын гол”-оо дуулсан байна шүү дээ.

-Таны эхнэр Монгол Улсын начин Ц.Дамдингийн дүү
байх аа. Одоо гэр бүлээрээ хотод амьдарч байна уу?

-Би л хотод байна. “Гоц жаалууд” цэцэрлэгт манаач
хийж байна. Цомгийнхоо мөнгөнд хэд гурван төгрөг нэмэрлэх санаатай. Эхнэр хүүхдүүд
харин аймагтаа л амьдарч байгаа. Цомгийнхоо ажлыг зохицуулчихвал нутаг буцна даа.
Манай эхнэрийг Оюунчимэг гэдэг. МҮОХ-ны дэд ерөнхийлөгч, самбо бөхийн дэлхийн аварга,
улсын начин Ц.Дамдингийн төрсөн дүү.

-Танай удамд урлагийн хүн бий юу. Ээжийг тань
сайхан дуулдаг гэж нут­гийнхан тань ярьдаг юм билээ?

-Манай аав, ээж Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын
уугуул. Аав багийн эмч хийж байгаад сүүлд барилгачин болсон. Аймгийн бү­тээн байгуулалтад
гар бие оролцож байсан хүн. Газраас хөндийрч тэнгэр өөд сүндэрлэсэн барилга болгоныг
аав бараг барилцаж байсан гэхэд хэлсдэхгүй. Ээж харин их сайхан дуулдаг. Эмээ ч
гэсэн дуулна. Ийм сайхан гэр бүлд өсч, өндийж, одоо өөрөө өтөл болж амьдралыг элээж
явна даа.

-Таныг Бурхан Халдун уулыг ЮНЕСКО-д бүрт­гүүлэх гээд завгүй байгаа гэж
ярих юм. Үнэн үү?

-Их эзэн Чингис хаан хаан ширээнд суухдаа мөнх
тэнгэрээс хүч авсан уул бол Бурхан Халдун гэж Монголын нууц товчоонд удаа дараа
тэмдэглэгдэн ирсэн байдаг. Тэр ч үүднээсээ 2008 оноос эхлэн Бурхан Халдун уулыг
ЮНЕСКО-д бүртгүүлэх санаа гаргасан.
Гэвч хэн ч дэмжээгүй. Уг нь Үндсэн хуулинд газар дээрх өвс ургамал, ан амьтан ард
түмний өмч гээд заачихсан байдаг.

-Ямар учраас Бурхан Халдуныг бүртгүүлэх гээд байна
вэ?

-ЮНЕСКО-д
дэлхийн байга­лийн гоц сонин цогцолборыг орон нутгийн иргэдийн хүсэлтээр бүртгэнэ
гэсэн заавар байдаг юм байна. Бурхан Халдун уул маань Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр
сумын нутагт байдаг шүү дээ. ССАЖ-ын сайд Ц.Оюунгэрэлтэй утсаар холбогдоод Бурхан
Халдун уулыг ЮНЕСКО-д бүртгүүлэх иргэдийн
гарын үсэг цуглуулъя гэж тохирсон. Тэгээд өнгөрсөн зун Өмнөдэлгэр сумын бүх айл
өрхүүдээр нь яваад санал бодлыг нь сонсоод, 260 хүний гарын үсэг цуглуулаад ирсэн.
Түүнийгээ Ц.Оюунгэрэл сайдад зөвлөхөөр нь дамжуулан өгсөн.

Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын нутагт орших Бурхан
Халдун уул нь эрт дээр үеэс Монгол Улсын түүхэнд онцгой тэмдэг­лэгдэн ирсэн уул
юм. Их эзэн Чингис хаан 10 настайдаа Татаруудаас зугтан амь гарсан түүхтэй уул гээд
түүхийн хуудаснаа мөнхөрсөн олон сонин түүх бий. Энэ уулын ач буянаар бусад улсын
түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг.

Тийм учраас Бурхан Хал­дун уулаа онцгой хамгаалалтанд
авч, ЮНЕСКО-гийн соёлын өвд бүртгүүлэх
орон нутгийн иргэдийн хүсэлтийг бүрдүүлээд ЮНЕСКО
руу явуулсан. Журмандаа хүмүүсийн гарын үсгийг тулгаж үзэх комисс ЮНЕСКО-гоос ирдэг юм билээ. Бүртгэлийнхээ
шатанд явж байгаа гэсэн хариуг ЮНЕСКО-гоос
Ц.Оюун­гэрэл сайдад ирүүлсэн байгаа.

Д.ДАВААСҮРЭН

Ерөнхийлөгчийн гаргасан “Том төрөөс ухаалаг төр
рүү” гэдэг санаачилгыг чухам дээр дооргүй л ярьцгааж байна. Сөрөг хүчин хүртэл үүнийг
дэмжиж, урьд өмнө өөрсдөд нь падгүй байж байгаад чухам одоогийн төрд л хамаа­тай
юм шигээр ярьцгааж байна аа. Гэхдээ энэ тэр нь хамаагүй, хамгийн чухал нь данхайсан
толгойтой, цүр­дий­сэн гэдэстэй төртэй байс­наас иргэд нь гэдэс дүүрэн, халаас бүтэн
байхыг хаа хаанаа мэдсэн нь сайн юм. Төр нь монцойчихсон, иргэд нь мөр унжгар явснаас
хон­жоо монжоо нь иргэддээ ирдэг байх нь хэрэгтэй юм аа. Төр бизнест нь оролцоод
байдаггүй, ашиг сонирхлын зөрчилтэй биш бас өөрсөд­тэй нь өрсөлдөөд байдаггүй байгаасай
гэж бизнесийнхэн хүсч байгаа. Тэгээд ч төр гэдэг зангараг ханхлуулж сүрдэм сонстдог
ч тэнд эзэн байдаг­гүй билээ. Төрд очсон өмч бүр үнэгүйдэж тэндээс алдагдал л хүлээж
байдаг нь үнэн. Төрийн өмчийн нэр дээрх байгууллагын тоо урьдын адил их сонстсоор.
Одоо эднийг эхнээс нь хувьчилж, төрийн мэдлээс гаргах нь том төр данхайж бус харин
зөв менежмент хийж ухаалаг шийдвэр гаргадаг болоход хүрнэ. Тухайлбал МИАТ, Эрдэнэт,
Монросцветмет, Оюутолгойн төрийн мэдлийн хувийг, улсын эмнэлэг, сур­гуу­лиуд, МОНЦАМЭ,
МҮОНРТ, Монгол шуудан, цахилгаан станцууд, Хөтөл, Шивээ овоо, Багануур хувьцаат
компани, Монголын Цахилгаан холбоо компани, Дарханы төмөр­лөгийн үйлдвэр гээд төрийн
нэр дээр буй олон газрууд бий. Яагаад эднийг хувьчлах ёстой вэ.

МИАТ компанийг төрийн өмчийн гэдгээр нь үндэсний
агаарын тээвэрлэгч статустай болгосон. Гэхдээ энэ статус компанийн өмнөх тодотголыг
нэмэгдүүлсэн болохоос биш зорчигчдын халаасан дахийг хэмнэхэд ширхэг ч тусаа өгөө­гүй.
Тэр ч байтугай агаарын тээвэрт чөлөөт өрсөлдөөнийг бий болгоно гэсэн төрийн бодлогын
баримт бичигтэйгээ зөрчилдөхөд хүргэсэн. Төр агаарын нислэгийн чиглэлийг нэмэгдүүлэх,
аюулгүй байд­лыг шинэ түвшинд гаргах, замын зардлыг багасгах ямар ч бодлогыг хийхгүй
харин өөрийн мэдлийн компаниа аргацааж авч явах боломж бололцоогоо нэгдүгээрт тавиад
байхаар ямар юмных нь ухаалаг төр болж чадах вэ дээ. Гэтэл чөлөөт өрсөлдөөн бодит
амьдрал дээр яаж тус­га­лаа олж байдгийг сүүлийн хэдэн жилийн дотор иргэд харж байна.
МИАТ ашиггүй гээд хаячихсан, үүнийг нь дагаад тав тухтай, аюулгүй байдлын асуудал
бүр хаягд­чихсан орон нутгийн нислэг бас ч гэж сайжраад байгааг бид харж байна.
“Изинис”, “Аэро Монголия”, “Хүннү эйр” гээд хувийн компаниуд энэ салбарт орж ирснээр
дааж давамгүй байсан үнэ өртөг бас ч гэж боломжийн болоод байгаа. Одоо гадаадын
ашиг­тай нислэгүүд нь төрийн ком­па­нидаа үлджээ. Үндэсний гэдгээрээ томордог ч
ижил төрлийн бусад авиа ком­па­ниу­дынхаа аманд ороод л нислэгийн тоо нь улам цөө­рөөд
л байдаг. Өөр сонголт­гүй зорчигчид нь харийн ком­па­ниудын аманд багтсан үнээр
өртөг өндөртэй нислэ­гээр явсаар удлаа. Гарах гарц нь хойно байгаагаа сэгсрүү­лээд
нисэхээс өөр яах билээ дээ. Сэтгэл дутдаг, эзэнгүй байдаг төрийн компанийн жишгээр
МИАТ ч бас алдаг­дал­тай ажилладаг. Дөрвөн онгоцтой төрийн компанид 780 хүн ажилладаг
бол 3-5 онгоцтой хувийн компаниу­дад 200-230 хүн ажилладаг гэх юм билээ. Бас том
ялгаа байгаа биз. Төрийн мэдлийн компанид бол хэнбугай ч ингэж ханддаг. Ямар өөрөөс
нь мөнгө гарах юм биш шир­хэг хадаасыг хоёр хүн дамж­лаад явах боломжийг хайж байдаг.
Харин хэмнэлт ашиг харж байдаг хувийн секторт шуудайтай хадаасыг нэг хүн үүрэх үүргийг
өгдөг. МИАТ-ийн удирдлагуудын идсэн уусан хэргийг бид залхатлаа л сонслоо. Төрийн
нэрийн дор эрх мэдэлтэй хэдэн хүмүүст идэж уух эрхийг нь өгөхийн оронд Монгол Улсын
төрөөс МИАТ-ийг шугамаа булаалга­даг­гүй харин ч тэр “Korean air”, “Air china”,
“Aeroflot”-той өрсөлдөх үүрэг өгөх байсан юм. Энэ бол ухаалаг төрийн хийх ажил байв.
БНСУ-ын төрөөс хэцүү бэрх цагт “Daewoo”-г яаж дэмжиж бас дэмнүүлж, “Samsung”-т дэл­хийн
хэмжээний компани болох үүрэг өгч байсныг жишээ болгож ярьдаг. МИАТ компаниас хөрөнгө
мөнгө шамшигдуулсан хэрэгт бурууд­сан хүмүүсийг шоронд олон жилээр хорих тухай ярихаас
илүүтэй алдсанаа тэднээр төлүүлж, тултал нь ажиллуулах тухай шийдвэр гаргавал ухаалаг
шийдэл болох байсан биз. Тэгж яривал цөөхөн монголчууд дунд боловсролтой чадалтай
хүмүүс цөөн. Тэр дундаа нисэхийн салбарт ажилладаг мэргэшсэн толгойнууд хуруу дарам
цөөхөн. Тиймээс тэднийг унасан салбарыг босгож, МИАТ-ийг дэлхийн хэмжээний авиа
компани болгож нүглээ наминчлах боломжийг өгвөл хэн хэнд нь хэрэгтэй байсан байж
болох юм. Шийтгэлийг хорьж биш харин ухаан хүчийг нь шав­хан авдаг хувилбарыг ма­найх
ер боддоггүй, шоронж­сон тогтолцоогоо л өөгшүү­лэ­хийг хичээдэг. Хадгаламж зээлийн
хоршооны хэргийг манайхан одоо ч ярьсаар. Хоршооны эзэд нь “Бид мөн­гөө босгох аргаа
мэдэж бай­на. Хүмүүсийг хохиролгүй болгож чадна. Битгий хориоч” хэмээцгээж бүр хохирсон
хүмүүс ч “Эднийг хориулал­гүй байж л бид мөнгөө авч чадна” гэж байсан ч хуулийн­хаа
дагуу гээд аваачаад л хийсэн. Тэгээд хохирогчид олж долоосон юм ч байхгүй, хадгалуулсан
мөнгө нь өнөөх бизнесмэнүүдийн хуруу хум­саа хугалан байж цуглуулсан хамаг хөрөнгийн
хамт Шүү­хийн шийдвэр гүйцэтгэх газ­рынх­ны гараар ороод л дуус­сан. Хуулиа дагаж
мөрдөх ёстой ч төр ухаалаг байсан бол аль ч талдаа ашиггүй ийм алхмыг хийх хэрэггүй
байв.

Үлгэр домог мэт үргэл­жилж байж арайхийн батал­сан
Оюутолгойн гэрээн дээр ч ярих асуудал бий. Страте­гийн ордын нөөцөд батлагд­сан
болохоор төр тодорхой хувийг нь авна гэдгээрээ л зүтгэчихсэн. Төр хамтрагч болоод
эхлэхээр хөрөнгө оруулж таарна. Бас хариуц­ла­гаа ч хамтдаа үүрэх бол­чих­но. Хөрөнгө
оруулах мөнгө­гүй болохоороо зээл авна. Гэтэл төр бүх төрлийн татвараа аваад явчихсан
бол үүнээсээ хамаагүй дээр байх байсан гэж учир мэдэх хүмүүс ярьдаг. Тэгэхээр төрийн
мэдлийн хувь дээрээ ч бид бодолцмоор байгаа юм. Төрд өмч авах биш харин өмчгүй болгоод
ухаалаг зохицуулалт хийх боломжийг л эрэлхийл­мээр. Чөлөөт зах зээлийг мөрдлөг болгодог
олон улсын жишиг ингэж л явдаг.

Төрийн мэдэлд байдаг МОНЦАМЭ агентлаг, олон нийтийн
тодотголтой МҮОНРТ-ийн талаар ч ярил­гүй өнгөрч боломгүй. 1998 онд батлагдсан Хэвлэлийн
эрх чөлөөний тухай хуулиар төр мэдэлдээ хэвлэл мэдээл­лийн хэрэгсэлгүй болохоор
болж, улмаар ОНРТ-ийн хууль батлагдаж төрийн мэд­лийн радио, телевиз байхгүй болж
байв. Үүнийг төр биш олон түмэн маань л мэдээл­лийн хүчирхэг хэрэгсэлтэй болсон
гэж байгаа амьдрал дээрээ худлаа. Мөнгө нь төрийнх, томилгоо нь улс­төрийнх, байшин
барилга нь ч төрийнх. Тэгэхээр төрийн бус олон нийтийнх гэсэн жүжигт хэн хэн маань
ч итгэх­гүй. Ядаж гаргаж буй контент нь олон нийтийн хэрэгцээг хангадаг ч биш. Энэ
салбарт чөлөөт өрсөлдөөн байхгүй болохоор бас л эрүүл биш.

Цахилгаан, дулааны стан­цуу­дын хувьд үнийг нь
чөлөөлж, хараат бус болгож байж л бид эрчим хүчээ бор­луу­лах талаар бодож эхлэх
байх. Түүнээс хараат байд­лаа­раа бол юун гадагшаа гаргах, бусдын аяыг хардгаа­раа
л байна. Шуудангийн байгууллагыг хувьчилдаггүй юм аа гэхэд үйл ажиллагааг хувьд
шилжүүлэх тухай бид бодох л хэрэгтэй болж байна. Төр баялгийг үйлдвэрлэнэ гэж хэзээ
ч байхгүй. Төр үйл ажил­лагаа явуулаад ашиг олно гэж ч байхгүй. Харин баялаг үйлдвэрлэх
боломж, ашиг олдог чиг замыг нь аж ахуйн нэгжүүд, иргэддээ л нээж өгмөөр. Хорин
жилийн өмнө ярьж байснаа одоо давтаж, дороо эргэл­дэх эргүү төлөг шиг байгаа ч дахиад
хорин жил эргэлдэх­гүйн тулд одоо эхэлмээр бай­на. Төр мэдэлдээ өмчтэй бай­гаад
үржүүлж нэмэгдүүлээд иргэддээ өгнө гэж үгүй. Харин төрд эзэн байдаггүй учраас хэн
эрх мэдэлтэй байна, хэн зувчуулах боломжтой байна тэр хүний хуруун салаагаар л гарна.
Магад тэгээд нэг нам нь ялахаар нөгөөхөө барив­чилж, нөгөө нь дараагийнхаа гэх мэтээр
явж өгнө. Дуусаш­гүй өс хонзон. Төр өмчтэй байх нь ийм хэргүүд гарахын үндэс болчихдог.
Тиймээс хэн яаж мөнгөтэй хөрөнгөтэй болс­ныг олж тогтоож судал­даг, буруутгах гэж
оролддог тогтолцоогоо ерөөсөө төр нь хөрөнгөтэй байдаггүй тогтол­цоогоор халмаар
байна. Төр хөрөнгө нэмэх гэж ухаан, цаг зарахын оронд хүмүүсээ яаж хөрөнгөтэй мөнгөтэй
байлгах вэ гэдэгт л анхаарвал таарна. Угаасаа төрийн хөрөнгө иргэнд ирж наалддаггүй
юм. Баян төртэй байснаас баяж­сан иргэдтэй болж, монцгор төртэй байснаас монжсон
ардтай байсан нь дээр хойно.

ЕРӨНХИЙ БАЛЕТМЕЙСТР, ЕРӨНХИЙ НАЙРУУЛАГЧ
БОЛОН НАЙРУУЛАГЧГҮЙ ТЕАТР

Дуурь бүжгийн эрдмийн театр дотроо
хямраад нэг жилийн нүүрийг үзэж байна. Энэ хугацаанд арав гаруй уран бүтээлч, аж
ахуй, санхүү захиргаа арын албаныхан­тай нийлээд хориод хүн ажлаа­­саа халагдаад
байгаа аж. Дээрх арав гаруй уран бүтээлчийн олонхи нь тэтгэв­рийн насанд хүрсэн
гэх шалт­гаанаар халагджээ. Үүнээс өмнө экс дарга Сэргэлэнгийн үед бас бөөнөөрөө
халагдаж байв. Тухайн үед олон хүнийг ажлаас нь чөлөөлсөн учир шалтгаанаа Б.Сэргэлэн
захи­рал театрт “цус сэлбэх” шаард­лагатай холбон тайл­бар­лаж байв. Уг алхмыг мэр­гэж­лийнхэн
үзэхдээ залуу уран бүтээлчдийг олноор нь гаргаж ирж тайзан дээрх цөөн хүний монополийг
задалс­наар уран бүтээлийн өрсөл­дөөнийг нээлттэй болгосон гэж үзсэн. Таагүй нөхцөл
үүсэхэд тэмцэл өлсгөлөн зар­лаад гудамжинд гарч хашхи­раад байдаггүй, хэрүүл тэмцэл
хийж олны анхаарлыг татаад байдаггүй нэг онцлог эднийд бий. Олгой хагаравч тогоон
дотроо гэдэгчлэн. Харин энэ удаад байдал арай өөрөөр өрнөж байна. Нарийн мэргэжлийн,
мэргэш­сэн, өөр нэгнээр орлуулах бололцоогүй 
уран бүтээлч­дээ ээлж дараалан явуулсаар байна. Эхлээд Ерөнхий балет­мейстр
Б.Жамьяндаг­выг өндөр насаар нь шалтаг­лан зөвлөх балетмейстр нэрээр, дараа нь Ерөнхий
найруулагч Г.Эрдэнэбаата­рыг, саяхнаас Ерөнхий балет­мейстр Х.Гэрэлчимэгийг, мөн
симфони оркестрын мэргэш­сэн хөгжимчдөөс явуулаад буй юм. Үлдсэн хэсэг нь ажлаа­саа
халагдах вий гэх айдас, нэгэндээ үл итгэх ханд­лага дор сэтгэл зүйн дарам­тад ажиллаж
байгааг ажил­лагсад нь хэлж байна. Үүний нэг шалтгаан нь “дотоод мони­торинг” гэх
ажил шинээр бий болгосон явдал гэнэ. Тэр нь ажиллагсдад нэгийгээ “тагнуул юм уу
дарга нарын бууны нохой” байж болзош­гүй гэх сэтгэгдэл төрүүлдэг бололтой юм.  “Дотоод мони­то­ринг” нь чухам юуг хянадаг нь
бас тодорхойгүй, хүмүүсээ хянадаг бололтой яриа явж байх юм. Ерөнхий балет­мейст­рээр
ажиллаад удаагүй байсан Х.Гэрэлчимэгийг ажлаас чөлөөлөхдөө теат­рын балет ангийн
уран бүтээлч­дийн дунд явуулсан санал асуулгын дүнд үндэс­лэсэн гэж тайлбарлаж бай­гаа.
Уг санал асуулга нь Х.Гэрэл­чимэгтэй “хамтран ажиллах бололцоотой эсэх” гэх мэтийн
утгатай арав гаруй асуулттай байжээ. Асуулгад балетчид Х.Гэрэлчимэгээр удирдуулж
ажиллах боломж­гүй гэж хариул­сан юм байх. Санал асуулгын хариултыг театрын удирдлагууд
тэгж танилцуул­сан гэнэ. Анхны хориод хүн халсан үеэс үүсээд байсан үл итгэлцэл
дээр дээрх санал асуулга бүр ч нэрмээс болсон аж. Саях­наас симфони оркест­рын хоёр
ч хөгжимчин театраасаа татгалзаж Улсын Филар­монид ороод байна. Тэд теат­рынхаа
одоогийн дотоод уур амьсгалаас зугтаж ажлаа сольжээ. Нарийн мэр­гэж­лийн хөгжимчдийн
дотор нь орж ажиллахыг мөрөөддөг улс­даа хамгийн том оркест­роо­соо тэд ийм шалтгаанаар
явсан гэнэ. Ажлаасаа халагд­сан хүмүүсээс Ерөнхий най­руу­лагч байсан Г.Эрдэнэ­баатар,
зохион байгуулагч байсан Баасандалай нар шүүхэд ханджээ. Тэд­ний нэхэмж­лэлийг анхан,
дунд шатны шүүх хянан хэлэл­цээд хоёуланг нь үндэс­лэлгүй халагд­сан гэж үзэн ажилд
нь эргүүлэн авах шийд­вэр гарга­жээ. Хоёр шатны шүүхийн шийдвэр ингэж гар­сан тул
Баасандалай ажил­даа эргэж орохоор очсон боловч теат­рын удирдлага татгалзсан хариу
өгчээ. Харин Ерөнхий найруулагч одоогоор театр­тай­гаа эргэж харьцаагүй яваа бололтой.
ДБЭТ-ын даргаар Ч.Мөнхзул, Уран сайхны удир­дагчаар А.Дашпэлжээ нар ирж ажиллаад
яг нэг жил болж байгаа юм. Энэ хуга­цаанд тус театрт дээрх үйл явдлууд болж өнгөрөв.

 

ДБЭТ-Т ЯАГААД ХӨЛ ТОЛГОЙГҮЙ МЭТ
БУЖИГНААН БАЙН БАЙН ДЭГДЭХ БОЛОВ

 

Дөрвөн жилийн давтамж­тай даргын томилгоо,
шинэ дарга нарын хийж буй халаа сэлгээ зэрэг нь бусад салбарт яадгийг бүү мэд, мэргэжлийн
урлагт хамгийн хорлонтой тусч байна. Дуурь бүжгийн эрдмийн театр бол соёл, урла­гийн
салбар дотроо бүр ч онцгой бүс юм. Энэ төрлийн театр нь улс үндэстний оюу­ны соёлын
хөгжлийг тодор­хойл­дог учир манайхаас бусад улс орнуудын төр, засаг нь сонгодог
урлагийн театртаа онцгой ач холбог­дол өгдөг юм байна.  Манайх шиг үе үе толгойг нь өөрч­лөөд байдаггүйн
учир нь тэр аж. Оюуны соёлын асар өргөн цар хэмжээтэй үйлд­вэр­лэл тэнд явагдаж
байдаг учраас “стратегийн ач холбог­дол” өгдөг байна. Сонгодог, хөгжмийн, эрдмийн
гэхчилэн тодотголууд нь тухайн театр уламжлалаа барьж урагшлах зарчимд тулгуурлаж
байдаг бөгөөд сонгодог урлаг өөрөө зөвхөн дэг сургуулиараа төдий­гүй тэр урлагийг
хөтлөн урагшлах бодлогоороо ч уламж­лалаа барих зарчмыг шаарддаг. Гэтэл манайд энэ
зарчим сүүлийн хорь гаруй жилд алдагдсан. Ингэс­нээр ДБЭТ хөгжих бус дарга солигдох
тоолонд хямарсаар байна. Одоо тус театрын дотоод эх сурвалжууд нөхцөл байдлаа үнэлж
дүгнэж эхэл­лээ. Тэд үзэхдээ, нэг жилийн дараа гэхэд энэ театр унал­таа бүрэн хүлээн
зөвшөө­рөхөд хүрэх болно гэцгээж байна.

ДБЭТ-ЫН ХЯМРАЛЫН ШАЛТГААН ЮУ БАЙВ?

Үндсэн хоёр шалтгаан харагдаж байгаа
нь бүтэц болон урын сангийн бодлого хоёр юм. Сүүлийн хорь гаруй жилийн туршлагыг
эргэн хар­вал ДБЭТ урын сангийн бод­логогүй явж ирсэн нь хамгийн түрүүнд үзэгчдэд
илт анзаа­рагд­дагийг хэлэх хэрэгтэй. Ердөө л өмнөх үеийнхнийхээ босгож хуримтлуулж
өгсөн энерциэрээ явж ирсэн хэрэг. Тиймээс эднийхийг удирда­хаар ирж байгаа ямар
ч баг хамгийн түрүүнд урын сан­гийн бодлогоо тодорхой болгох, төлөвшүүлэх үүргээ
гүйцэтгэх ёстой болж байна. Байгаа хүмүүсээ халж солих зэрэг нь үнэндээ том хариуц­лагын
дэргэд хэтэрхий жижиг зүйл. Харин театр цааш нь явах энерцгүй болох цагт хаалгаа
хаахаас өөр яах гэж. Энэ л жинхэнэ гамшиг. Дараа­­гийн зайлшгүй алхам бол дэлхийн
театруудын сүл­жээнд нэгдэх. Орчин үед теат­рууд энэ замаар хөгжин томорч байна.
Ингэснээр тухайн улсын теат­рын нэр хүнд, үнэ цэн өсч, орлого нь тасралтгүй нэмэгдэж
байна. Үүнтэй хамт тухайн улсын нэр төр, орлого бас тасралтгүй нэмэгдэж байдаг байна.  Гэтэл ДБЭТ улам уруудаж, улсын төсвөөр голоо зогоох
төдий. Зөв удирд­лагын систем, уран бүтээлчдийн оновчтой бүт­цээр ажиллах­гүй явж
ирснээ­сээ болж улс оронд орлого, үнэ цэнийг босгохын оронд харин ч сан­хүү­гийн
төдийгүй оюуны соё­лын хямрал руу чирч байгаа нь харамсалтай. ДБЭТ бол манай улс
өнгөр­сөн наян жилийн хугацаанд босгосон соё­лын том  үйлдвэр, олон улс дахь манай нэр төрийн баталгаа.
Тэгэхээр энэ театрт одоо хоёр том алхам хийх гарц харагдаж байна. Эхнийх нь, сонгодог
урлагийн теат­рын ажиллах зөв бүтцийг маш хурдан байгуулах. Нөгөөх нь урын сангийн
бод­ло­готой болох. Энэ нь дуурь бүжгийн театрын үйл ажил­лагааны мэргэжлийн стан­дарт
юм. Дэлхийн тавцанд чөлөөтэй гарахад хийвэл зохих алхам үүнээс өөр байх­гүй. Олон
улсын сүлжээ­ний театрууд өнөөдөр их мөнгө­ний урсгалыг бий болгохын зэрэгцээ улс
үндэст­нийхээ нэр хүндийн том баталгаа нь болж байна. Энэ нь дуурийн театруудын
өнөөгийн дэл­хийн жишиг болжээ. Жишээ нь, Австрийн дуурийн театр гэхэд олон улсын
валютын эргэлтийг өөрөөрөө дамжуу­лан улс орныхоо жилийн орло­гын нэлээн жин дарах
хэсгийг бүрдүүлдэг байна.

Тэгвэл дуурь бүжгийн эрдмийн театрын
стандарт ямар байдаг вэ?  Театрын аж ахуй,
уран бүтээл, маркетинг гурав нь тус бүртээ шаталсан бүтэцтэй байдаг юм байна. Энэ
бүтэц нь дуурь балетын театрын хэвийн үйл ажилла­гаа явуулах стандарт бүтэц аж.
Энэ стандартаар, теат­рын уран бүтээлийг зөвхөн туурвин зохиогчид шийдэж байдаг
учир Уран сайхны зөвлөлийг удирдагчаасаа эхлээд зөвхөн зохион туур­вигч уран бүтээлчдээс
бүр­дүүл­дэг байна. Ерөнхий най­руу­лагч, ерөнхий удирдаач, ерөнхий зураач, ерөнхий
хормейстр, ерөнхий балет­мейстр, ерөнхий концерт­мейстр гэхчилэн. Гүйцэтгэх уран
бүтээлчид уран сайхны зөвлөлд байх боломжгүй гэсэн үг. Уран сайхны зөвлө­лийн буюу
зохион туурвигч багийнхаа доор удирдан туурвигч уран бүтээлчид, гүй­цэт­гэн туурвигч
уран бүтээл­чид гэж байна. Энэ хоёр нь дотроо мөн өөр өөрийн шатал­сан бүтэцтэй.
Дэлхийн дуурь балетын театрууд бүгд ийм стандарт бүтцээр ажил­лаж байна. Сонгодог
урла­гийн суурийг тавьж хөгжүүл­сэн алтан үе нь жараас далан оны сүүл, наяад оны
эх байв.  Гэвч театраа стан­дар­таар нь эмхэлж
чадаагүйн шалтгааныг хөгжим судлаа­чид мэргэжлийн хүмүүс дутаг­даж байсантай холбон
тайл­бар­лаж байгаа бол сүүлийн ялангуяа арав гаруй жилд бүх болол­цоо нээлттэй
л байлаа шүү дээ.

ДЭЛХИЙН СҮЛЖЭЭНИЙ ТЕАТРУУД БОЛОН
МАНАЙХТАЙ ИЖИЛ ТӨСТЭЙ ТЕАТРУУД ХЭРХЭН АЖИЛЛАЖ БАЙНА ВЭ?

 Манайхтай төстэй хуучин соц системд байсан улс
орнуу­­дын дуурь бүжгийн теат­руудын жишгийг одоо сонирхъё.  Жишээ нь,, Унгар, Болгар, Румын, мөн Оросын холбоонд
багтдаг 15 улсын театрууд бүгд уран бүтээлч­дийн шаталсан бүтэцтэй, тэр бүтэц нь
дээд зэрэглэлийн урлагийг маш өндөр хэм­жээнд нь хийх нөхцөлийг хангаж өгч байдаг
ажээ. Уг бүтцийг тодруулбал, жишээ нь, Ерөн­хий найруулагчийн дор наад зах нь хоёр,
тэгээд дөрөв таван найруулагчдаас бүрд­сэн баг ажиллах жишээ­тэй. Театрын дарга
нь удир­даач, балет­мейстр, найруу­лагч гэхчилэн дандаа зохион туурвигчид байдаг
юм байна. Харин дэлхийн сүлжээний театруу­дын дээрх жишгээс ялгаатай нь дарга нар
нь томоохон бизнесмэнүүд, менежерүүд байна. Жишээ нь, Италийн “Ла Скала”, Авст­ра­лийн
“Сид­нейн дуурийн театр”, Амери­кийн “Метропо­литан” театр, “Карнеги Холл”, Оросын
“Боль­шой театр”, Австрийн дуурийн театр гэсэн томоо­хон театруудын дарга нар нь
том бизнесмэн, менеже­рүүд байдаг аж. Дэлхийн театруудын сүл­жээнд байдаг дуурь
балетын театрууд нь заавал Ерөнхий найруулагч­тай байх албагүй байдаг бай­на.  Харин хэд хэдэн найруу­лагчтай байдаг юм байна.
Дэлхийгээс ши­лэгд­сэн най­руу­лагчдыг урьж, өндөр үнэ төлж жүжиг тавиул­даг, тэр
жүжгүүдийг нь най­руулагч нар нь урын сандаа авч үлддэг ийм зарчмаар ажилладаг юм
байна.

АНХНААСАА СТАНДАРТАА ЯАГААД “МАРТАВ” 

Тус театр жараас далан оны эхэн хүртэл
Италийн “Чио Чио сан”-ыг эс тооцвол “Евгений Онегин” тэргүүт дан­даа Оросын  дуурь, балет, далаад оны дунд үеэс Италийн Ж.Вердийн
“Травиа­та” тэргүүт дууриудыг тавьж эхлэн наяад оны сүүл үе, ерэн оны эх гэхэд дэлхийн
дуу­рийн бараг ихэнх том дууриу­даар урын сангаа баяжуул­сан байдаг. “Отелло”,
“Туран­дот”, “Трубадур” гэхчилэн үргэлжилнэ. Энэ бүхнийг Ерөн­­хий найруулагч агсан
Лхасүрэн, дараагийн ерөн­хий Л.Эрдэнэбулган найруу­лагчийн үед хийж дуусгажээ. Ингээд
ерээд оны дунд хавиас урын сангийн бодлого нь хэрхэн үргэлжлэхийг дахин шинээр олж
харах шаардлагатай үе эхэлж. Балетын хувьд, Э.Чойдогийн хөгжмөөр Б.Жамьяндагвын
неоклассик бүтээл “Чойжид дагина”, хөгжмийн зохиолч А.Батдэлгэрийн “Гэсэр номун
хаан”, “Тэнгэрийн ташуур” гэхчилэн шинэ бүтээлүүд тавьж, балетад үндэсний бүтээлдээ
хандах хандлага сэргэж эхэлсэн бол, дуурь талдаа Австри, Германы жүжигт хандаж,
мөн хөгжмийн театрын шинэ төрлүүдээс оруулж ирсэн байдаг. А.Моцар­тын “Увдист лимбэ”
дуурь, И.Штраусын “Сарьсан багваахай” оперетта зэрэг  нь чухам энэ шаардлагыг олж харсан бүтээлүүд юм.
Том дууриудыг бодвол хөнгөн, тансаг, орчин үеийн үзэгч­дийн хэрэгцээ шаардлага,
дэлхийн театруу­дын хандла­гыг мэдэрсэн, бас дуучид уран бүтээлчдийн мэргэжлийн
өсөлт, эрсдлийг тооцож үзсэн шийдэл байсан болов уу. Сонгуулиас сонгуулийн хоо­ронд
савлаж бужигнал­даж ирсэн одоогийн энэ жиш­гийг хүлээж авах болол­цоогүй ганц байгуул­лага
бол ДБЭТ. Босох уу, сөнөх үү, цааш нь хэрхэн урагшлах вэ гэдэг асуултын өмнө эднийх
тулж ирээд бай­на. Дарга нь чухам хэн байх нь асуудлын гол биш юм.

Н.ПАГМА

Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын
сайд С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Хамтын тэтгэврийн даатгалын тухай
хуу­лийг өргөн барилаа. Энэ хууль гарснаар гэр бү­лийн тэтгэврийн насны хүмүүсийн
аль нэг нь бие барсан тохиолдолд үлдсэн нь халамжийг нь үргэлжлүүлэн авч байх зохицуулалттай
гэв үү?

-Хуулийг гаргах бол­сон гол шаардлага
гэвэл өнөөдрийн Монгол гэр бүлийн үнэ цэнэ, бат бэх байдал алдагдсантай хол­боотой.
Мөн ахмад настнууд өнөөдөр бие дааж амьдрах хандлага ихэссэн. Хуучин хэдэн үеэрээ,
олуулаа нэг гэрт амьдардаг байсан сис­темийг халж тэс өөрөөр амьдрах сонирхолтой
бол­сон. Үүнээс болж ах­мад настнуудын амьд­рал, нийгмийн хамгаал­лын асуудлууд
хурцаар хөндөгдөж байгаа цаг үе. Тиймээс “Гэр бүлийн хөгж­­лийг дэмжих жил” болгон
зарласантай хол­боотой­гоор ахмад наст­ны нийг­мийн баталгааны асууд­лыг ихээхэн
хөндөж бай­гаа нь энэ. Ийн Хам­тын тэтгэврийн даатга­лын тухай хуулийг гар­гаснаар
ахмад настнууд аливаа эрсдэлд орохоос хамгаа­лах, тайван амьд­рах ор­чинг нь бүрдүүлэх
зорил­готой. Ер нь хор­воогийн жамаар гэр бү­лийн хоёрын хэн нэг нь түрүүлж мөнх
бусыг үзүүлдэг. Ха­рин үлдсэн нэг нь сэтгэл санааны хямралд оро­хоос гадна амьдралын,
эдийн засгийн байдал нь эрс хүндэрдэг. Өнөөгийн манай ахмадууд бүгд со­циализмын
үед амьдарч байсан. Цалингаас цалин­гийн хооронд байж бий болгосон хуримтлал ч үгүй
байдаг. Хоёр ахмад нийлээд 600 мянган төг­рөгийн тэтгэвэр авдаг байлаа гэж үзье.
Муугаар бодож нөхөр нь нас бар­лаа гэж үзэхэд тухайн өрхийн орлогын 60 хувь нь алга
болдог. Сэтгэл санааны хохирлоос гад­на ийм орлоготой үлдсэн хүн яаж амьдрах вэ.
Хоол унд­наас эхлээд хувцас хэрэг­лэл, ахуйн хэрэглээ гээд олон зүйл дутагдана.
Үүнээс болж тэтгэврийн зээл авч хүүнд нь давхар шатаж бүр эцэст нь өөр­төө байгаа
бүхнээ өгч өрнөөс салаад орох орон­гүй үлдэх тохиолдол ч олон байна. Энэ эрс­дэлийг
байхгүй болгохын тулд уг хуулийг гаргасан.

-Хууль батлагдвал нас барсан ханийнхаа
тэтгэврийн хэдэн хувийг авна гэсэн үг вэ?

-Одоогийн байдлаар 50, 70, 100 хүртэлх
хувь гэсэн тоо яригдаж байгаа. УИХ-ын гишүүд 50 хувийг нь өгнө гэх нь  үү эсвэл 70 хүртэлх хувь бүр цааш­лаад 100 хувь
өгнө гэсэн шийдвэрийг ч гаргаж ма­гадгүй. Тэтгэв­рийн даат­галын сангийн даац, ачааллыг
тооцож үзээд хэд байхыг шийдэх байх. Ер нь Тэтгэврийн даатга­лын сан мөнгөтэй, мөнгөгүйдээ
гол нь биш.

-Энэ хууль гарснаар ямар хэмжээний
ачаа­лал үүсэх бол?

-Энэ хуулийг баталс­наар эдийн засгийн
сөрөг нөлөө бага байна. Угаа­саа тэр хүн авч байсан тэтгэвэр шүү дээ. Гэхдээ энэ
давхар тэтгэвэр нь ямар нөхцөлд хамаарах вэ гэвэл үлдсэн нэгнийх нь амьдрах хугацаанд
олгогдоно. Шууд хэлбэл насаараа нэг гэрт амьдар­сан хоёр хүний сүүлд амьсгал хурааснаар
нь тооцож тэтгэврийг хаа­даг болно. Хүн насаараа нийгмийн даатгал төлж хуримтлал
бий болгосон байгаа. Түүнээс нь хувь хишиг хүртээд амьдарна гэдэг бол их том буян
юм. Бурхан болсон хойно нь ханийнхаа буяныг хүр­тэж амьдарна гэдэг сай­хан байна
биз дээ. Харин тэтгэвэр авах хүмүүсийн тооны хувьд ойлгомжтой, тэлнэ. Гэхдээ тухайн
буу­рай нас бараагүй бол тэтгэврээ авдгаараа авна. Тэгэхээр эндээс ямар нэгэн зохиомол
эрс­дэл үүсэхгүй. Тооцооллыг бид хийнэ.

-Бас сөрөг талууд гарах байх. Гэр
бүлээ цуцлуулалгүйгээр хоёр тийш болсон гэр бүлүүд олон бий. Энэ тохиол­долд нэг
нь нөгөөгөө нас барсан тохиолдолд тэт­гэврийг нь үргэлж­лүү­лэн авах уу. Бас захи­ран
зарцуулах эрх нь хэр хангалттай байх бол?

-Сүүлийн 10 жилд нэг хаяг дээр, нэг
гэрт хамт амьдарсан байх шаард­лага тавьж байгаа. Харин нас барсан ханийнхаа тэтгэврийг
яг л эзэм­шигчийн эрх үүргийг адил эзэмшинэ. Ямар нэгэн хязгаар байхгүй. Шууд хэлбэл
нас барсан гэдгийг нь тодотгож өгөөд захи­ран зарцуулах эрхийг нь шилжүүлнэ. Банкнаас
зээл авна уу, сар сард нь тэтгэврээ авна уу өөрийнх нь эрх болж байгаа гэсэн үг.

-Зарим өндөр наст­нууд тэтгэврээ
үр хүүх­дүүддээ булаал­гах то­хиолдол элбэг байдаг?

-Ахмадын эрхийн тухай хуулийг боловс­руулж
байна. Энэ хуу­лиар ахмад настныг асар­даггүй, ямар нэгэн хэл­бэрээр дарамталдаг,
тэд­нийг сэтгэлзүйн болон эд материалын хохиролтой үлдээдэг, үүрэг хүлээсэн үр хүүхэд
нь үүргээ хүлээ­дэггүй ийм этгээдүүдэд хүлээлгэх хариуцлагыг чангатгана. Уг хуулийг
гар­гах цаг нь болчихож. Гэр бүлийн хүрээнд гарч бай­гаа хүчирхийллийг судалж үзсэн.
Хүүхэд, эмэгтэйчүүд ихээр өртдөг байсан бол өнөө­дөр ахмад настнууд ду­та­хааргүй
өндөр хувьтай гарч байна. Тэтгэврийг нь булааж аваад үнэгүй зарцалдгаас эхлээд асуу­дал
их. Зоддог то­хиол­дол ч байна. Үүний­гээ ч ахмадууд нууж үхэ­хийн хооронд үр хүүхэд
болоод өөрийнхөө нэ­рийг бодож хамгаалдаг. Ийм далдын далд хэл­бэрийн хүчир­хийллийг
таслан зогсоо­хоор Ахма­дын эрхийн тухай хуулийг гаргах юм.

-Эдийн засаг хөг­жөөд иргэд, тэтгэврийн
насныхан төрийн гар харахааргүй болсон цагт энэ хууль хэрэгж­сээр байх уу. Хуулийн
хэрэгжих хугацаа гэж тавьж өгсөн үү?

-Хуулийг хэрэгжих ху­га­цаа гэж байхгүй.
Дав­хар тэтгэвэр авахгүй бо­лох шаардлагагүй үе гэж ер нь гарахгүй дээ. Хүний хэрэглээ
хязгааргүй. Тиймдээ ч улс орон эдийн засгийн боломжтой бо­лох тусмаа давхар тэт­гэврийг
өгөх нь илүү үр дүнтэй хэрэг болно. Өнөөд­рийн байдлаар Япон, Австрали гэх мэтээр
өндөр хөгжсөн орнуудад нийгмийн хам­гааллын систем их хүчтэй байдаг. Тэтгэврийн
даат­галын тухай хуульд хүн бүрт тэгш олгодог суурь тэтгэврийн сан бий бол­гох ёстой.
Суурь тэтгэв­рийн сан дээр одоогийн авч байгаа тэтгэврээ нэмээд дээрээс нь нэмэлт
тэтгэврийн сантай болох хуулийн төсөл боловс­руулж байна. Суурь тэт­гэв­рийн сан
гэдэг маань эдийн засгийн хямрал болох мэт гэх сөрөг нө­лөөлөл үүсэхэд суурь тэтгэврийг
нэмж тухайн иргэнийг ямар нэгэн эрсдэлд орохоос хам­гаал­даг учиртай.

-Энэ хуулийг сонс­сон ахмад настнуудад
хүлээлт үүсэх байх. Хэрэгжилт нь хэзээ­нээс эхлэх вэ?

-Бид 2015 оны нэг­дүгээр сарын 1-нээс
хэ­рэгжүүлэхээр тооцож байгаа.

-МАН-ынхан улс ор­ны эдийн засаг
уналаа, их өрөнд орлоо гэж байна. Энэ үед хууль хэр дэмжлэг авах бол?

-Өр зээлийн асуудал гэдэг бол эдийн
засагтай огт холбоогүй цэвэр улс­төржсөн алхам. Сөрөг хүчин өнөөдөр энэ Зас­гийн
газрыг яавал гар хөлийг нь хүлээтэй байл­гах вэ. Яавал ажил хийл­гэхгүй байх вэ,
яаж нэр хүндийг нь унагааж, сөх­рүүлэх вэ гэдгийн төлөө л ажиллаж байгаа. Энэ Зас­гийн
газрыг унагаад 2016 онд хуучин эрх мэдэл, албан тушаалаа авъя гэсэн увайгүй бодол­той
байгаа. Түүнээс биш улс орны сайн сайхны төлөө тэд гоншг­оноод байгаа юм биш. Өнөөдөр
бондыг хориглосноор ирээдүй өргүй байхгүй. Тэртээ тэргүй Монголд бүтээн байгуулалт
хийх нь үнэн үү, үнэн. Монгол орон 2014 онд эдийн зас­гаараа тэргүүлнэ гэдгийг дэлхийн
топ судалгааны байгууллагуудаас мэ­дээлж байгаа. Эдийн зас­гийн өсөлт 15.7 хувьд
хүрнэ гэсэн магадлал бий. Ийм боломжтой үед бид бонд гаргана гэдэг аймшигтай зүйл
биш. Харин ч цаг хожиж бүтээн байгуулалтаа хийх ёстой. МАН-ынхан эрх барьж байхдаа
өөрсдөө, өөрс­дийнхөө зөв гэж үзэж бай­гаагаар энэ бүтээн бай­гуулалтуудыг хийхгүй
яасан юм. 

-Тэтгэвэр нэмэх шаард­лагыг МАН-ын­хан
тавилаа. Тэтгэв­рийн насныхан ч хү­лээлт­тэй байгаа байх. Энэ асуудлыг хэзээ хэр­хэн
шийдэх бол?

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт ца­лин,
тэтгэвэр, тэтгэмжийн нэмэгдлийг урьдчилан зарлахгүй гэж заасан учраас тодорхой зүйл
ярих боломжгүй байна. Яагаад вэ гэвэл зарлас­наас болж үнийн хөөрөг­дөл бий болж
цалин, тэт­гэвэр нэмсний үр ашиг гардаггүй. Энэ нь үнэн. Ямартай ч тэтгэврийн нэмэгдлийн
асуудлаар Засгийн газарт хуулийн төсөл хүргүүлсэн. Нэг зүйлийг хэлэхэд Засгийн газрын
мөрийн хөтөл­бөрт тухайн жилийн инф­ляцтай уялдуулж цалин, тэтгэврийг нэмэгдүүлж
байна гэсэн заалт бий. Өнгөрсөн оны сүүлээр инфляц 11-12 хувьтай байсан.

Л.МӨНХТӨР

 Чарли Чаплин эхнэр хүүхдүүдийн хамт “Manoir de Ban” эдлэндээ. Швейцарь

Монгол
эмэгтэй XX зууны нэрт жүжигчин Чарли Чаплины хүү Южин Чаплинтай гэр бүл болсон
тухай мэдээлэл өнгөрсөн өдрүүдэд хэвлэлүүдийн хуудсыг чимлээ. Монгол эмэгтэй
дэлхийн кино одын бэр болж. Үе удмаараа Америк, Англи, Швейцарь улсуудыг дам­насан
Чаплиныхны алдарт гэр бүлд багтсан тэр монгол бүсгүй уран нугараач гэдгийг бид
мэдэж авсан. Тэрбээр Чарли Чаплины ихэр ач охидыг төрүүлжээ. Чап­линыхан бол
Европын удам дамжсан урлагийн гэр бүл. Энэ гэр бүлд монгол эмэгтэй, тэр дундаа
манай уламжлалт урлагийн уран нугараач бүл нэмсэн нь то­хиолдлын бус нэн
сонирхолтой учир ерөөл гэмээр. Монгол бүсгүйн маань нөхөр Южин Чаплин нь Чарли
Чаплины гурав дахь хүү юм байна. Дуу бичлэгийн инженер мэргэжилтэй, баримтат
киноны найруулагч аж. Циркийн урлагт дуртай тэрбээр циркийн менежер, захирлаар
мөн ажиллаж байжээ. Чарли Чаплины хүү монгол бүс­гүйтэй хэрхэн танилцаж гэр бүл
болсон тухай болон монгол эхнэр, ихэр охидынх нь нэр зэрэг то­дорхой мэдээлэл
одоохондоо бидэнд үгүй ч циркийн урлаг тэр хоёрыг учруулсан болов уу. Южин
Чаплин Швейцарийн Вевегийн Олон улсын инээдмийн кино фес­тивалийн
ерөнхийлөгчөөр ажил­ладаг байна. Дуу бичлэгийн инженерийнхээ хувьд, өнгөрсөн
зууны хамгийн алдартай рок хамт­лагууд болох “Роллинг Стоунз”, “Queen”
хамтлагуудтай хамтран ажиллаж байжээ. Түүний хувийн амьдралын зарим мэдээллээс
одоо сонирхъё.

Южин Чаплин
монгол цустай ихэр охидоосоо гадна Кира хэмээх охинтой аж. Кира охин Южины
анхны эхнэр Бернадетаас 1982 онд төржээ. Чарли Чаплины мон­гол ээжээс төрсөн
ихэр ач охидын эцэг нэгтэй эгч нь болох юм байна. Английн жүжигчин, загвар
өмсөгч тэрбээр аавынхаа нэгэн адил Швейцарь дахь өвөөгийнхөө эд­лэнд өсчээ.
Гэвч 1990-ээд оны дундуур Южин Чаплин эхнэрээсээ салжээ. Кира Чаплин нь
загварын ертөнцийн нэр хүндтэй шагнал болох Венийн “Lifestyle Icon”-ыг 2010 онд
хүртэж байжээ. Мөн өвөө Чарли Чаплиныхаа анхны кино “Limelight”-ын нэрээр
нэрлэгдсэн Холливудын “Limelight Produc­tions” кино компанийн 30 хувийг
эзэмшдэг юм байна.

 

 Чарли Чаплины хүү Южин Чаплин гэргий, ихэр охид болон хадам ээжийн
хамт

                                       Южин Чаплин ихэр охидын хамт

 Чарли Чаплин дөрвөн удаа гэрлэж, арван нэгэн
хүүхэд төрүүл­жээ. Анхны гэрлэлт, 1918 онд Милдред Харрис гэх бүсгүйтэй гэрлэж
1919 онд хүүтэй болсон ч  Норман Спенсер
Чаплин гэх тэр хүү төрснөөсөө гурав хоногийн дараа нас баржээ. Чарли Чаплин
Милдред нар 1921 онд сал­сан байна. Дараа нь хоёр дахь эхнэр Лита Грейтэй 1924
онд гэрлэж. Тэд хоёр хүү төрүүлсэн бөгөөд хүү Чарльз Спенсер Чаплин нь 1925
онд, Сидней Чаплин нь 1926 онд төржээ. Гэвч тэд 1927 онд салж, Чаплин гу­рав
дахь эхнэр Паулитта Годдардтай 1936 онд гэрлэжээ. Хамтдаа “Орчин цаг”, “Их
диктатур” нэртэй хоёр кино хийсэн байдаг. Тэд 1942 онд салжээ. Чарли Чап­лин
дөрөв дэх эхнэр Уна О Нилтэй 1943 онд гэрлэсэн байна. Чаплин Уна нар найман
хүүхэд төрүүлсэн нь Жералдин Лейт Чаплин 1944 онд, Майкл Жон Чаплин 1946 онд,
Жозефина Ханна Чаплин 1949 онд, Виктория Чаплин 1951 онд, Южин Антони Чаплин
1953 онд, Жейн Сицил Чаплин 1957 онд, Анита Эмили Чаплин 1959 онд, Кристофер
Жеймс Чаплин 1962 онд төржээ. Чаплин Уна хоёрын том охин Жералдин Чаплиний
тоглосон олон кино бий ч хамгийн алдартай нь Британийн найруу­лагч Дэвид Линий
“Доктор Живаго” юм. Южиний том эгч энэ эмэгтэй 1992 онд дэлгэцэнд гарсан “Чап­лин”
кинонд эмээгийнхээ дүрд тогложээ. Түүнчлэн өвөөгийнхөө анхны кино болох
“Limelight” (Нэр төр) кинонд дүү Майкл, Жозефина нартайгаа хамт тогложээ.

 

 

 Южин Чаплины нагац аав Нобелийн шагналт зохиолч Южин О Нил        Южин Чаплины ээж Уна О Нил

Южин
Чаплины өсч торнисон энэ байшин Чарли Чаплины Швей­царь дахь гэр нь юм.  Энэ байшинг 1840 онд Европын алдартай ар­хитекторч
Филипп Франель барь­жээ. Нийт 24 өрөөтэй, неоклассик загвараар барьсан
байшин,  “Маноир ди Бэн” нэртэй энэ эдлэн
эргэн тойрон 14 га гэнэ. Чарли Чаплин Америкаас хөөгдсөнийхөө дараа 1953 онд
эхнэр найман хүүхдийн хамт Швейцарьт ирж энэ эдлэнд нүүн ирж суурьшжээ. Нэрт
жүжигчин 1977 онд Зул сарын баярын өдөр насан өөд болсон бөгөөд амьдралынхаа
сүүлийн хорин жилийг энэ эдлэндээ өнгөрүүлсэн байна. 2008 оноос энэ байшин олон
улсын сан­хүүгийн “Жени капитал” фирмийн эзэмшилд байж байгаад эргээд “Чаплины
ертөнц” музейн өмч, “Чарли Чаплины өвийн төв” нэртэй болжээ. Швейцарийн соёлын
өвд бүртгэлтэй эл Музейн Чарли Чаплинд холбогдох үзмэрийн хэсэгт нэрт жүжигчний
бичсэн захидлууд, 1960 аад онд дээр нь намтраа бичиж байсан бичгийн ширээ, төгөлдөр
хуур нь, хувийн номын сан, бүх киноных нь зохиолууд, гэр бүлийн зургийн цомог,
гар бичмэлүүд, гэр бүлийн эдэлж хэрэглэж байсан тавилгууд зэрэг баялаг үзмэр
байдаг байна. Эдлэнг цаашид мультмедиа үзмэрийн сан бүхий студитай болгон
өргөжүүлэх зорилготой гэнэ. Музейг өргөжүүлж Чарли Чаплины амьдрал уран
бүтээлийг өгүүлэх 3000 квм талбай бүхий үзэсгэлэнгийн танхимыг 2015 оны зун
гэхэд нээх юм байна.

1889-1977
оны хооронд амьдарч байсан, инээдмийн киноны хаан, хэзээд хуучиршгүй цуутай энэ
англи эр хожмын нэг өдөр монгол үндэстэнтэй 
ураг барилдана гэж төсөөлж ч байгаагүй нь мэдээж.  Өдгөө түүний хүү Южин Чаплин монгол бүсгүйтэй
гэр бүл зохиож, хөх толботой ихэр ач охид нь Швейцарьт өсч торниж байна. Южины
өвөө нь Америкийн жүж­гийн зохиолч, Нобелийн шагналт Южин Гладстоун О Нил юм.
Тэр 1936 онд Нобелийн шагнал, 1920, 1922, 1928, 1957 онуудад Пулитцерийн шагнал
хүртжээ. Южин Чаплинг төрөхөд аав ээж нь нагац аав Южиных нь нэрийг өгсөн
байна.

Н.ПАГМА

“Түмэн
шувуут” ком­панийн гүйцэтгэх захи­рал Ж.Болд Монгол Ул­сын тэргүүний фермер бол­жээ.
Шагналаа гардаж амжаагүй байгаа шилдэг фермертэй уулзахаар Сонгинохайрхан дүүр­гийн
хажууханд байрлах төв оффис дээр нь очлоо. Ж.Болд “Тэжээлийн үйлд­вэрийнхээ
төсөл дээр өдөр шөнөгүй ажиллаж байна” гэсээр биднийг угтав. “Чингис бондоос
санхүүжилт авахыг хүсэж байгаа юм. Энэ үйлдвэр ажил болчихвол өндөг­ний үнэ энэ
жилийнх шиг өсөхгүй. Тахиа бусад амьт­даас үнэтэй юм иддэг. Нэг кг тэжээл нь
1100 төгрөг.  “Алтан тариа”-н дээд
гурилаас ч үнэтэй юм иднэ шүү дээ. Тэжээлийг нь гаднаас авдаг боло­хоор долла­рын
ханш чангарангуут өсдөг. Тэгэхээр өндөгний үнээ нэмэхээс аргагүй болдог юм”
хэмээн ярьж байв. Төслөө бэлдээд завгүй байгаа учраас бидэнтэй хамт Шувуу руу
явж чадсангүй. Шувууны аж ахуйгаас анх удаа улсын тэргүүний фермер шалгарч
байгаа гэнэ.  

Бид шилдэг
фермерийн шувуу­ны аж ахуйг  сонирхохоор
Хан-Уул дүүргийн 13 дугаар хороонд харь­яалаг­дах Туул тосгоныг зорилоо.
Хүмүүсийн ярьж заншсанаар бол Шувуун фабрик. Өмнө нь хэцүүхэн байсан замыг
өнгөрсөн намар засаад аятайхан болгочихож. Хотоос гараад хорин минутын дотор л
зорьсон газраа хүрчихэв. Блокоор барьсан 
хашаанд арав гаруй том, жижиг барилга барьжээ. Явган явахад нэлээд цаг
авахаар томоо гэгчийн хашаа юм. Биднийг үйлдвэрийн дарга Ч.Нэмэхжаргал,
борлуулалтын менежер Б.Мөнгөн­туяа 
хоёр  угтлаа. Ч.Нэмэхжаргал “Түмэн
шувуут”-ыг арван жилийн өмнө байгуулагдахад л үйлдвэрийн даргаар нь ажиллаж
эхэлсэн гэнэ.

 Өндөглөгч тахиа, дэгдээхэйний байрны аль
алинаар нь орохыг хүссэн боловч зөвшөөрсөнгүй. “Хорио цээр гэж айхтар юм  бий. Ингэж байж өвчнөөс хамгаална. Хүн гэдэг
чинь  өвчин тээвэрлэгч шүү дээ. Манай
ажилчид ч гэсэн нэг байрнаас нөгөө байр руу ордоггүй. Нөгөө байр руу орох
шаардлага гарлаа гэхэд усанд орж өөрийгөө бүрэн ариутгаж байж л ордог юм” гэж
үйлдвэрийн дарга тайлбарлав. Ингээд өндөглөгчийн хоёрдугаар байрыг сонголоо.
Үүдээр нь оронгуут л хлорамины хурц үнэр ханхална.  Наад талын жижгэвтэр өрөөнд өндөг­нүү­дээ  хайрцаглаж өржээ. Эндээс өдөрт хоёр машин
өндөг хот руу ачдаг юм байна. Өглөө авсан өндөг үдээс хойшдоо нийслэлчүүдэд
ирдэг гэнэ. Цагаан нөмрөг, улавч малгай өмсөөд өндөглөгч тахиануудын байранд
орох эрхээ авлаа.

 

   Өндөглөгч тахианы хоёрдугаар байр                                          Шувууны иж бүрэн лаборатори                                           

Үйлдвэрт
ороход ямар байдаг билээ, яг тийм чимээтэй орчинд тахианууд амьдардаг юм байна.
Тахиануудын ус, тэжээлээ тонших чимээ, сэнсний дуутай холилдо­хоор ийм нүсэр
дуу гардаг аж. Азарган тахианууд донгодох нь энэ дуунд бүр ч сүр нэмнэ. Биднийг
ороход “нөхдүүд” хоолондоо орж байв. Хоолыг нь өгөх гэж гэрэл асаахад тахианууд
нойрноосоо сэрж, гэрэл асах бүрд азарган тахианууд донгоддог гэнэ. 38 мянган
өндөглөгч тахиа амьдардаг энэ байр хоёрхон азарган тахиа­тай гэхэд жигтэйхэн
чанга донгодох юм. Тахианууд өдөрт дөрвөн удаа хооллодог юм байна. Бидний ор­сон
том заалны өндөглөгч тахиа­нууд гэхэд л 
өдөрт дөрвөн тонн гаруй буюу 90 шуудай тэжээл идчихдэг гэж Ч.Нэмэхжаргал
сонир­­хуулав. Тахиануудын зургийг авахаар аппаратаа гаргатал “Спич­катай бол
зураг авч болохгүй шүү” гэж  Б.Мөнгөнтуяа
санууллаа. Гэрэлтүүлгийн хэмжээ стандарт энэ тэр нь яг нэг горимд байдаг
бололтой. Хэрвээ нэг нь цоччихвол зааланд байгаа гуч гаруй мянган тахиа ээлжилж
үргээд сүйд болдог гэнэ. Цочролд орсон зарим нь 
өндгөө өгдөггүй юм байна. Бүр хорогдол гарах эрсдэл ч гардаг аж.

Тахианууд
өдөрт арван цаг гэрэлтэй орчинд байдаг гэнэ. Бусад үед гэрэл унтарна. Өдөрт
дөрвөн удаа унтарна. Харанхуй болонгуут тахианууд нам жим болж амралтын цаг нь
эхэлдэг аж. Өндөглөгч тахиануудыг хооллох, ус өгөх, сангасыг нь байрнаас гаргах  зэрэг бүх ажил  автоматжжээ. Өдөрт дөрвөн удаа тэжээлийг нь
цэнэг­лэ­чихдэг юм бай­на. Ус бол тусгай хоолойгоор байнга урсаастай. Заримдаа
өдрийн дөрвөн удаа­гийн хоолноос гадна нэмэлт тэжээл өгдөг байна. Нэмэлт тэжээл
нь A, C, D витаминаар баялаг халгай, лууван. Ихэнх тэжээлээ Орос, Хятадаас
оруулж ирдэг гэнэ. Бид­нийг очиход 
тахианууд эрдэнэ­шиш­тэй тэжээл тоншиж байв. Хоол­ных нь 60 хувь нь
эрдэнэшиш аж. Тансаг хоолдоо орох гэнэ. Эрдэнэ­шиштэй тэжээлийг урд хөршөөс
оруулж ирдэг бол хойд хөршөөс улаанбуудайтай тэжээл оруулж ирдэг аж.
Тахианууддаа голдуу Оросын тэжээл өгдөг юм байна.

“Өглөө
ороод ирэхэд өндөгнүүд нь ирийчихсэн байдаг. Бид өндгийг нь түүж авахгүй.
Тусгай хоолойгоор урсаад ирдэг юм. Хагалсаныг нь ялгаж авдаг. Өглөөний 11.00
цаг гэхэд өндгөө савлаад дуусдаг” гэж энд шувуучнаар хоёр жил гаруй ажиллаж
байгаа Энхмаа ярив. Зарим залуу тахианууд өдөрт хоёр удаа өндөглөдөг гэнэ.
Биднийг өдрийн цайнаар очиход өндөгнүүд өрөөстэй байсан нь ийм учиртай аж.
Энхмаа “Хамаагүй ойртвол гар тоншихоос эхлээд 
эсэргүүцэл үзүүл­дэг” гэж хэлээд биднийг та­хиа­­нуудад ойртуулсангүй.
Шувууч­­­­наас өөр хүн ойртохоор хажиглаж, шаагилдаж орилол­доод бөөн юм болдог
гэнэ. Бас өндгөө буулгахгүй байх үе ч гардаг байна.

“Шувууны аж
ахуйн тахиа тэжээ­­лээр өндөглөдөг. Азарган тахиа өндөглөгчийн байранд байх нь
ямар ач тустай юм бэ. Жишээ нь өндөглөлтөд нөлөөлөх үү. Бэлгэд­лийн төдий л
үүрэгтэй юу” гэж асуухад үйлдвэрийн дарга “Би лав өндөглөлтөд нөлөөлөхгүй гэж
хэлж чадахгүй. Гэрэл асах бүрд азарган тахианууд донгоддог. Азарга тахиа  донгодохгүй бол энэ заал яав гэж санаа зовно
шүү дээ. Шувууны нуруун хэсэгт буурцаг маягийн юм байдаг. Өндгөн эс гэсэн үг.
24 цагийн турш горимын дагуу зөв хооллож, цагийг ягштал баривал тэр өндгөн эс
нь томорч үрийн хоолойгоор дамжиж явсаар өндөг болоод гардаг. Азарган тахианууд
өндөглөгчдийг тэжээл идэхийн өмнө тодорхой цагуудад донгод­дог. Энэ нь
өндгөлөхөд нөлөөл­дөг байх” хэмээн хариуллаа. 

“Танай
үйлдвэрийн өндөгний доторх шар нь илүү гүн өнгөтэй байдаг. Энэ ямар учиртай юм
бэ” гэж лавлахад үйлдвэрийн дарга “Шинэ хуучиндаа л байгаа юм. өндөг шинэ байх
тусам доторх нь гүн шар өнгөтэй байдаг. Шинэ өндөгний уураг, илчлэгийн 97 хувь
нь хүний биед шингэдэг байхад хуучин өндөгнийх 50-57 хувьтай л байдаг. Манайхан
орост өндгийг кг-аар өгдөг, хямдхан гэж ярьдаг. Гэтэл Орост нэг үйлдвэр гэхэд л
сая өндөглөгч тахиатай. Өндөгөө за­рах гэж хугацаа авдаг. Удах тусам чанар нь
мууддаг учраас тийм хямдхан өгдөг гэдгийг ойлго­дог­гүй” гэж ярив. Үндэсний
үйлд­вэр­лэгчид нийлээд дотоодын өндөг­­ний зах зээлийнхээ тавь, жаран хувийг л
арай гэж хангадаг гэнэ.

 
“ТАМИРЧИН
ТАХИА”-Г ТАМИРЧИД ИХ АВАХ БОЛЖЭЭ

 
Өндөглөгчийн
байрнаас гараад сав баглаа боодлын үйлдвэрээр орлоо. Энэ үйлдвэрт өндөгний үүр
үйлдвэрлэдэг юм байна. Өндөг савладаг цаасан уутыг үүр гэдэг аж. Өндгийг ийм
саванд зур­гаа, арав, арванхоёр ширхгээр нь савлаж худалдаж эхэлжээ. Манай улс
өмнө нь өндөгний үүрээ Оросоос авдаг байж. Харин “Түмэн шувуут”-ынхан өнгөрсөн
жил Орос технологиор үйлдвэр барьчихаж. Үйлдвэр нь их халуун юм. Өндөгний
цаасан сав­нуу­дыг энд тэндгүй өржээ. Тех­но­логи нь их энгийн аж.  Хаягдал цаас ус хоёр байхад л болох юм байна.
Усанд хаягдал цаасаа хийж хольж хутгаад усан сан руугаа хийнэ. Түүнийгээ хэсэг
хугацаанд дахин эргэлдүүлж бай­гаад хэвлээд гар­гаад ирдэг юм байна. Химийн
ямар нэг бодис огт ордоггүй учраас эко сав гэж тодотгодог юм билээ.

“Түмэн
шувуут” компанийн том хашаанд өнгөрсөн жил дахин нэг үйлдвэр барьчихаж. Шувуу
нядал­гаа­ны газар гэнэ. Будаг нь ханхал­сан үйлдвэ­рээр орлоо. Дэлхийн
стандартад нийцсэн нядалгааны цех аж. Одоогоор ажиллаж эхлээ­гүй бай­гаа ч
өндөглөгч тахиануудыг зааз­лах үед шууд ажиллаж эхлэх юм байна.  Өндөглөгч тахиануудыг жил болоод хөгшрөнгүүт
нь заазал­даг байна.  Өчнөөн мянган
шувууг нэг дор заазлахад  ариун цэврийн
онцгой нөхцөл шаарддаг учраас энэ үйлдвэрийг барьжээ. “Түмэн шу­вуут” компани
ирэх жил өндөглөг­чийн­хөө тоог 250 мянгад хүргэх гэнэ. Энэ жил дэгдээхэйний
нэг байр, 130 мянган өндөглөгч тахиа амьдрах дөрвөн байр ашиг­лал­тад оруулах
юм байна. Судал­гаагаа эхэлж, тоног төхөөрөмж захиалах ажилдаа оржээ. Өнгөр­сөн
жил барьсан энэ хоёр үйлдвэрт  гэхэд
нийлээд тэрбум гаруй төгрөг заржээ.

Заазалсан
өндөглөгч тахиануу­дыг манайхан тамирчин тахианы мах хатуу гээд голоод
хүнсэндээ төдийлөн хэрэглэдэггүй. Гэхдээ сүүлийн үед эрүүл хооллогчид уургийн
агууламж өндөр гэж ол­зуур­хан хэрэглэх болжээ. Тамир­чид их авдаг гэнэ. “Түмэн
шувуут”-ын менежер “Махны үнэ  өссөнөөс
хойш хүмүүс их  авах болсон. Хорь
гаруйхан хоногт тэжээл шахсаар байгаад томруулсан тахианы мах  өндөр хөгжилтэй орнуудын хэрэг­лээ­нээс гарч
эхэлсэн шүү дээ. Манай тамирчин тахианы махыг мэддэг хүмүүс нь их авдаг. Ялз
чанаад тагтуритан их хийдэг гэсэн.  Шөл
гоё гардаг гээд ам сайтай байдаг юм” хэмээн ярьж байлаа. Нэг тамирчин тахиаг
2000-3000 төгрө­гөөр худалддаг гэнэ. Тэд заазалсан тахиагаараа  сосиск хийх гэж бай­гаа аж. Удахгүй ийм
үйлдвэр бай­гуу­лах бололтой. Германы эрдэм­тэд­тэй хамтарч махныхаа дээжээр
сосиск хийж туршихад дажгүй амттай болсон гэж үйлдвэрийн дарга сонирхуулав.

 
ТЭЖЭЭЛИЙН
ҮЙЛДВЭР БАРЬЖ ӨНДӨГНИЙ ҮНИЙГ БУУЛГАНА

 

Өндөгний
үнэ сүүлийн үед огцом нэмэгдээд байгаа. 
Ам.дол­ла­рын ханшийг дагаж хэлбэлздэг өндөгний үнийг тогтвортой барих
арга нь гүйцэтгэх захирал Ж.Болдын хэлснээр эндээ тэжээ­лийн үйлдвэр  барих юм байна. Учир нь  өндөгний нийт өртгийн 60-70 хувийг тэжээл
эзэлдэг гэнэ. Улаан буудай дотооддоо хангалт­тай хэмжээгээр тарьж байгаа учраас
тэжээлийн үйлдвэр бари­хад асуудалгүй аж. Үйлдвэр барих ажил тоног
төхөөрөмжийнхөө судалгаан дээр явж байгаа юм байна. Тэжээлийн үйлдвэртэй
болчихвол өндөглөгч тахианыхаа тоог ч нэмэх боломжтой гэнэ. Тэжээлд ордог орцын
ихэнхийг нь эндээсээ хангачих учраас зардал нэлээд хэмнэх аж. Улаанбуудай, ясны
гурил, арвай гээд жин дардаг бүтээгдэхүүнүүдээ Монголоос, витамин, эрдсээ л
гаднаас импорт­лох юм байна. “Шувууны аж ахуй­гаа тогтвортой хөгжүүлье гэвэл
тэжээлийн үйлдвэртэй л болчих­моор байгаа юм. Санхүүжилт нь шийдэгдчихвэл есхөн
сарын дотор л ийм үйлдвэртэй болно” гэж үйлд­вэрийн дарга ярив. Эднийх хоёр
жилийн турш бага хэмжээний тэжээл үйлдвэрлэн туршиж байгаа гэнэ. Энэ үйлдвэрийг
барихад дор хаяж гурван тэрбум төгрөг хэрэгтэй бололтой.

 
ВАКЦИНД 14 УДАА
ХАМРАГДАЖ, ВИТАМИН УУДАГ ДЭГДЭЭХЭЙНҮҮД

 
Эднийх иж
бүрэн лаборатори­тай юм байна. Биднийг лаборато­рид ороход халат, малгайгаар
ижилссэн хоёр хүн сууж байна.  Тэд
дэгдээхэйнүүдийг өндөглөгч тахиа болтол нь 14 удаа вакцинд хам­руул­даг гэнэ.
“Вакцинд хамруула­хаас гадна витаминжуулдаг. 
Вак­цин хийлээ гэхэд  дархлаажилт
үүссэн эсэхийг нь хянана. Дэгдээ­хэйг хүүхэд шиг бөөцийлж байж өндөглөгч
болгоно шүү дээ” гэж үйлдвэрийн дарга ярилаа. Энэ лабораторид тэжээлийнхээ
чанарыг бас шинжилдэг гэнэ.

Сангасын
талбайг нь сонирх­лоо. Сангас гэхээр юм бараг алга. Зөөгөөд гаргачихаар хүмүүс
бор­доо болгож хэрэглэх гээд ачаад явчихдаг гэнэ. Зарим үед нэг маши­ныг нь
5000 төгрө­гөөр зардаг, ихэнхдээ үнэгүй өгдөг аж. Үйлдвэ­рийн дарга сангасаа
дахин боловс­руулж бордоо үйлд­вэр­лэх судал­гаа эхэлсэн гэж сонир­хуулав. Хөрс­ний
хамгийн сайн бордоо нь сан­гас юм байна. Дахин боловсруулж амиакийг нь задалж
ууршуулахад л сайн чанарын бордоо гараад ирдэг бололтой.

“Түмэн
шувуут”-ын хашаанд хоёр ч уурын зуух, нөөц цахилгаан станц ажиллаж байна лээ.
Тахиа хоёр уушгаараа зэрэг амьсгалдаг­гүй, нэгээр нь амьсгалаад нөгөө­гөөр нь
гаргадаг учраас бүтэж үхэх магад­лал өндөр байдаг гэнэ. Тийм учраас тахианд сэнс
ажиллуулж, гэрэлтүүлэг өгөх цахилгаан хам­гийн хэрэгтэй байдаг аж. Тог тасар­лаа
гэхэд нөөц  станцаа ажиллуул­даг юм
байна.

 

Ц.БААСАНСҮРЭН

Баян-Өлгий аймгийн Нийгмийн халамж,
үйл­чилгээний хэлт­сийн­хэн улсын төсвийн мөн­гө­нөөс завшиж байсан нь илэр­чээ.
Эх сурвалжийн хэлснээр энэ хэрэгт хол­богдуулан тус хэлтсийн дарга, мэргэ­жилтнүүд
бо­лон “ХААН” банкны дөр­вөн теллерийг шал­гаж цагдан хорьсон байжээ. Тэднийг өнгөрсөн
ням гаригт Улаанбаатар руу авчирч шалгахаар бол­тол багагүй эсэргүүцэл­тэй тулгарсан
байна. Хэ­рэгт холбогдсон хүмүү­сийн ар гэрийнхэн хот руу ачуу­лахгүй, орон нутагт
хэр­гийг нь шалгуулна хэ­мээн эсэр­гүүцэж, уриа лоозон барьж аймгийн проку­рорын
гадна жагсч цуглаан хийсэн бай­на. Энэ хэрэгт шалгаг­даж буй аймгийн нийг­мийн ха­лам­жийн
газ­рын одоо­гийн дарга С маши­наар явахгүй онго­цоор явна гэсэн сурагтай. Гэх­дээ
зарим эх сурвал­жийн мэ­дээлснээр энэ хэрэгт нийт­дээ 17 хүнийг холбог­дуулаад байгаа
аж. Хэр­гийг УМБГ-ын дө­рөв­­дү­гээр та­сагт шил­жүүлж, эрүү үүс­гээд бай­гаа юм
бай­на. Улсад хэдий хэм­жээ­ний хохи­рол учруу­лаад бай­гаа нь одоогоор бү­рэн тогтоог­доо­гүй
бай­на.

Монгол Улсын иргэ­ний харь­яал­лаас
гараад Казахстан улсын иргэн болохоор хүсэлтээ гар­гаж, иргэншлээ сольдог казах
иргэд Баян-Өлгий аймагт олон бий. Монгол Улсын Засгийн газраас иргэншлээ сольж буй
ир­гэ­дэд нэг удаа 700 мянган төгрөгийг буцалт­гүй тус­ламжаар олгодог аж. Энэ мөнгийг
олгох асуудлыг Нийгмийн халамж, үйл­чилгээний хэлт­сийн­хэн зохицуулж, банкуу­дад
бичиг баримтыг нь бүр­дүүлж өгдөг юм байна. Мон­гол Улсын харьяа­таас хэн гэдэг
хүн гарга­хаар хүсэлт гаргаж, бу­цалтгүй тусламж олго­хоор болж байгааг тус хэлтсийнхэн
бүртгэж, жаг­саалтыг нь банкууд руу хүргүүлж, түүнийг нь үн­дэс­лээд банкууд мөнгийг
нь гаргадаг дараалалтай.

Гэтэл халамжийн асууд­лыг хариуц­даг
бай­сан төрийн ажилтан тө­рийн мөнгөнөөс хувьдаа завшиж их хэмжээний хохирол учруулж
байс­ныг “ХААН” банк дотоод аудитын шалгалтаараа ил­рүүлсэн байна.

Тус банкныхан ху­ваа­рийн дагуу Баян-Өлгий аймаг дахь сал­бар­таа
Дотоод аудитын шалгалт явуулжээ. Гэтэл сэжиг бү­хий итгэмж­лэхээр ол­го­сон улсын
буцалт­гүй тус­ламжийн мөнгөний гүйл­гээ анхаарлыг нь та­таж, үүнийг шалгахыг зо­хих
газруудад нь мэдэгд­сэ­нээр эл хэрэг ил бол­сон аж. 

Нийгмийн халамжийн хэлтсийн дээрх
ажилтнууд хуурамчаар бичиг баримт бүрдүүлж, итгэмжлэхээр мөнгө авдаг байсан санж.
Банкны теллерүүд итгэмжлэхийг үндэслээд мөнгө олгодог байсан гэнэ. Нийгмийн халамжийн
хэлт­сийн ажилтан энэ мэтээр олон удаа хуурамчаар мөнгө гаргуулсан нь тогтоогдсон
бөгөөд аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг бусад банкуу­дад ч ийм маягаар олон гүйлгээ
хийсэн байх магадлалтай гэнэ.

“ХААН” банк тус аймгийн хоёр хороонд халамжийн үйлчилгээний мөнгө
олгодог юм байна. Тус банк хариуц­лага алдаж, банкны ажилтны ёс зүйг ноцтой зөрчсөн
таван теллерээ ажлаас нь халаад оронд хүмүүс авчээ.

Нийгмийн халамжийн үйлчил­гээ­ний
ажилтнууд өөр банкныхныг уг ажиллагаандаа татан оруулж сүлжээ маягаар ажиллаж байсан
бололтой. Эх сурвалж Төрийн банкинд ч ийм зөрчил илэрсэн байх гэлээ. Учир нь тус
банк Баян-Өлгий аймгийн ихэнх хороодод халамжийн мөнгө олгодог аж.

Төрийн мөнгөнөөс хумслах асуудал Баян-Өлгийд
бараг хэвийн үзэгдэл болсныг энгийн иргэд нь ярьж байна. Баян-Өлгий аймаг улсаас
хамгийн их татаас, халамж авдаг гэгддэг. Үүнийгээ дагаад халамжийн мөнгийг дагасан
элдэв асуудал их байдаг байна. Жишээ нь, өндөр настнуудын хийлгэх хиймэл  шүдний мөнгийг нь халамжийн төсөвт суулгачихсан
байдаг. Хиймэл шүд хийлгэх гээд очиход нь “Та өчигдөрхөн шүд хийлгэсэн байна” гээд
халгаагаа­гүй тохиолдол олон бий гэнэ. Учир байдлыг нь лавлахаар халамжийн асуудлыг
нь хариуцдаг хүмүүс хэн нэгний өмнөөс хиймэл шүд хийлгэх хүсэлт гаргаж мөнгийг нь
хувьдаа авах тохиолдол Өлгийн төв гэлтгүй, сумдад ч байдаг гэлцдэг.

Улсын буцалтгүй тусламжийн мөнгөнөөс
завшсан энэ хэрэг Баян-Өлгий аймгийнхны анхаарлыг татаж байна. Өмнө нь Нийгмийн
халамжийн газрын дарга мөн улсын мөнгөнөөс хууль бусаар идэж байсан нь шалгагдаж
байжээ. Гэвч тэрээр өөрөө хуульч мэргэжилтэй нэгэн байсан учир ял авалгүй үлдэж
байсан гэдэг. Гэсэн ч хэрэг хуучирдаггүй учир түүнийг бас шалгаж байгаа аж. Энэ
удаагийн хэрэг олон зүйлийг сөхөж шалгахад хүргэх бололтой.

Хэргийн талаар Баян-Өлгий аймгийн
Цагдаагийн газраас тод­руу­лахад “Шалгагдаж байгаа хэр­гийн талаар мэдээлэл өгөх
боломж­гүй” гэсэн хариулт өглөө.

Баян-Өлгий аймгийн Нийгмийн халамжийн
үйлчилгээний газрын удирдлагууд хууль бусаар мөнгө завшихдаа банкинд шинээр орсон
залуу бүсгүйчүүдийг уруу татаж, хам хэрэг үйлдэж байсан гэнэ.

Д.САРУУЛ

Сангийн
сайд Ч.Улаантай ярилцлаа.

-Одоогоос
жил га­руйн өмнө 2013 оны ул­сын төсвийг баталсны дараа та шинэчлэлийг эхлүүлсэн
төсөв бол­лоо гэж тодотгож бай­сан.  Өнгөрсөн
2013 онд энэ зорилт үнэхээр хан­гагдаж чадав уу?

-Улс орны
маань амьд­ралд нэг бүтэн жил дууслаа. Үйл ажиллагаа, явц хандлага, хүрсэн түвш­ний
хувьд тодорхой дүгнэлт хийх бололцоо бүрдэж байгаа ч чанар, үр дүнгийн талаар бодитой
дүгнэлтийг төсвийн тай­лан гарсны дараа өгөх нь ойлгомжтой. Бид 2013 онд Нэгдсэн
төсвийн ту­хай, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай, Төсвийн хөрөнгөөр бараа ажил,
үйлчилгээ худалдан авах тухай шинэчилсэн хуу­лиу­дыг багцаар нь хэрэг­жүүлж, төсвийн
цоо шинэ тогтолцоонд шилжиж бай­на.

Төсвийн
байгуулла­гын удирдлага, санхүү­жилтийн тухай хууль 2012 оноос хэрэгжиж эхэлсэн.
Үүний дагуу улсын төс­вийн нэгдсэн удирдлага, хяналтыг сайжрууллаа.  Төсвийг урт хугацаагаар үр дүнгийн шалгуураар
төлөвлөж хэрэгжүүлдэг боллоо. Энэ оноос төс­вөө бүрдүүлэх, захиран зар­цуулах, үр
дүнгийн төлөө хариуцлага хүлээлгэх эрх мэдэл, үүрэг хариуцлагыг орон нутагт шилжүүллээ.
Төсвийн эрх захирагчид бүгд ард түмний хяналт дор  ил тодоор ажилла­даг тогтолцоотой
боллоо. Төсвийг боловсруула­хаас эхлээд хянаж батлах, хэрэгжүүлэх, хяналт тавих
шатанд олон түмний орол­цоог нэмэгдүүллээ. Хэт төвлөрсөн удирд­ла­га, хяналт, зохицуулалт­тай
төрийн төсвийг ардчи­лал, зах зээлийн зарчимд нийцүүлэн ард иргэд өөрс­дөө оролцон
бо­ловс­руулдаг, хянаж хэрэг­жүүлдэг “Түмний төсөв” болгосон доо. 

-Оны
дундуур төс­вийн хуулийн хэрэг­жил­тийг дагасан олон шүүмж­лэл гарч байлаа. Чухам
ямар тодорхой асуудлууд шийдэгдсэн бэ?

-Төсвийн
удирдлагын шинэ зарчим, тусгай шаардлага, шалгуур үзүү­лэлтийг л хангаж ажил­лахыг
гол зорилтоо болголоо.

Төсвийн
тогтвортой байдлын тухай хуулийн шаардлагад нийцүүлэн төсвийн орлогыг тэнцвэр­жүүлсэн
журмаар тодор­хойлж харьцангуй тогт­вор­той байдлыг хангаж ажилласан. Улсын төсөвт
тэнцвэржүүлсэн зарч­маар 5.9 их наяд төгрө­гийн орлого төвлөрүүлсэн нь өмнөх оноос
нэг их наяд төгрөгөөр нэмэгдсэн байна.Үүний зэрэгцээ  тогтворжуулалтын сан­гийн
хуримтлалыг 45.5 тэрбумаар нэмэгдүүлж 381.5 тэрбум төгрөгт хүргэлээ.

Улсын нэгдсэн
төс­вийн тэнцвэржүүлсэн тэнц­лийн алдагдал хуу­лиар тодорхойлсон хэм­жээндээ багтаж
ДНБ-ий 1.8 хувьтай тэнцлээ. Ийм үр дүн гарахад Орон нут­гийн төсөв, Нийгмийн даат­галын
төсөв, Хүний хөгжил сангийн төсөв алдагдалгүй ажилласан нь нөлөөлсөн. Өнгөрсөн жилд
улсын нэгдсэн төс­вийн алдагдлын нийт хэм­жээ ДНБ-д эзлэх хувь нь 2008 оноос хойш
(2010 оныг оруулахгүй­гээр) хамгийн бага түв­шиндээ хүрсэн.  Төсвийн зарлагын өсөлт нь орло­гын  болон
баялгийн өсөл­төөс байнга түрүүлж байсан буруу хандлагыг өөрчилсөн.  Шалгуур үзүү­лэлтүүдийг хангахын тулд тооцоо судалгааг
нарийвч­лах, хүсээгүй ч хэмнэлтийн горимд шил­жих, хэрэглээгээ хязгаар­лах, хойшлуулах,
том эрх ашгаа хангахын тулд сал­бар, орон нутаг, байгуул­лагын зарим эрх ашгийг
тэвчихээс өөр аргагүй байлаа.

“Орон нутгийг
хөгжүү­лэх нэгдсэн сан” бай­гуулж улсын төсвөөс 190 гаруй тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлж,
аймаг, сум­дын хөгжлийн хөрөнгө оруулалтын зориулал­таар санхүүжүүлсэн. Үүгээр  ард иргэдийн өөрс­дийнх нь сонгосон  5050 гаруй төсөл, арга хэмжээг хэрэгжүүлж эхэл­сэн
байна. Төсөв, төрийн сангийн үйлчилгээг иргэ­дэд ойртуулах зорилгоор төрийн захиргааны
төв байгууллага, яамд, аймаг сумдыг төрийн сангийн нэгдсэн сүлжээнд хам­руулж, бие
даан төлбөр тооцоогоо хийдэг болго­лоо. Мөн төсвийн дотоод хяналт, аудитын тогтол­цоог
төлөвшүүлж үйл ажил­лагааг нь жигд­рүүллээ.

Төсвийн
хөрөнгөөр худалдан авах ажил­ла­гааг цахим хэлбэрээр зохион байгуулдаг жу­рамд шилжиж,
тендер шалгаруулах үйл ажил­ла­гааг нээлттэй болгов.

-Улсын
төсвийн ор­ло­го 1.5 их наяд төгрө­гөөр тасарч, алдагдал нэмэгдэх тодотгол хий­сэн.
Төсвийн орлого тасалдуулсан учраас таныг ч огцруулах асууд­лыг ярилаа. Энэ бүхэнд
ямар дүгнэлт өгч хийж сууна вэ?  

-Анх төсөв
батлах үед л эрсдэл гарах магадлал өндөр байгааг бүгдээрээ ойлгож санаа зовж бай­сан.
Энэ эрсдэл нь дэл­хийн эдийн засгийн төлөв байдал тодорхой бус бай­гаа, хоёр хөршийн
маань хөгжлийн хурдац саарч байгаа, манай эдийн засгийн бүтэц өрөөс­гөл зөвхөн уул
уур­хай­гаас хэт хамааралтай байгаагаас болсон. Мөн  нийгмийн халамжийг хавт­гайруулсан бодло­гын инерци
их байгаагаас үүдэлтэй байсан. Үүнийг саармагжуулах талаар  оны эхнээс тодорхой арга хэмжээ авч хөөцөлдсөн
боловч эрсдлийг бүрэн  арилгаж чадсангүй.
Хи­чээл зүтгэл, боломж бо­лолцооноос давсан хүчин зүйлийн өмнө хүчин мө­хөсдсөнийг
хүлээн зөв­шөөрч байна.

Төсвийн
тасалдлын 40 хувь нь Оюу толгойн гэрээнд өөрчлөлт оруулж чадаагүйгээс, 30 гаруй
хувь нь гадаадын хөрөнгө оруулалтын болон им­пор­тын бууралтаас, 15 хувь нь экспортын
буу­ралтаас болсон. 

Татварын
хувь хэм­жээг нэмэгдүүлж, шинэ төрлийн татвар бий бол­гож энэ тасалдлыг нөхөж болох
байсан. Гэвч бид улс төрийн энэ сонирх­лоос ангид байх зорилго тавьсан юм. Үүний
нөгөө талд улсын төсвийн бааз суурийг хумисан бодло­гын нөлөөлөл байсныг ч бодолцох
учиртай. То­дор­хой төрлийн татва­руу­дын хураамжийг орон нутагт нь төвлөрүүлдэг
журамд шилжсэн. Үндэс­ний үйлдвэрлэл, жижиг, дунд үйлдвэрлэгчдийг дэмжих зорилгоор
хуу­лиар бий болгосон 250-иад төрлийн татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлтөөр 270 гаруй
тэрбум төгрө­гийг татвараас чөлөөлсөн нь төсвийн орлогын бүр­дэлтэнд сөрөг нөлөөлөл
үзүүлснийг дурдах нь зүйтэй.  Гэхдээ Татварын
ерөнхий газар 2013 онд улсын төсөвт 1.8 их наяд төгрөгийн орлого төв­лөрүүлсэн нь
өмнөх оны­хоос 600 гаруй тэрбум төгрөгөөр нэмэгдсэн бай­на. Гаалийн ерөнхий га­зар
1,6 их наяд төгрөгийн орлого төсөвт төвлөрүүл­сэн нь өмнөх оноосоо 190 тэрбум төгрөгөөр  нэ­мэгджээ. Энэ бол төсвийн орлого бүрдүүлэх хуу­лиар
хүлээсэн үүргээ бие­лүүлэхийн төлөө зүтгэж ажилласан олон арван аж ахуйн нэгж, компани,
төрийн албан хаагчдын үйл ажиллагааны үр дүн гэж үзэж байна.

Улсын төсвийн
орло­го бүрдүүлэхэд НДЕГ, Газрын тосны газар, Ир­гэ­ний нисэхийн ерөнхий газар болон
Эрдэнэт үйлд­вэр, АПУ, МАК, Та­ван толгой, Энөржи Ре­сурс, Монгол тамхи СО, Эрдэнэс
таван толгой , “Мобиком” зэрэг ком­па­ниуд санаачилгатай ажил­ласныг тэмдэглэ­мээр
байна. 

Төсвийн
орлогын тө­лөвлөгөөт зорилтоо бү­рэн биелүүлж чадаагүй нь сэтгэл зүтгэл, хичээл
чармайлт дутагдсанаас болоогүй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.     

-Жилийн
өмнө тө­сөвт эрсдэл учирвал бүсээ чангална гээд бүх амьдралаа зогсоох уу гэж асуухад
ямар ч эрсдэл учирсан бүсээ чангалах байдалд хүр­гэх­гүй гэж хариулж бай­сан. Гэтэл
2014 оны төс­вийг танаад, бүсээ чан­галаад байгаа юм биш үү?

-Тэгж хэлсэн  зарчмаа бариад
л иргэдийн ахуй амьдралтай холбоотой санхүүжилтийг эхний ээл­жинд олгож ажиллалаа
шүү дээ. Цалин, тэтгэвэр, тэтгэмж, хүүхдийн мөнгө­ний санхүүжилтийг тэр­гүүн ээлжинд
төсөвлөсөн.  Ахмад настан, хүүхэд, эмэгтэйчүүдтэй
холбоо­той нийгмийн хамгаал­лын үйл ажиллагаанд сан­хүүжилт олголоо. Хү­ний хөгжил,
ард иргэдийн эрүүл мэнд, соёл спортод зориулан 400 тэрбум төг­рөгийн санхүүжилт  хий­лээ. Сургалтын төрийн сангаас их, дээд сургууль,
мэргэжлийн сургалт үйлд­вэрлэлийн төвд сурал­цагс­дад олгодог үндэс­ний тэтгэлгийн
санхүү­жилтийг бүрэн олголоо. Ард иргэдийнхээ ая тух­тай амьдрах бололцоог сайжруулах
зорилгоор эрчим хүүчний үйлдвэ­рүүд, нийтийн тээврийн компаниудад олгодог та­таасыг
ч олгоод байна. Нийгмийн даатгалын санд улсын төсвөөс 265 тэрбум төгрөгийн татаас
өглөө. Харин эд хог­шил худалдан авах, урсгал засвар, гадаад дотоод албан томилолт,
зочны зардал, сургалт, хурал зөвлөгөөний зардлыг аль болох хэмнэх, тэвчих зар­чим
барьж ажиллалаа. Гэрэл цахилгаан, тээвэр шатахуун, түлш халаал­тын болон эм, хоол,
хув­цас хэрэглэлийн зард­лын үр ашгийг дээшлүү­лэх, үрэлгэн байдлыг арил­гахыг зорилоо.
Сүү­лийн арван жилийн дүн­гээр төсвийн зарлагын өсөлт орлогын өсөлтөөс түрүүлж байсан
ханд­лагыг энэ онд өөрчилж тэнцвэржүүлэх эхлэлийг тавилаа. Гашуун эм өгч хүнд өвчин
эмгэгийг ана­гаадаг. Ийм эмийг уухад хэцүү ч дараа нь эрүүл­жиж эрч хүчтэй болдог
учир зориглосон нь хож­дог шүү дээ. Бид төсөв, санхүүгээ эрүүлжүүлэ­хийн тулд одоо
л зориг гарган бодлого, үйл ажил­лагаагаа зөв гольдролд нь оруулах ёстой гэж үзэж
байна.

-Хөрөнгө
оруулалт гэж гишүү­дийн дунд маргаан үүсгэдэг нэг асуудал бий. 2013 оны төсвийн
тухай хуулиар баталсан хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөг 60 шахам хувиар тасалдуулсан
тухай ч яригдсан…

-Хөрөнгө
оруулалтын асуудал хүн бүрийн анхаарлыг татдаг юм. Нийт дүнгээр нь авч үзвэл улсын
төсвөөс болон төсвийн баталгаа, дэмжлэгтэйгээр хийгдсэн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ
энэ жил бараг гурав дахин нэмэгдсэн байна. Хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг нэмэгдүүлэх
талаар Төсвийн тухай шинэ хуульд маш тодорхой зааж өгсөн юм. Урьд өмнө нь  хуваарийн дагуу олгодог байсныг өөрчилж үр ашгийн
шалгуур хангаагүй төсөл, арга хэмжээнд санхүүжилт олгохыг хуулиар хориглосон зохицуулалт­тай
болсон. Энэ дагуу Сангийн яам ажиллалаа. Гэвч хөрөнгө оруулал­тын мөчлөг, үйл ажиллагааны
саат­­лаас болж  оны эцэст санхүү­жүүлэх эрэлт
эрс нэмэгдсэн нь төсвийн орлогын бодит боломжоос давсан учраас нэлээд санхүү­жил­тийг
ондоо багтаан өгч чадсангүй.

Үүнээс
болж ажил, үйлчилгээгээ хугацаанд нь хийж дуусгасан гүй­цэтгэгч байгууллагуудад
хүндрэл бэрхшээл үүссэнийг ойлгож байна. Аль болохоор түргэн хугацаанд шийдвэрлэхийг
хичээж байна. Тиймээс дутуу санхүүжилтийг шийд­вэрлэхээр төсвийн тодотго­лын саналыг
УИХ-д оруулж хэлэл­цүүлнэ. УИХ 2014 оны төсвийг батлахдаа 130-аад тэрбум төгрө­гийн
төсөвт өртөгтэй 240-өөд төсөл, арга хэмжээг энэ тодотголоор шийдвэрлэх болно.

-Засгийн
газрын бодлого бу­руу байна. Өр нь дийлдэхээ байлаа гэдэг шүүмжлэл гарч байна. Дээрээс
нь цалин тэт­гэврээ нэмэхийг шаардаж байна. Ер нь улсын маань бэл бэнчин, санхүүгийн
байдалд сайжирсан зүйл ажиглагдаж байна уу?

-Улсын
төсөв амаргүй сорилтыг туулж байгаа ч тогтвортой байдлын шалгуур үзүүлэлтүүдийг
хангаж тэнцвэр бланс нь сайжирч байгааг дээр хэлсэн. Хамгийн гол нь бодло­гын гажуудал
засагдаж, бэлэнчлэх сэтгэлгээ өөрчлөгдөж эхэлж бай­на. Өмнө байсантайгаа, халагдаж
солигдож байгаа бүхэнтэйгээ зуу­рал­даад, зөвхөн тэр л өнцгөөс хараад байвал шинэчлэлийн
бод­лого буруу юм шиг санагдах нь аргагүй. Шинэчлэл өөрчлөлтийн бодлогын зорилго,
агуулга, мөн чанарыг таньж мэдэлгүй хуучин руугаа тэмүүлж, аялдан дагахыг тулган
шаардаж, шинэлэг өөрч­лөл­тийг хүлээн зөвшөөрөхгүй,  дуулиан шуугиан болгон үнэгүй­дүүлэх замаар улс
төрийн оноо цуглуулах гэж хандах нь нийтлэг эрх ашигт огт нийцэхгүй. Нэг ёсон­доо
буруу үйлдэл юм. Ялангуяа хавтгайрсан халамж бий болгох, цалин тэтгэврийг тооцоо
үндэс­лэлгүй нэмэгдүүлэх, үнэ тарифийг бууруулахыг шаардах нь далд утгаараа төсөв,
санхүүгийн тэнц­вэрийг алдагдуулж, эдийн засгийг сүйрүүлэх аюулд хүргэх үр дагавартай
шүү дээ. 

Бүх асуудлыг
бүрэн төгс ши­нэ­чилчихсэн, сайхан болго­чихсон гэж хэн ч хэлээгүй.  Хүндрэл бэрхшээл, саатал тасалдал, ойлгомжгүй
то­дорхойгүй зүйл зөндөө бий. Бод­лого үйл ажиллагаа уялдахгүй, ам ажил зөрөх дутагдал
байсаар л байгаа. Цочирдож тулгамдах, барьц алдах явдал тохиолдож л байна. Тэглээ
гээд өнгө будаг төдий өөрчлөлт хийсэн нэр зүүхгүй.  Агуулга мөн чанарт нь нэвтэрч, сууриар нь оновчтой
шийдэхийг л хичээж байна. Алсдаа үр дүнгээ өгнө гэдэгт эргэлзэхгүй байгаа. Хамгийн
гол нь бүгдээрээ улс орноо хөгжүүлэх том эрх ашигтаа захи­рагдан хамтарч, дэмжиж
ажиллах нь чухал байна. Ер нь ажлын төлөө гэсэн итгэл зүтгэлээр Засгийн гарын гишүүд
маань бараг амралт­гүй зүтгэлээ. Гар нийлж ажилласан гэж бодож байна. Ялангуяа Ерөнхий
сайдын хувьд танхимыг уялдуулж зохицуулах, удирдах тал дээр ихээхэн хүчин чармайлт
гарга­лаа. Тав дахь Засгийн газартайгаа ажилласан хүний хувьд сэтгэл хангалуун байна.

-Өрийн
хэмжээ хэд болчи­хоод байгаа билээ?

-Улсын
өрийн хэмжээ өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлбэл 8,4 их наяд төгрөг болж ДНБ-ий
49.7 хувьтай тэнцүү гарсан нь хуулиар тогтоосон шалгуурыг хангаж бай­на. Манай улс
зах зээлийн харил­цаанд шилжсэнээс хойш хандив­лагч орнуудаас авч ашигласан хөнгөлөлттэй
зээлийг анх тохирсон графикийн дагуу төлж бараг­дуул­саар одоо 2405.5 тэрбум төгрөгийн
үлдэгдэлтэй болоод байна. Энэ зээлийн төлбөрийн хамгийн их төлөлттэй үө нь
2013-2014 онуу­дад таарч байгаа юм. Чингэс бондын хүүгийн төлбөрт 99 тэрбум төгрөгийг
төсвөөс төлсөн байна.

Засгийн
газрын дотоод үнэт цаасны шинэ тогтолцоог нэвтрүүлж ажилласнаар 2.6 их наяд төгрө­гийн
нэрлэсэн үнэ бүхий үнэт цаасыг анхдагч зах зээлд арил­жаалж, үндсэн төлбөрт 1.6
их наяд төгрөг, хүүгийн төлбөрт 100 тэрбум төгрөг төлж 1,7 их наяд төгрөгийн үлдэгдэлтэй
он дамжлаа.

-Манай
улсын бэл бэнчин нэмэгдэх хандлага байна уу?

-Бэл бэнчин
нэмэгдэж байна. Энэ бол ашдын бэлэг бодон хэлсэн үг биш бодит байдлаас хийсэн дүгнэлт
юм. Улсын төсвийн данс эөрэг үлдэгдэлтэй он дамжих хуу­лийн шаардлага хангагдаж,
төрийн сангийн зээллэгийн хязгаар зохис­той түвшинд байна. Төрийн сан­гийн нэгдсэн
дансанд 2013 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний байдлаар 835 тэрбум төгрөг байс­наас
улсын төсөвт байгуулла­гуудын дансны үлдэгдэл 245 тэр­бум төгрөг, орон нутгийн төсөвт
байгууллагуудын дансны үлдэгдэл 380 тэрбум төгрөг, Нийгмийн даат­галын сангийн үлдэгдэл
200 тэрбум төгрөг байлаа. Хүний хөгжил сан­гийн дансны үлдэгдэл 100 сая төгрөг болсон.
Оны эхэнд энэ сангийн хуримтлагдсан өр нэг их наяд 47.6 тэрбум байснаас 141,8 тэрбум
төгрөгийн өрийг бараг­дуулаад байна.

Монгол
Улс төсвийн тогтвор­жуу­лалтын сандаа 381,5 тэрбум төгрөгийн хуримтлалтай болсон
нь нэгдсэн төсвийнхөө алдагдлыг бүрэн хааж чадахаар байна. Га­даад валютын албан
нөөц 2,3 тэрбум ам.доллар байгаа нь 18 долоо хоногийн импортын хэрэг­цээг хангаж
байна. ДНБ-ий үйлд­вэрлэл 12 хувиар өсөх урьдчилсан гүйцэтгэл гарсан байна.

Энэ бүхэн
бол шинэчлэлийн эхний жилийн бодитой үр дүн, эдийн засаг санхүүгийн байдалд бий
болсон эерэг хандлага мөн.

-Эдийн
засгийн хөгжлийн яам байгуулагдаж эдийн засгийн хөгжил, хөрөнгө оруулалтын болон
зээл тусламжийн бодлого тодорхойлох ажлаа хариуцаж байгаа. Сангийн яамны үүрэг роль
юунд байна вэ? 

-Төсвийн
шинэчлэлийн хүрээнд Сангийн яамны ажил үүргийн хуваарь, хариуцах асуудлын цар хүрээ,
үйл ажиллагааны зарчим ихээхэн өөрчлөгдсөн. Аль ч улсын Сангийн яам нь төсвийн бодлого
боловсруулах, батлуулах, төсвийг үйлчлэх, хэрэгжилтийг хянаж тай­лагнах, арга зүйн
удирдлагаар хангах нийтлэг үүрэг хүлээж бай­даг. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай
хууль, Төсвийн тухай шинэ хуулиар Сангийн яаманд төсвийн тогтвортой тэнцвэржүүлсэн
байд­лыг хангах, эрдэс баялгийн орло­гоор нөхөн сэргээгдэх баялаг бү­тээх, эдийн
засгийн хөгжлийг дэм­жих хөрөнгө оруулалт хийх, сан­хүүгийн хуримтлал бүрдүүлэх,
өрийн удирдлага, түүний стра­тегийг хэрэгжүүлэх асуудлыг хариу­цууллаа. Сангийн
яам Засгийн газрын санхүүгийн хяналт, дотоод аудитын үйл ажиллагааг эрхлэх боллоо.
Төр, засгийн аливаа шийд­вэр нь төсвийн тогтвортой байдалд хэрхэн нөлөөлөх талаар
дүгнэлт гаргах, УИХ-д өргөн мэдүүлэх зөв­шөөрөл олгох онцгой үүргийг Сан­гийн яаманд
хариуцууллаа. Улсын төсвийн орлогын бүрдэлттэй уял­дуулан мөнгөн хөрөнгийн зохицуу­лалтын
хүрээнд санхүүжүүлэлтийн болон зарцуулалтын эрхийг буу­руулж байх онцгой эрхийг
Сангийн садад олголоо. Төсвийн байгуул­ла­гын бүтцийн болон орон тооны жишиг, хязгаарыг
тогтооно. Сан­гийн яам төсвийн төлөвлөлт, төс­вийн гүйцэтгэл, нягтлан бодох бүртгэл,
тайлагналтын мэдээллийн нэгдсэн тогтолцоог удирдах болж байна. Энэ бүхнээс үзвэл
Сангийн яамны ачаа хөнгөрөх биш харин ч нэмэгдэж үйл ажиллагааных нь цар хүрээ өргөжиж
байна.

-Тэгвэл
эдийн засгийн яам юу хариуцаж байгаа билээ?

-Эдийн
засгийн хөгжлийн яам байгуулагдсанаар хөгжлийн болон зээл тусламжийн бодлого тодор­хой­лох,
салбар хоорондын зохи­цуу­лалт хийх, хөрөнгө оруулалт, гадаадын хөрөнгө оруулалтын
асуудлыг хариуцах үүргийг гүйцэт­гэх болсон нь чухал ач холбог­долтой шийдвэр болсон
юм. Эдийн засгийн нэгдсэн бодлогогүй учраас Монгол Улс хөгжихгүй байна гэдэг шүүмжлэлд
их өртөж байсан шүү дээ. Эдийн засгийн хөгжлийн яам маань өдөр тутмын техник ажлаас
хөндий байж жинхэнэ утгаараа стратегийн удирдлагын байгуул­лага болж төлөвшинө гэж
найдаж байна.

-Самурай
бонд Хөгжлийн бан­кинд байршчихсан гэж байгаа. Энэ мөнгөөр юу хийхээр төлөв­лөчихсөн
байгаа билээ?

-Япон улсын
санхүүгийн зах зээл дээр Хөгжлийн банк иенийн бонд борлууллаа. Борлуулалт амжилттай
болж, орлого нь Хөгж­лийн банкны дансанд орж ирсэн. Энэ мөнгөний эх үүсвэрээр үйлд­вэржилтийн
төсөл шалгаруула­хаар тогтсон. Японы зах зээл дээр гаргасан учраас Самурай бонд
гэж нэрлэсэн хэрэг. Хэрэв Хятадын зах зээл дээр бонд гаргавал панда бонд, Австралийн
зах зээлд гарга­вал кингру бонд болно шүү дээ.

-Тэгвэл
Самурай бондыг манайд юу гэж нэрлэх юм?

-Үйлдвэржилтийн
бонд болж хэрэгжинэ. Гэхдээ нэг асуудал бий. Энэ мөнгө улсын өрийн хязгаарт багтаж
байгаа юу, үгүй юу гэдэг нь. Яагаад гэвэл 2014 онд улсын өрийг ДНБ-ий 40 хувиас
хэтрүүлэхгүй байх хэмжээнд баталж өгсөн. Гэхдээ Самурай бонд энэ өрийн хязгаарт
багтаж байгаа. Харин үүнээс цааш гадаадын зах зээл дээрээс хөгжлийн зориулалтаар
эх үүсвэр босгох боломж байхгүй. Энэ боломжоо дуусгачихлаа шүү дээ.

-Тэгэхээр
одоо яах вэ?

-Хэрэв
хөгжлийн хөрөнгө оруу­лалт нэмж дайчлах шаардлагатай гэж үзвэл УИХ өрийн асуудлыг
дахин авч үзэх байх.

-Самурай
бондын мөнгө үйлдвэржилт хийхэд мэдээж хүрэхгүй биз дээ?

-Яаж хүрэх
билээ. Олон үйлдвэр аж ахуй нэгжүүдийг байгуулах шаардлага байна. Хамгийн наад зах
нь нефть боловсруулах үйлд­вэр барих асуудал яригдаж байна. Үүний тулд зээл авах
шаардлага тулгарч байгаа. Японы Хөгжлийн банкинд баталгаа гаргаж өгөх хэрэгтэй байгаа.
Гэтэл ийм батал­гаа гаргаж өгөх боломж манай өрийн тооцоонд байхгүй. Нефть боловсруулах
үйлдвэр барихын тулд зээл авъя гэвэл өрийн хяз­гаарыг зайлшгүй нэмэгдүүлэх шаард­лагатай
гэсэн үг. Чингэс бондын хоёр дахь ээлжийг гаргана гэвэл ч өрийн хязгаарыг эргэн
харахаас өөр арга байхгүй.

-Гэвч
Ардын намынхан ирээ­дүйгээ өрөнд унагахгүй гэж үзээд байгаа шүү дээ?

-Тийм учраас
байгаа хязгаар­таа амьдралаа зохицуулахаас өөр яах билээ. 2014 оны зорилтыг Засгийн
газар гурван үндсэн чиглэ­лээр тодорхойлж байна. Бүтээн байгуулалт, үйлдвэржүүлэлтийн
зорилт, дараа нь ард түмний орло­гыг нэмэгдүүлж амьдралыг сайж­руулах, төрийн хүнд
суртлыг арил­гаж, авлига хээл хахуулийг арилгах зорилт тавьсан. Энэ гурван чиглэлд
бүх үйл ажиллагаагаа чиглүүлж байна.

-Уул
уурхайн орлого нэмэг­дэх хандлага байна уу?

-Уул уурхайн
салбар хэрхэн ажиллахаас төсөв шууд хамаар­даг. 2013 онд уул уурхайн салбарт тодорхой
хэмжээний бэрхшээл тулгарсан. Анх тооцсон хэмжээндээ бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэж чад­сан­гүй.
Гадна талд бүтээгдэхүүн худалдаж авдаг зах зээл нь хумигд­чихлаа. Борлуулдаг бүтээгдэхүү­нийх
нь үнэ уначихлаа. Үүнээс болж төсөвт тооцсон орлогоо оруулж чадаагүй. Тиймээс төсөв
тасалдсан нь үнэн. Харин энэ онд өмнөх оны хүрсэн түвшингээсээ илүү ажиллана гэж
төсвөө тооцсон. Гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүн бо­лох зэс, нүүрс, төмөр, ашигт малт­малын
экспортын бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэнэ гэж тооцоолсон. Оны сүүл рүү байдал гайгүй
байж, бүтээгдэхүүний эрэлт өсч, үнэ өсч магадгүй гэж найдаж байна.

-“Чалько”-д
төлж байгаа манай өр дуусах болоогүй юу?

-Дөхөж
л байна. Багцаагаар бол эхний хагас жилд багтаад өрөө барагдуулчих болов уу гэж
найдаж байна. Гэвч Оюу толгойн суутгал төлбөр одоо эхэлж байна.

-Гэрээндээ
өөрчлөлт оруулах ажилд хэзээ цэг тавьж цэгцрэх юм бол?

-Хэлэлцээ
үргэлжилж л байна. Тэр бол амар ажил биш шүү дээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Сар шинийн баяр дөхөж
байгаатай холбоотойгоор Эрээний чиглэлд нэмэлт вагон гаргаж байгаа гэнэ. Хот,
хөдөө гэлтгүй Эрээнийг зорих болж. Сараар ирсэн зочдынхоо гарыг цайлгах бэлэг
бэлдэх гэж тэр шүү дээ. Цагаан сарыг элбэг дэлбэг угтвал тэр жилдээ өнгөтэй
өөдтэй явдаг гэж билэгшээдэг. Баян, ядуу хамаагүй аль болж бүтэхээрээ л байдгаа
барж баяраа тэмдэглэдэг. Бүр зөвхөн баяр хийхийн тулд цалингийн зээл авах тохиолдол
олон. Тэгээд нөгөө хэдэн төгрөгөө бариад урагшаа явчихыг нь яана. Үнэндээ
манайд сар шинийн баярт зориулсан бүхий л үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, бараа
бүтээгдэхүүн байгаа ш дээ. Ах дүү, хамаатан садныхаа нүүрийг тахлах гэж хэдэн
хятадын хог цуглуулах гэж вагон, вагоноороо хүмүүс явна. Наймаачин нь ч дүүрч. Гэтэл
сүүлийн үед наймаа хийдэггүй хүн урагшаа явж ойр зуурын хэрэглээгээ бэлддэг
болж. Баяр дөхөөд ирэхээр манайхны мөнгийг халааслахаар хятадын ченжүүд алга
ташаад хүлээж суудаг болсон. Чанаргүй, баталгаагүй, эдэлгээгүй бараагаар хамаг
мөнгөө шавхаад ирнэ. Элдэв хувцас, гар, нүүрийн саван, нүүрний будаг, өрөөсөн
оймс, тирко гээд тоочоод байвал их. Энэ хэнд хэрэгтэй юм бэ. Хэнд ч хэрэггүй.
Баярын дараа хэрэглэчихмээр юм олдохгүй хог болоод л үлддэг. Харин бидний мөнгө
хятадын эдийн засгийг зузаатгаад өгдөг. Ийм байдалд ороод нэлээд удаж байна.
хичээлийн шинэ жил эхэлсэн ч, наадам болсон ч, шинэ жил болсон ч л байдаг
мөнгөө тийш нь цацдаг.

Тэгвэл байгаа хэдэн
төгрөгөө гадагш бус дотогш урсгамаар байна. Ядаж л манай эдийн засгийн ирээдүйд
хэрэгтэй. Дотоодын олон үйлдвэр бий. Бэлгэнд өгчихмөөр бэлэг, дурсгал, бараа
бүтээгдэхүүнтэй үзэсгэлэн энд тэндгүй нээгдэж байна. Арьсан түрийвч аваад нэг
хүнд өгвөл ядаж л хэдэн сардаа эд даана. Харин хужаагийн цаас, давуугаар хийсэн
хэтэвч маргааш нь урагдчихна биз. Аав, ээжтэй булган шуба авч өгнө гээд нэг
танил эрээн явсан сурагтай. Гэтэл манайд булган дотортой, үндэсний загварын
дээл боломжийн үнээр худалдаалагдаж байна. Уламжлалт ёс заншил, хийц чанарын
тал дээр ярих юм биш. Бид угаасаа л уран ард түмэн.  Эрээнийн лангуун дээрээс килограммаар нь
авчирсан өнгө, үзэмж муутай хямдхан цамц гахай, гахайгаар нь авч ирж байхаар
эндээс монголд үйлдвэрлэсэн ноолуур, давуу гээд олон сонголттой авч болох
жишээтэй. Манайхан нэг үеэ бодвол юм хийгээд сурчихаж. Ер нь дотооддоо мөнгөө
гүйлгээнд оруулж байна гэдэг эргээд таны гар дээр цалин болоод ирэхийн илрэл. Ядаж
л цалигаараа талхаа аваад идчихнэ шүү дээ. Хүний нохой идэхээр өөрийн нохой ид
гэсэн үг бий.    Тиймээс
Эрээний наймаачдын халаасыг зузаатгаж байхаар дотоодынхоо бараа бүтээгдэхүүнийг
сонгож, маргаашаа бодмоор юм.

Д.Даваасүрэн

МАН-ын бүлгийн дарга, УИХ-ын
гишүүн С.Бямбацогттой ярилц­лаа.

-МАН залуу гишүү­дийнхээ нэгийг
бүлгийн дарга болголоо. Бүл­гийн даргын эрх үүргийг хүлээгээд ажиллахад ямар санагдаж
байна вэ?

-Цөөнх болсон намын үед бүлгийн дарга
гэдэг бол хариуцлагатай, зохи­цуулагч менежерийн ажил байдаг. Ямар ч бай­сан намын
нөхөд маань надад итгээд энэ ажлыг хариуцууллаа. Тиймээс ийм том намын УИХ дахь
бүлгийн даргын ажлыг нэр төртэй хариуцла­га­тай хийчих юмсан гэдэг бодлоор асуудалд
хан­да­на. Аливаа албан ту­шаал бол санаачилгатай, хариуцлагатай байхыг шаарддаг.
Амархан ажил гэж байдаггүй. Хэдийгээр залуу гэж яригдаж байгаа ч би 40 насны босго
алх­чих­лаа. Тийм болохоор ачааллыг дааж, үүргээ ухамсарлаж, улс орны­хоо эрх ашгийг
эн тэр­гүүнд тавьж ажиллах болно.

-Парламентад олон удаа сонгогдсон
ахмад гишүүд танай бүлэгт олон бий. Энэ хүмүү­сийг удирдаад явах ч амаргүй байна
уу? 

-Бүлэг аливаа зүйлийг хамтын шийдвэрээр
гар­га­даг. Тиймээс дарга шийд­нэ гэдэг ойлголт байдаггүй. Мэдээж шийд­вэр гаргахдаа
гишүүн бүр өөр өөрсдийн үзэл бод­лоо хамгаалалгүй яахав. Ард түмнийхээ итгэлийг
хүлээж олон удаа сон­гогдсон туршлагатай пар­ламентчид маань их тү­шиг тулгуур болж
байна. Тэд маань улс орныхоо, ард түмнийхээ эрх ашигт нийцсэн бодлого шийд­вэр гаргуулахын
төлөө заавар зөвлөлгөө их өг­дөг. Ийм зорилгын үүд­нээс өмнөх парламентын түүхэнд
гарч байсан за­хирамж шийдвэрүүдийн тухай заавал сануулж хэлнэ. Түүнээс биш “Би
тав, зургаа сонгогдсон шүү” гэдэг байдлаар ханд­даггүй. Тэгээд ч манай гишүүд үүрэг,
хариуц­лагаа сайн ухамсарласан хүмүүс шүү дээ.

-Нам дотроо шудар­га шулуун хэлчихдэг
гишүүдийн тоонд та ор­дог байсан болов уу. Харин одоо бүлгийн дар­га болсноор өөрийн­хөөрөө
байх зарчим­тайгаа зөрчилдөх шаард­лага тулгарч бай­гаа байх…

-Зарим асуудлуудаар миний үзэл бодлоос
арай өөр шийдвэрийг гаргах тохиолдол байхыг үгүйс­гэхгүй. Гэхдээ одоогоор ийм зүйл
мэдэгдээгүй л байна. Эцсийн эцэст бүл­гээрээ хэлэлцээд гарга­сан олонхийн шийдвэрээ
дагаж, хэрэгжүүлэх ёстой шүү дээ. 

ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ЗАРИМ ГИШҮҮДЭД
ХУУЛЖ ӨГӨХ ОЛОН ДАВХАР ЦААСАН БАГ БАЙГАА

-Н.Энхболд даргын ажлаа өгөх болсон
шалт­гааныг та юу гэж хардаг вэ. Нийгэмд бай­гаа ойлголтоор бол мэ­дээж хоёр Энхболд
гар нийлж ажиллахгүй бай­сан учраас ажлаа өгсөн гэдэг яриа. Та юу гэж бодож байна
вэ?

-УИХ дахь МАН-ын бүлэг хожуу байгуулагд­саныг
та бүхэн мэдэж байгаа.  Бид одоо ч байн­гын
хороондоо ижил тэгш хуваарилагдаж чадаагүй байна шүү дээ. Ардын намыг бүлэггүй байхад
Н.Энхболд дарга удир­даж, бидний бамбай болж, гал барьж явсан хүн. Бүлгээ байгуулсны
дараа ч гэсэн хоёр Энх­болд дарга маань нэг нь бүлгийн дарга, нөгөө нь УИХ-ын дэд
дарга бо­лоод хамтраад сайхан ажилласан. Тиймээс ямар нэгэн зөрчил байгаа­гүй. 

-Хоёр сайдыг огц­руулах асуудал
оруулж ирсний үр дүн нь юу болов гэж танай намын­хан үзэж байгаа вэ?

-Бид ямар үр дүн гара­хыг мэдэж байсан.
Ямар ч байсан ард түм­ний санаа бодлыг дам­жуулж, хэлж сануулах гэснээ хэлсэн. Хариуцла­гагүй,
бодлого­гүй сай­дуудыг огцруулаагүйн үр дүнг эцсийн эцэст улсаа­раа л амсана. Амсаж
ч байна.

-Зөвхөн Н.Батбаяр сайдыг огцруулах
асууд­лыг оруулж ирэх байсан гэдэг яриа бай­сан. Үнэн юм уу? 

-Хэрвээ Н.Батбаяр сай­­­дын асуудлыг
дан­гаар нь оруулж ирээд огцруулаагүй байсан бол “Ч.Улаантай нь оруулж ирсэн бол
огцрох бай­лаа” гэдэг яриа явах байл­гүй дээ. Эрх баригчид “Манай хоёр сайд сайн
ажиллаж байгаа” гэсээр аваад үлдлээ. Гэхдээ үүнийг нь нийгэм буруут­гаж байна. Ерөнхийлөгч
“Хариуцлагагүй сайд нарт хариуцлага тооц. Би дэмжинэ” гээд хэлчихсэн. Араас нь Р.Амаржаргал
гишүүн “УИХ, Засгийн газар нь алдаагаа ухам­сарлаж чаддаггүй юм бол өмнөөс нь хариуцлага
үүрье” гэсэн. Гэвч  “Та тэгж хэрэггүй. Сайд
нараар өөрсдөөр нь хариуцлага хүлээлгэнэ” гэж хэлээд аваад үлдсэн. Гэвч бид Засгийн
газрын зарим багийг хуулж, бодит үнэ­нийг ил­чилж харууллаа шүү дээ. Гэхдээ Засгийн
газрын зарим гишүүдэд хуулж өгөх олон давхар 
баг байгаа.

– Ер нь хоёр сайдыг огцруулчихлаа
гэж бодъё. Тэгвэл Монго­лын амьдрал маргааш­наас нь эхлээд сайжир­чих байсан юм
уу?

-Хэрэв хоёр сайдыг огцруулсан бол
тэр үйл­дэл нь төрийн өндөр дээд албан тушаал хашиж бай­гаа хүмүүст дураараа дургиж,
дунд чөмгөөрөө жиргэж болдоггүй юм бай­на. Энэ төрд хариуц­лагатай ажиллах ёстой
юм байна гэдэг сургам­жийг өгөх байсан.

ЭРХ БАРИГЧИД ХОЁР САЙДАА АВЧ ҮЛДЭХИЙН
ТУЛД ДОЛЛАРЫН ХАНШИЙГ ХҮЧЭЭР БУУЛГАСАН

-Шинэ жилийн өмнө танай намын бүлэг
Төрийн ордныг гацуур модоор чимсэн харагд­сан. Гэхдээ тэр гацуур модонд өлгөсөн
чимэг­лэлүүд дээр бичсэн үнэ бодит байсан уу?

-Статистикийн үзүү­лэл­тийг үндэс
болгосон учраас үнэн байлгүй яа­хав. Долларын ханш нь худлаа байсан байж ма­гад­гүй.
“Долларын ханш 1740 гээд тавьчихсан бай­на. Гэтэл 1600 руу орчих­сон шүү дээ” гэж
хүмүүс ярьж байсан нь үнэн. Тэг­вэл тэр үед эрх баригчид хоёр сайдаа авч үлдэ­хийн
тулд долларын хан­шийг хүчээр буулгасан юм. Хоёр сайдын тухай яригдаад дууссаны
да­раа одоо хар л даа. Дол­ларын ханш буцаад 
1700 давсан байна. Хэрэв ту­хайн үед хоёр сайдын асуудлыг яриагүй бол доллар
тэгж буурахгүй л байсан. 

-Ингэж харагдуу­ла­хын тулд сөрөг
хүчний зүгээс зохион бай­гуул­сан “ажиллагаа” гэдэг хардлага ч нөгөө талд бий байх.
Н.Батбаяр сайд “Долларын хан­шийг зориуд өсгөдөг бү­лэглэл байгаа” гэж байс­ныг
сонссон юм байна?

-Долларын ханшийг өсгөдөг бүлэглэл
байгаад тэр нь Ардын намтай хол­боотой бол аль хэдийнэ шоронд аваачаад, шонд өлгөчихсөн
байгаа. Ха­рин АН-ынхан энэ хард­ла­гаа өөрсдөөсөө хай­вал олж мэдэх юм.

-АН-ынхан л ажил хийж чадахгүй,
энэ Зас­гийн газар улс орныг ийм болгочихлоо, огц­руул­на гэхийн оронд ажил хэрэгч
шаардлага тавиад алдааг нь заса­хын төлөө зөвлөөд ажил­луулж болдоггүй юм уу?

-Тэгж л байгаа шүү дээ, мэдээгүй юм
уу.

-Юм л бол огцруул­на гэж түрүүлж
дууга­раад байх шиг санаг­даад…

-Бид хангалттай сана­лууд дэвшүүлж
бодлогоо уралдуулж байгаа. Хэд­хэн жишээ хэлье. 2012 оны есдүгээр сард Үнд­сэн хуульд
өөрчлөлт оруулъя. Сумын Засаг даргыг ард түмний дун­даас сонгодог болъё гэдэг хуулийн
төслийг тухайн үед манай намын дарга байсан Ө.Энхтүвшин гишүүн өргөн барьсан. Харамсалтай
нь энэ хуу­лийг хэлэлцсэнгүй. Дараа нь Д.Оюунхорол гишүүн­тэй хамт Хүний хөгжил
сангаасаа зорилтот бү­лэг­тээ мөнгөн тэтгэмж олгож байя гэсэн хууль санаачилсан.
Одоо бол­тол ярьсангүй. Хурууны хээгээр УИХ-ын гишүү­дийн ирцийг бүрдүүлж саналаа
өгдөг болъё гэдэг төсөл өргөн барьтал хав дарчихаад сая АН, Шударга ёс эвслийн бүл­гийн
дарга нарын санаа­чилсан хуулийг хэлэлц­сэн шүү дээ. Хэл ам хийж байж өөрийнхөө
хуулийг  хэлэлцүүлэхээр боллоо. Дээрээс нь
Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын босгыг 200 сая болгож жижиг, дунд аж ахуйн нэгжийг
дэмжье гэдэг хуу­лийн төсөл өргөн барь­сан. Хөл дээрээ босох гэж дэнжигнэж байхад
нь тат­вараар дарамтлахгүй байя гэсэн санаа явж байгаа. Харамсалтай нь энэ хуулийг
хэлэлцэхгүй байна гэх мэтээр бид маш олон хууль санаа­чилдаг. Даанч сөрөг хүч­ний
зүгээс оруулж ирсэн учраас тэд дараад өнгөр­дөг. Энэ хандлагаа өөрч­лөөч гэж л гуйгаад
байгаа юм шүү дээ.  Гэхдээ бие биеэ үзэн ядаж,
үгүйсгэс­нээр улс орноо хөгжүү­лэх­гүй юм байна гэдгийг эрх баригчид одооноос л
ойл­гож байгаа юм болов уу даа. Өнгөрсөн тав дахь өдөр бидний санаачил­сан хуулийг
дэмжлээ.

Н.АЛТАНХУЯГ ГУАЙ ГУЯА АЛГАДААД
ГҮЙГЭЭД ИРСЭН БИЗ ДЭЭ

-Өнгөрсөн онд төс­вийн орлого уул
уурхай­гаас болж тасалдсан. Уул уурхайн орлого тас­рахад нөлөөлж, гадаа­дын хө­рөн­гө
оруулалт буурахад хүргэсэн зүйл таны санаа­чилсан Стра­тегийн ач холбог­долтой салбарт
гадаад хөрөнгө оруулалтыг зо­хицуулах хууль байсан гэдэг. Энэ тал дээр та юу хэлэх
вэ?

-Монгол Улсын уул уурхайн орлого буурсан
нь олон шалтгаантай. Тэдний нэг нь тэр хууль гэж ярьдаг. Гэхдээ энэ хууль муу байгаагүй.
Ха­рин  үүнийг хэрэгжүүлэх­дээ Засгийн газар
хариуц­лагагүй хандсан. Гадны­ханд зөв ойлголт өгч ча­даагүй шүү дээ. Үнэхээр тэр
хууль буруу байсан юм бол сая баталсан Хөрөнгө оруулалтын ту­хай хуульдаа яагаад
зүйл заалтуудыг нь тусгаж үлдээ­сэн юм. Ер нь бол хөрөнгө оруулалт буура­хад нөлөөлсөн
өөр нэг зүйл нь дэлхийн зах зээл дээр Монголын эрдэс баялгийн бүтээгдэхүүний үнэ
буурсан явдал. Мөн хоёр хөрштэйгээ зөв бод­лого, харилцаа явуулж чадаагүй нь нөлөөлсөн
шүү дээ. Хоёр хөршийн төрийн тэргүүнүүд уулзаж байхад манай Ерөнхий сайд “Бидэнд
ямар хамаа­тай юм” гээд ярьж байсныг санаж байгаа биз дээ. Нэг тонн нүүрсээ  72 ам.доллараар өгө­хөөр “Чалько” компанитай гэрээ
хийсэн байсныг энэ Засгийн газар цуцалсан. “Нүүрсээ үнэгүй өгөөд дууслаа” гэдэг
нэрээр шүү дээ.

 

Гэтэл одоо өөрсдөө нэг тонн нүүрсийг
40 ам.доллараар өгөх гэрээ хийж, дордууллаа. Оюу тол­гой дээр ч ялгаа байхгүй. Гэрээг
улам сайжруулна гээд манай Д.Ганхуяг сайд яриад байгаа. Гэтэл  Оюу толгойн далд уурхайн ажил зогслоо. Дээрдсэн
юм алга.

-Ерөнхийлөгч популис­туу­дын амлалтаас
болж орлого тасалдсан гэж хэлсэн. Тэр попу­лис­туудад Ардын намынхан багтах уу?

-Үгүй. Ерөнхийлөгч өнөөдрийн эрх баригчдыг
хэлж байгаа шүү дээ. Төр хэтэрхий томорчихсон байна гэдгийг хэлээд байна лээ.
160 мянган төрийн албан хаагчтай байсан төр өнөөдөр 210 мянган албан хаагчтай болгчихсоныг
хэ­лээд байна. Төсвийн зардал ДНБ-ий бараг 60-70 хувьтай бараг тэнц­чихээд байгаа
нь төр томорч бай­гаа­гийн илрэл гэдгийг хэлсэн юм.  Ардын нам эрх барьж байхдаа энэ зардлыг 40 хувьд
нь барьдаг бай­сан юм шүү. Төрийн мэдлийн 
зардал нэмэх эрх нь өнөөдрийн эрх баригчдад л бий. Баялаг бү­тээгч­дээ дарамталж,бизнесийн
орч­ныг муутгаснаас төсвийн орло­го их наяд их наядаараа тасарлаа. Эн­дээс харвал
том төрөөс жижиг төр рүү, бодлогогүй төрөөс ухаалаг төр рүү гэж ярих ёстой. Гэвч
ингээд ярья гэхээр буруутан нь өнөөдрийн эрх баригчид болох гээд байгаа учраас том
төрөөс ухаалаг төр рүү гэж соёлтой ярьж байгаа юм болов уу гэж бодсон шүү.

-Чалько болон Оюу толгой­гоос урьдчилж
авсан мөнгөөр сонгуулийн өмнө ард түмэнд таалагдах ажлаа “санхүүжүүл­сэн” гэдэг
утгаараа Ардын нам буруудахгүй гэж үү?

-Бодит байдал дээр өнгөрсөн дөрвөн
жил АН, МАН хоёр хамт­раад засаг барьсан шүү дээ. 2008 онд АН-ынхан эхлээд мөнгө
амла­сан. Гэхдээ сонгуулийн үр дүнгээр Ардын нам олонхи болсон ч улс орныхоо хөгжлийн
төлөө хамтраад ажиллах санаачилга гаргасан. Гэтэл Н.Алтанхуяг ах маань гуяа алгадаад
гүйгээд ирсэн биз дээ. Албан тушаал бүрийн тал нь ма­найх шүү, ачаагаа хамт үүрье
гээд байсан. Тэр үед Н.Алтанхуяг  сай­даас
“Сонгуулиар гэсэн хариуцла­гаа хамт үүрээд орох уу. Сонгууль дөхөхөөр хариуцлагаас
зугтаад засгаас гарах юм биш биз дээ” гэж асуухад “Хөөсөн ч хамтарсан Зас­гийн газраас
гарахгүй” гэсэн хүн дараа нь яалаа. Тиймээс өнгөрсөн дөрвөн жилд алдаа байсан бол
хоёр нам аль аль нь буруутай. Амжилт нь ч хоёуланд нь хамаа­тай. 

2012 ОНООС ХОЙШ ЦАЛИН НЭМЭЭГҮЙ
БАЙХАД БАРАА БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ ҮНЭ ӨССӨӨР Л БАЙНА

-МАН-ын бүлэг Х.Баттулга сайдыг
огцруулах асуудал оруулж ирнэ гэдэг яриа тар­чихаж. Үнэн үү?

-Тийм асуудал яригдаагүй учраас тайлбар
хийх шаардлага алга л даа. 

-МАН-ынхан чухал хуулиу­дыг барьцаалж,
байнгын хо­роонд гишүүдээ тэнцүү хуваари­луулахаар зүтгэдэг гэдэг шүүмж­лэл бий.
Энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Энд залруулаад хэлчихье. АН-ын бүлгийн
дарга Д.Эрдэнэбат манай бүлгийн дарга байсан Н.Энх­болдод “Бүгдээрээ төсвөө баталчихъя.
Үүний дараа танай гишүүдийг байнгын хороонд тэнцүү оруулъя” гэсэн юм гэнэ лээ. Ингээд
төсвөө баталчихсан чинь маргааш нь “Үгүй ээ тийм юм байхгүй.  Өрийн хязгаарыг нэмэгдүүлж өг. Тэрний дараа наад
асуудлыг чинь шийдье”  гэж хэлсэн байдаг.
Харам­салтай нь бид Монгол Улсыг өрөнд унагаж, хойч ирээдүйдээ өр үлдээ­хийг хэзээ
ч хүлээн зөвшөөрөхгүй. Монголын ирээдүйгээр наймаа хийж, байнгын хороонд орохыг
хүсэхгүй байна. Байнгын хороонд тэгш тоогоор оруулахгүй бол тэр л биз. Өөрсдийнхөө
төлөө улс орноо өрөнд оруулах шийдвэрийг дэмжиж чадахгүй. 

-Монгол Улс мөнгөгүй бол­чихсон
бодит үнэн. Тиймээс эрх ба­ригчдадаа итгээд, бондын мөнгийг өр болгохгүйн төлөө
хамтраад зүтгэх нь парламентад суудалтай Ардын намын үүрэг биш гэж үү. Энэ мөнгийг
үр ашиг­тай зүйлд зарцуулаад төлж чад­вал өр болохгүй байх. Анхнаас нь өр гэж хараад
байвал ямар ч ажил бүтэхгүй байх л даа?

-1950-1990 он хүртэл Монгол Улс арван
тэрбум ам.долларын өр тавьсан байдаг. Энэ мөнгөөр Улаан­­баатар хотын том том орон
сууцны хорооллуудыг босгосон. Аймаг, сумдын цэцэрлэг, сургуу­лиудыг байгуулсан.
Улс орноо эрчим хүчээр хангах ажлыг эхлүүл­сэн. Үйлдвэржүүлэлтийг ч энэ мөнгөөр
эхлүүлсэн. 1990-2012 он хүртэл Монгол Улс 2.4 тэрбум ам.долларын зээл тавьсан байдаг.
Урт хугацаатай хүү багатай энэ зээлээр бид 
шилжилтийн үеийг давж гарсан. Гэтэл одоо хар даа. Бид 2012-2013 оны хооронд
нэг жилийн дотор 2.2 тэрбум ам.дол­ларын өр тавьчихлаа.  Энэ мөнгөөр юу хийв. Гудамж тохижуулж, зам тавьснаас
өөр бодитой зүйл байна уу. Тэгтэл одоо бондын мөнгө дуусч байна шүү дээ. Ингээд
бодохоор асуудал байгаа биз. Өмнөх зээл нь үр дүнгээ өгсөн эсэх нь бүрхэг байхад
дахиад зээл авна гэхээр юу болох вэ. Зээл аваад л байдаг. Ард түмний амьдрал сайжирдаггүй,
тэр мөнгө нь бидэнд наалдахгүй байна шүү дээ. Энэ үүднээс нь хариуц­лагатай хандаж
байгаа юм.

-Засгийн газар үйлдвэржил­тийг
энэ жил эхлүүлж, гайгүй ажил хийх төлөвтэй харагдаад байгаа юм шиг санагдсан. Тийм
биш гэж үү?

-Н.Алтанхуяг тэргүүн шадар сайд байхдаа
үйлдвэржилтийн асуудлыг хариуцаж байсан шүү дээ. Харамсалтай нь юу ч хийж чадаагүй.
Тэр үед үйлдвэржилт ярьж байсан. Өнөөдөр ч нөгөө­дөхөө л ярьж байна. Тиймээс итгэл
төрөхгүй байна. Ямар ч байсан импортыг орлох үйлдвэрүүдийг барих шаардлага бий.

-Цалин тэтгэвэр нэмэх бо­ломж төсөвт
байгаа гэж танай намынхан хараад шаардаад бай­гаа хэрэг үү. Эсвэл ард түмэнд таалагдсан
сөрөг хүчин байхын тулд шоу хийгээд байна у?

-235 тэрбум төгрөгийг цалин тэтгэврийн
нэмэгдэлд зарцуулна гээд төсөвт суулгачихсан. Тиймээс цалин, тэтгэвэр бага авдаг
иргэдэд эхний ээлжинд нэмэгдэл үзүүлэх хэрэгтэй гэсэн шаардлагыг бид тавьж байна.
Цалин нэмэхээр бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсдөг гэж шүүмжилдэг. Үүнийг  ч бид судал­сан. 2010 онд цалинг 20 хувиар нэмэхэд
инфляци 10 хувьтай бай­сан. 2011 онд цалинг 30 хувиар нэмэхэд 14 хувьтай болсон.  2012 онд цалин, тэтгэврийг 54 хувиар нэмэхэд инфляци
12 хувьтай бай­жээ. Ардын нам АН-тай хамт засаг барьж байхдаа цалин, тэтгэвэр нэмэхэд
инфляци өсөөгүй байгаа биз. Гэтэл өнгөрсөн жил цалин тэтгэвэр нэмээгүй байтал инфля­цийн
түвшин буусангүй. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ асар ихээр өслөө шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл
2012 оноос хойш цалин нэмээгүй байхад бараа бүтээгдэхүүний үнэ өссөөр л байна.

-Төсвийн  орлого тасарлаа. Зардал нэмэгдлээ гээд байдаг.
Гэвч нөгөө амаараа цалин, тэтгэ­вэр нэм гээд байгаагийн учрыг нэг л ойлгохгүй байна
л даа?

-УИХ Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиа
баталчихлаа. Хөрөн­гө оруулалтын орчин сайжрах биз. Хоёр хөрштэйгээ харилцаагаа
сайжруул. Төмөр замаа хурдан тавьж дуусга, цахилгаан станцаа хурдан барь. Тэгвэл
төсөв, эдийн засаг сайжраад ирнэ. Дээрээс нь хувийн хэвшлийнхнийгээ дарамт­лаад
байлгүй дэмжээд өг. Тэгвэл төсвийн орлого нэмэгдэнэ. Энэ боломжоо ашиглавал цалин,
тэтгэ­вэр нэмэхэд ямар ч хүндрэлгүй шүү дээ. 

-Эцэст нь Ж.Батсуурь гишүү­ний
асуудлаар бүлгийн даргаас нь тодруулахгүй өнгөрч болох­гүй нь?

-Ж.Батсуурь гишүүн өөрөө гадагшаа
ажлаар явсан. Өөрөөс нь мэдээлэл сонсоогүй учраас юу болсныг мэдэхгүй байна. Аливаа
гэм бурууг шүүх л тогтооно. Үүний дараа л асуудал яригдах учиртай.          

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ