Category: утга-зоxиол

XX зууны Монголын сэхээтэн, соён гэгээрүүлэгч, их эрдэмтэн, зохиолч, дуун хөрвүүлэгч, угсаатан судлаач Еншөөбү Бямбын Ринчен 1905 оны 11 дүгээр сарын 21-нд Хиагтын Наймаа хот, эдүгээгийн Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын Бул Сарай хэмээх нутагт эцэг Раднаажавын гэрт мэндэлжээ. Тэрбээр Монгол хэлний судлал, угсаатан судлал, түүх, утга зохиол, орчуулгын талаар эрдэм шинжилгээ, судалгааны олон бүтээл туурвиж, гадаадын олон улсад хэвлүүлж хэдэн зуун өгүүлэл, сонины нийтлэл бичиж, дэлхийн 20 гаруй орны 70 орчим зохиолчийн 240 эргэм зохиол роман, тууж, өгүүллэг, яруу найраг, шүлгийг монгол хэлнээ хөрвүүлсэн юм.

Б.Ринчен нь “Цогт тайж” киногоороо 1945 онд Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит шагналыг хүртэгчдийн нэг болж байсан ба 1946 онд БНМАУ-ын Төрийн шагналт цол хүртжээ. Монголын ууган зохиолчдын нэг бөгөөд уран бүтээл нь олон сэдвээр, олон төрөл зүйлээр бичигдсэнээрээ онцлог юм. Түүний туурвисан “Үүрийн туяа” гурамсан роман нь түүх хувьсгалын сэдвээр бичсэн монголын анхны романы нэг болж Монгол оронд төдийгүй гадаад орнуудад өндөр үнэлэгдсэн байна. Б.Ринчен уран зохиолын орчуулгыг олон жилийн турш хийж А.Пушкин, А.Чехов, А.Горький, А.Толсгой, Н.Островский, Д.Фурманов, М.Шолохов, А.Мицкевич, Ю.Фучик зэрэг дэлхийн шилдэг зохиолчдын бүтээлээс олноор орчуулан хэвлүүлжээ.

Их зохиолч, дуун хөрвүүлэгч Б.Ринчен англи, франц, герман, чех, польш, эсперанто, орос хэлийг гаргууд эзэмшсэн бөгөөд эсперанто хэлний сурах бичгийг зохиосон юм.

Академич Б.Ринчен монголын ард түмний соёлын өв уламжлалыг судлан сурталчилж, үндэснийхээ бичгийн хэлийг хөгжүүлэхэд ихээхэн анхаарч “Монгол бичгийн хэлний зүй” дөрвөн боть угсаатны хэл зүйн лавлах ном зэрэг нь олон нийтийн оюун ухааныг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулж байв.

“Нэгэн сохор хөгжимчин хөгжмийн 1000 утас тасалвал хөгжим дотроосоо хараа оруулдаг шидэт тарнитай цаас олно гэж итгэдэг байж. Тэр бас нэг сохор шавьтай. Тэд хоёулаа 1000 утас тасартал хөгжимдөөд нарны гэрлийг харах тухай мөрөөднө. Багш нь нас дээр гарсан хойноо 1000 дахь утсаа тасалж амжжээ. Тэгээд хөгжим доторх цаасаа гаргаж ирээд хүн гуйлгаад уншуулах гэтэл цаас хов хоосон. Сэтгэлийн хүнд цохилтонд орсон багш нь тэр дороо бие нь муудаж нас барахынхаа өмнө шавьдаа 1000 биш 10000 утас таслаарай гэж захижээ.”

“Мөрөөдөл нь биелэхэд хүн сайхан мэдрэмж авна. Гэхдээ түүнийгээ биелүүлчихээд эргээд харахад биелүүлэх гэж хичээх тэр мөчүүд илүү сайхан мэдрэмж төрүүлнэ гэдэгт итгэж байна”.

Сайхан хүн гэдэг тийм ч амархан мартагдахгүй. Он жил улирах тусам улам л хүмүүний сэтгэлд ойр болж ирнэ. Зохиолчдын яриа хөөрөө, инээд наргиан дунд заавал ч үгүй нэр нь орж ирж, дүр байдал нь ургаж тодордог хүн бол яалт ч байхгүй Доржийн Гармаа гуай юм. Мань хүнийг яахав, өнөө тультраадуухан гэдгээр аваргууд нь дамшиглана. “Р” үсгийг “Л” үсгээр хэлдэг байсан юм гэдэг. Миний бие Гармаа гуайтай хэд хэд уулзаж ярилцаж байсан. Тэгж тультраа ярихыг нь анзаараагүй юм, бага балчир амьтан юугаа ч мэдрээ аж дээ. Өөрийгөө Должийн Галмаа (Доржийн Гармаа) гэж танилцуулаад цааш явна гээд л нөхөд нь инээдээ барж ядна. Хамгийн сонирхолтой нь мань хүн “Р” үсэг хэлж чадахгүй хэрнээ заавал ч үгүй “Р” орсон үгийг түүж ярьдаг байсан гэдэг. Сайн байна уу гээд мэндлэхийн оронд тэгэхээс тэгэх гэсэн юм шиг “Элхэм нөхлийн амлыг элье” гэж мэндчилдэг гэж байгаа. Дуу дуулахдаа Тангадын Галсан гуайн шүлэг, “Загийн алим” киноны дууг дуулах дуртай байсан гэх. “Ялуухан хавлын гулван салдаа

Ялгуйгаа дагаад сүлэг минь жалгалтай…” гэж дуулдаг хэмээн өнөө хэд нь дуурайн аялна. Гаажгай (Галсан гуай) энээ тэрээ л Гармаагаа дамшиглаж байгаа нь тэр. Энэ мэт нөхдийнх нь гэгээн сайхан наргиан дундаас Гармаа гуайгаа сэтгэлдээ бодож сууна, би.

Тэр жилийн хавар оюутан ахуйдаа Гармаа гуайн дурсамж дурдатгалын болов уу гэж санах, “Цэцэгсийн мөнгөн шүүдэр” номыг худалдаанд байхыг сонирхон харж, халаас нимгэн оюутан авчихаж чадалгүй ёстой нэг шүлсээ залгиад хоцорсон. Сүүлд аль чиг номын дэлгүүрээс “Цэцэгсийн мөнгөн шүүдэр”-ийн барааг олж хараагүй л явна. Хоёр мянга есөн оны нэгдүгээр сарын эхээр идэр есийн жавар гялганасан тэр нэг орой Гармаа гуайнд очиж билээ. Одоо санах нь ээ, “Хүүхдийн 100”-гийн тийшээ байранд нь очиж байсан. Отгон эгч хоол унд болоод Гармаа гуай бид хоёр дүүрэн номтой өрөөнд нь оройжин хөөрөлдөн суусан сан. Жавар алгадсан цагаар ороход өөдөөс халуу дүүгэж угтдаг сайхан айл байдаг, тийм л айл байж билээ. “Налайхаас холгүйхэн байх Шохой цагаан булаг, шохойн заводын ажилчдын дунд миний бие өсч торнисон. Ажилчин гэж ямар хүмүүс байдаг, үйлдвэр уурхай гэж юу болохыг багаасаа сэтгэлдээ шингээж авсан нь мэдээж. Тун зүггүй хүүхэд байлаа. Энэ зан маань хөгжөөнтэй наргиантай зохиол бичихэд нөлөөлсөн болов уу. Найман туужаас бүрдсэн “Хөгжөөнтэй туужууд” номоо далаад оноос эхэлж арваад жил бичсэн. Би чинь “Хөгжөөнтэй туужууд”-ынхаа зүггүй нөхөр Цэдэн нь шүү дээ. Үндсэндээ Цэдэнд тохиолдож байгаа хөгжөөнтэй явдлууд надад багад минь тохиолдсон юм” гэж яриагаа эхлээд пал пал инээж суув.

“Хөгжөөнтэй туужууд”-ын зүггүй барам Цэдэнгийн адармаатай явдлуудыг Гармаа гуай өөрийнхөө амьдралаас сэдэвлэсэн нь үнэн юм. Тэр тухай Пунцагийн Бадарч ахын “Юм юмнаасаа” номонд байдаг. Бадарч ах шуудангийн “полу” тэргээр Эрдэнэ сумын долоон жилийн сургуульд очжээ. Тэнд Доржийн Гармаа сурч байсан.

“Сумын урд ууланд шөнө болохоор хөх гал сүүмэлзээд байдаг боллоо, лав чөтгөрийн гал байх гэж сургуулиар төдийгүй сумаар нэг шуугиан гарав. Хүүхэд бид чөтгөрийн тухай бодлоос бүрэн ангижраагүй тул айдастай болов. Тэгтэл нэг үдэш, хэсгийн төлөөлөгч Гонгоржав, сургуулийн захирал Жадамбаа, сумын намын үүрийн дарга Дамдин нар чөтгөрыг барихаар урд ууланд сэм авиралт хийж, галаар баримжаалсаар очихнээ Гармаа хадан хоргорхуу юм барьчихсан ном уншиж суусан гэж байгаа. Ингэж сургуулийн хүүхдүүдийг байтугай сумынхныг айдас хүйтэст автуулсан “чөтгөр” нь Гармаа болов” гэж бий. Монголын үе үеийн сурагчдын ширээн дээр хүүхэд багачуудтай шуугилдсан “Хөгжөөнтэй туужууд”-д нь чөтгөртэй хэсэг бий. Мөн нөхөр Гармаа долдугаар ангийн сурагч байхдаа нанчид хүртэж бас шуугиан дэгдээснийг Бадарч нь дэлгэчихсэн. “Нэг орой байрандаа байтал Гармааг нутгийнх нь хоёр хүүхэд Чойсүрэн, Насанбаяр нар сугадаж авчираад оронд нь оруулж хучиж орхив. Би өвдсөн биз гэж бодов. Маргааш өглөө нь эхний цагийн хичээлийн дараа сургуулийн талбайд бүх хүүхдийг дөрвөлжлөн жагсааж хойморт захирал тэргүүтэн зогсчээ. Нэг л сүртэй юм болох янзтай. Тэгтэл захирал өндөр дуугаар “Долдугаар ангийн сурагч Доржийн Гармаа жагсаалаас гар” гэв. Мань эр лагсхан биетэй тул муу гутлаа пар пар гишиглэн тоос босгох шахуу жагсаалаас гарч зогстол, захирал “сурагч Гармаа хэдийгээр онц сурлагатан, сурагчдын зөвлөлийн дарга боловч сурагчдын дүрмийг зөрчиж ноцтой хэрэг хийсэн байна. Архи уусан тул сургуулиас хөөхийг сануулж, сурагчдын зөвлөлийн даргаас халав” гэх зэргээр ярьж, тушаал уншиж билээ” гэж байдаг. Хэнтийн Цэнхэрмандалаас жонш зөөдөг орос жолооч нар Эрдэнэ суманд үдлэхдээ талх консеров архиар дайлсныг долдугаар ангийн сурагч хүртчихсэн нь тэр.

Хорь ч хүрээгүй хонгор насандаа “Морьтой ч болоосой” хэмээх кино бичиж монгол түмнийг гайхшируулсан хүн нь өнөө зүггүй барам Гармаа. Тэр тухайгаа зохиолч ийн өгүүлсэн юм. “Санхүү эдийн засгийн техникум төгсөөд 19 настай залуу Баянхонгор аймгийн Санхүүгийн хэлтсийн ерөнхий нягтлан бодогчоор томилогдон очлоо. Хөдөө томилогддог нь надад их оносон. Тухайн үед нэгдэлжих хөдөлгөөн ид бужигнаж малаа нийгэмчлэх гэж хөдөөгийнхөн юу болсон гэж санана. Унааны морь, саалийн үнээнээсээ салах нь гээд зарим малчид боож үхэхдээ тулж байсан.

Кино бичих санааг бас л өөрөөсөө олсон. Өнөө мал нийгэмчлэх ажлаар Баянхонгорын төвтэй ойрхон нэгэн сум руу машинтай давхиж явтал морьтой хэдэн хүүхэд замд таарав. Тэд машинтай уралдаж морьдынхоо шандсыг сорьж байна. Машинаас нэг хоцроод, нэг зуузай холбож ирээд л. Эндээс надад зохиол бичих санаа төрөхгүй юу. Гол нь инээдмийн байвал зүгээр гэж бодов. Тэр үед Ч.Ойдовын “Их жанжин Сүхбаатар танаа” буюу “Ардын элч” кино зохиол хэвлэгдсэн даруйд нь уншаад байсан маань кино бичихэд нөлөөлсөн. Машинтай уралдаж байсан хүүхдүүдээс ургуулаад Дондог, Янжмаа нарын дүрийг төвөггүй олсноор “Морьтой ч болоосой” киноны гол багана боссон” гэж билээ.

Кино зохиолоо мань хүн шарлаад эмнэлэгт хэвтэж байхдаа бичжээ. Тасагт нь гурван хүн хамт хэвтэж байв гэнэ. Сурагчийн нимгэн дэвтэр дээр бичсэн зохиолоо өглөө бүр өнөө гуравтаа уншиж өгнө. “Хүү минь наад хэсэг чинь тун аятайхан байна” гэх зэргээр зөвлөж байсан өвгөжөөр насны хүн нь Ардын уран зохиолч Лхагвасүрэнгийн аав Бавуу гуай байсан юм билээ. Төв аймгийн Лүн сумын нэгдлийн дарга байсан тэр хүн эмнэлгээс түрүүлж гарахдаа “За хүү минь наадах чинь тун хэрэгтэй зохиол шүү. Соёлын яамаар хөөцөлдөөд нэг юм болгоорой” гэж захижээ. Бавуу гуайн аминчлан захисныг бодон кино үйлдвэрийн жижүүрт хөөгдөн туугдан байж Ванган гуайтай уулзсанаар асуудал шийдэгдсэн гэдэг. Кино гарч багагүй шуугиан болсны дараа шохойн заводод хөдөө гэртээ очжээ. “Нэгдэлд элсэхээр боллоо, хүүгийнхээ хээр морийг нэгдэлд өгчих үү” гэж аав нь өмнө нь асууж байсан удаатай. Тэгтэл морийг минь өгөөгүй байна. Учрыг лавлавал хүүгээ “Морьтой ч болоосой” хэмээх кино бичсэнийг дуулаад нэгдэлд морио өгөх дургүй байгаа юм байна гэж бодоод хээр морийг нь өгөөгүй байсан тухай дурсаад ижий аав, ус нутаг, хөдөө гэрээ санагалзаж суусан сан. Аав нь Сайн ноён ханы хошуу одоогийн Өвөрхангайн хүн, гэвш цолтой лам байгаад хэлмэгдлийн үед хар болж Шохой цагаан булагт ажиллахаар очжээ. Ээж нь Оросын буриад байсан гэдэг. Тэрээр нэгэнтээ “Миний уран бүтээлд тавьдаг гол зорилго бол бусдын хөндөөгүй сэдвээр бүтээл туурвих” гэж байсан. Нэгдэлжих хөдөлгөөний тухай “Морьтой ч болоосой”, атар газрын тухай “Хөхөө гэрлэх дөхлөө”, үйлдвэржилтийн сэдвээр “Нарны унага” кинонууд туурвисан. “Кино урлагт гэхэд би зохиолчийнхоо ажлыг нэр төртэй гүйцэтгэсэн байгаа биз дээ” гээд бахтай нь аргагүй хэлсэн нь огтоос мартагддаггүй.

Зохиолчдын хорооноос гэр аваад Тавын халуун усны хойхно нэг хашаанд амьдарч байснаа хамгийн сайхан үе гэж тодотгосон нь бий. Мишигийн Цэдэндорж ирж мөнгөн хутга бэлэглэж байсныг, Цэдэнжав гуай “Ерөөгийн охин” романаа, Дашдооров “Айлын хүүхэн Алигэрмаа”, “Өндөр ээж” туужуудаа ирж уншиж байсныг зохиолч дурсдаг. “Хүн бүр л ингэж амьдралаа эхэлдэг юм. Чамайг хороо байртай болгож өгтөл чи ингээд нүүрсээ шигшиж, түлээгээ хөрөөдөөд амьдарч л бай. Чи хэдий гэрт ядруухан амьдарч байгаа боловч туужууд чинь айл болгоны гэрт хүмүүсийн сэтгэлд гал түлж дулаацуулах ёстой” хэмээн Чойжилын Чимид гуай халуун дулаан үг хэлж, ганц нэг юмны бөглөө мултлаад ганц орыг нь эзэгнэн унтахдаа шөнө орноосоо ойчиж сандаргасан инээдтэй дурсамжийг ч хуучилдаг сан. “Зохиолчдын хороо Геологийн яамны доод давхарт оршин тогтнож байх үед миний хамгийн жаргалтай он жилүүд өнгөрчээ” гэж бас сэтгэл хангалуун хэлж байсан. Ринчен, Дамдинсүрэн, Лодойдамба нарын аваргуудаас үг сонсч, хэнийх нь халаасанд тамхи байна, түүнийг нь ойртуулж өгч яриаг нь лавшруулдаг байсан нь гарцаагүй. Секцийн эрхлэгч нарын нэг, “Өргөн хангайн нутаг”-ийг бичсэн Жамсрангийн Лодой гуай буриад аялгаараар “Манай сексийнхэн” гэж хэлж шоолуулсан тэр өрөөнд Бямбын Ринчен гуай орж ирээд МАНЦАМЭ-гийн хэл гээд ярихаараа мөддөө дуусахгүй, өнөө хэд нь өдий төдий асуултаар өвгөнийг булаад явуулахгүй ийм л үед Ринчен гуайгаас айхавтар сануулга авснаа Гармаа гуай ярих дуртай сан. “Чи авьяастай шүү. Би харин чиний “Цог” сэтгүүлд гарсан “Наташа” өгүүллэгийг чинь уншаад нэг үг хэлье гэж бодлоо. Хэл найруулгаа засахгүй бол уншигчаа алдана шүү” палхийтэл хэлжээ. Гармаа гуай ёстой ухаан алдатлаа айсан нь мэдээж. “Уншигчаа алдах” гэсэн Ринчен гуайн үг цочролд оруулж Орост таван жил суралцахдаа орос хэл дээр олон ном уншиж орос өгүүлбэрийн хэлбэр маягийг өргөн хэрэглэдэг болсноор монгол хэл найруулга нь доголдож буйг Ринчен гуай анзааралгүй яав гэж. Тэгээд Гармаа нь ахмад зохиолчдынхоо бүтээлээс аваад өөрийн үе тэнгийн Эрдэнэ, Дооров нарыгаа уншиж хэл найруулгын тансаг сайхнаас суралцан, Цэндийн Дамдинсүрэн гуайн “Зуун билиг”-ийг судлан юм юм болсон тухайгаа дурсдаг юм.

Тэрээр Горькийн сургууль төгсөж ирээд зохиолчдын хороонд үргэлжилсэн үгийг зөвлөлийг хариуцаж байхдаа Зон-Па-Жин-гийн Баттулга гуайтай “Дөмөн” нэгдэл байгуулж тэрхүү нэгдлээс Дамдинсүрэнгийн Урианхай, Дарамын Батбаяр, Бавуугийн Лхагвасүрэн, Лувсандамбын Дашням, Жагдалын Лхагва нарын Монголын утга зохиолд өөр өөрсдийн төрөл жанраар шинэчлэн хийсэн нэрт зохиолчдыг төрүүлж гаргасан гавьяатан юм. Урианхай ах “Бид бол Дөмөнгийн хурга ишиг, унага дааганууд” гэж хэлдэг нь тийм учиртай. Мөн Гармаа гуай зохиолчдын хорооны орлогч даргаар ажиллаж байхдаа наяад оны гол төлөөлөгчид болох Пүрэвжавын Баярсайхан, Доржзовдын Энхболд нарыг өөрийн гараар утга зохиолын зам мөрийг нь хөөлгөсөн гэж бахархан хэлдэг сэн. Базарын Цэдэндамбааг радиогоос хөөгдөөд байхад нь өөрийнхөө үүдэнд суулгаж зохиолыг нь бичүүлж цалин цавагтай залгуулж байсан, Горькийн төгсөөд ирсэн Намбарын Энхбаяр, Хасбаатарын Мэргэн, Цэндийн Энхбат нарын залуусыг Улиастайн аманд хадлан хадаж байхад нь Цэдэв даргатайгаа учирлаж байгаад тэрхүү ажлаас нь болиулж орос хэлээр Монголын утга зохиолын 15 ботийг гаргах ажилд оруулж байсан гээд утга зохиолын түүхэнд Гармаа гуайн байгуулсан гавьяа хэмжээлшгүй. Мартагдах учиргүй гэж хэлээд буй минь ийм юм. Хоёр мянга есөн оны хавар, гуравдугаар сарын сүүлийн цас будагнасан хуйсгануур өглөө Монголын яруу найргийн оргил Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайг сүүлчийн замд нь үдэхээр зохиолч нөхөд нь цугласан. Гармаа гуай гэргий Отгон эгчийн хамт ирж агуу их Пүрэвдоржийнхоо алтан шарилын өмнө мэхийж зогссон. Тэр цаг мөчид өчүүхэн би Гармаа гуайгаа сүүлчийн удаа харж буйгаа яахин мэдэх билээ. Түүнээс хойш уулзаагүй шиг санагдана. Харин өмнө нь хуучилж суухдаа Отгон эгчтэй хэрхэн танилцсаныг асуухад “Хүмүүсийн хувь заяаны төөрөг маш сонин байдаг л даа. Би Горькийн сургуулийн гуравдугаар ангийн оюутан. Өвлийн амралтаараа ирээд байх үед манай шохойн заводын дарга Дорж гуай зохиолчдыг урьж ажилчидтайгаа уулзууллаа. Хүүхдийн зохиолч Д.Содномдорж, Б.Сосорбарам бид очсон юм. Уулзалтын дараа үдэшлэг боллоо. Эрдэнэ сумын дунд сургуулийн хэдэн сурагч охин ирчихсэн байв. Тэр дунд Отгон маань байсан. Тэр чинь жаран гурван он. Манай хүн надаас ес дүү. Тэр цагаас хойш ханилж байна. Гурван охинтой. Хөгшин бид хоёр 2006 онд Америкт том охин Үнэнцэцэгийндээ гурван сар амьдарч байгаад ирсэн. Гэр бүлийнхээ хүнтэй холбоотой нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байна. Далаад оны эхээр би Польш явсан. Хатуу дарсыг багагүй хүртсэн тал ч бий байх. Мөн замдаа ядарснаасаа болоод сар гаруй хугацаанд нойргүй тарчиллаа. Эм ууж, тариа хийлгээд нэмэр алга. Хань минь надтай нойргүй хононо. Нэг шөнө намайг өлгийтэй хүүхэд адил өвөр дээрээ хэвтүүлээд бүүвэйн дуу аялж байсан. Тэгж ханийгаа түр ч болов унтуулсан. Түүнийг нь бодохоор нүдний нулимс гардаг” гэв. Таныг чинь сүүлийн үед буруу өтөлж байна, дэмий юм бичих боллоо, арилжааны зохиолч боллоо гэцгээж байна гэж бас асуугаад авлаа. Тэгэхэд “Охин заяа”, “Нууцхан хайрын паян” гээд сүүл үед бичсэн гэр бүлийн цуврал романууд нийгэмд ихээхэн шуугиан тарьж, хүмүүс ч багагүй уншсан. Гэтэл манай уран бүтээлчдийн дотор зохиолыг маань бараг уншаагүй байж “Энэ Гармаа чинь нас ахисан хойноо эротик зохиол бичлээ” гэх зэргээр ярьж бичиж эхэлсэн. Яг үнэн чанартаа би эротик зохиол бичээгүй. Гэр бүлийн тухай бичиж байгаа юм чинь эр эм хүмүүсийн харьцааны тухай яалт ч үгүй бичиж таарна биз дээ” гэж учирласан сан. Ярьж хөөрч суухад сонин сонин зураг үзүүлнэ. Дооров бид хоёрын байж байгааг хар даа гээд инээд алдаж байна. Ар дээр нь 1967 он, Бөөрөлжүүтийн хөндий гэж тэмдэглэсэн тэр зурагт Гармаа гуай өнөө л тамхиа хөндлөн зуудгаараа зуучихсан, Дооров нь духайгаад инээчихсэн данагар эвэртэй хуцнуудын дэргэд авахуулжээ. Мань хоёр аварга төл бойжуулах ажилд явсан нь тэр юм гэнэ. Уг зургийг дарсан Гомбожав “Манай том зохиолчид хуц ухнуудын хамт” гэсэн тайлбар бичээд өөрсдөд нь өгсөн юм гэдэг. Уг зурагнаас үүдэн бас л онигоо сэлт гарч хуц, ухнаараа дуудуулсан удаатай.

Нэг удаа Долгорын Нямаа ах ажлаар ороод ирлээ. Богцондоо ганц нэг материалтай яваа бололтой. “Би чамд нэг юм өгье. Чи сониндоо даруйхан гаргаадахаач. Оюутан цагийн гэрэлт хонгор найз минь…” гэх сонстов. Аваад үзэх нь ээ “Шинэ хуучин хоёр оны (2017 оны 1 сар) бурантаг залгуулах уулзвар дээр бага залуугийн минь танил Москвагийн оюутны ширээний анд нөхөр зохиолч Доржийн Гармаа яах ийхийн зуургүй тэнгэрт хальчихлаа. Амьд сэрүүнд нь төдийлөн санаанд орж яваагүй хэрнээ эзгүй хойгуур нь оюутан үеийн гэрэл гэгээт өдрүүд минь сэтгэлд дахин дахин эргэлдээд амсхийлгэхгүй байх царайтай юм” гэх мөрүүд уншигдлаа. Гармаа гуайгаа бурхан болсныг тэгж л Нямаа ахаас сонсч билээ. Тэр хоёр бүр тавиад оны сүүлээр “Хөдөлмөр” сонины дэргэдэх утга зохиолын дугуйлан дээр анх нүүр учирсан гэдэг. Гармаа нь Санхүүгийн техникумд, Нямаа нь хүн эмнэлгийн техникумд суралцаж байсан үе. Сургууль төгсөөд хэдэн жил сураг алдарсан ч Москвагийн утга зохиолын дээд сургуульд мордох уяан дээр жаран нэгэн оны намар дахин уулзжээ. Горький төгсөөд дипломынхоо цайллагад Буриадын зохиолч Дондог Улзытуевыг урьсан байдаг. Дондог Улзытуев монгол найз нарынхаа урилгыг хүндэтгэн ээжийгээ дагуулж очин баяр хүргэжээ. Буриадын тэр сайхан зохиолчийг төрүүлсэн ээж Гармаа, Нямаа хоёрт хандан үг хэлэхдээ “Их мөнгө барьдаг хөвгүүд болоорой” гэсэн юм гэнэ лээ. “Миний бодоход өндөр настны ерөөлийн тэр үгийг манай Гармаа олон ном зохиол туурвиж шагнал хүртэж хэрэгжүүлсэн” хэмээн Нямаа нь хэлсэн.

Тийм ээ, Монгол Улсын төрийн шагналт, соёлын гавьяат зүтгэлтэн нэрт зохиолч Доржийн Гармаа бол “Харуул Алтай”, “Цагаан булаг”, “Тайгын цэнхэр манан”, “Газар тэнгэр” гээд зохиолч хүний “там”-ыг идэж, чөмгийг нь дундалдаг амаргүй ажил романыг гэхэд хорь гаруйг туурвисан алдартай зохиолч. “Уран бүтээлч хүн үхдэггүй, үрэгддэггүй, үгүй болдоггүйн хамгийн тод жишээ хайрт ах Гармаа маань юм. “Харуул Алтай” хаачаа ч үгүй нь үнэн” гэж Төрбат ах нэгэнтээ дурссан. Үнэхээр Харуул Алтай хаачаа ч үгүй, харин ч хүмүүний сэтгэлд сүндэрлэсээр байна. “Хөхөө гэрлэх дөхлөө, “Морьтой ч болоосой”, “Нарны унага” бүтээлүүд нь Монголын ард түмний сэтгэлийг бүлээсгэн цэлмээсээр цагийн цагт оршном буюу.

СУИС-ийн Театр урлагийн сургуулиас жүжиглэх, найруулах хөтөлбөрийн гарын авлага “ДҮРИЙН ҮҮЦ” нэрийн доор цувралаар багш, оюутнуудад хүрэхээр болжээ. Энэхүү цувралынхаа дээжээр Ардын уран зохиолч Д.Урианхай, зохиолч П.Батхуяг, Д.Мэндсайхан, О.Элбэгтөгс, Я.Баяраа нарын Үндэсний таван зохиолчийн жүжгийн зохиолуудыг багтаасан шинэхэн номыг уншигчдадаа хүргэхэд бэлэн болжээ. Эхний цуврал номоос ердөө 20 ширхэгийг хэвлэсэн бөгөөд эдгээрийг ТУС-ийн номын санд байршуулсан байна. Уг цуврал номыг ашиг олох зорлигоор худалдан борлуулахгүй боловч авахыг хүссэн хүн захиалан хэвлүүлж болох юм.Түүнчлэн удахгүй уг цувралыг QR код ашиглан сургуулийн веб-ээс цахимаар уншдаг болгохоор ажиллаж байна. Дараагийн цувралууд үндэсний зохиолчдын богино өгүүллэг, жүжгийн зохиолоор үргэлжлэн гарах юм.

У.ЧИНЗОРИГ

МУСГЗ, Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт зохиолч Д.Намсрайн нэрэмжит “Утгын чимэг 2019” богино өгүүллэгийн наадмын Тэргүүн байрт Төрийн шагналт, зохиолч Далхаагийн Норов “Хэрээний нулимс” өгүүллэгээрээ шалгарлаа. Тэрээр энэ наадамд гурав дахь удаагаа түрүүлж буй юм.

ХЭРЭЭНИЙ НУЛИМС /Өгүүллэг/

-Хөөе та минь ээ, доройтсон нүдэнд юу сайныг та нар дуулсан уу? гэж яншаа ёнгинуур дуугаар орилсоор Баярт гуай ирж явна. Халуун зун үстэй дотортой зузаан ултай гутал, хөвөнтэй торгон өмд цамц өмсөөд, нэг гартаа зөөлөвчтэй сандлаа барин нөгөө гараар таягаа тулсан, тас хар шил зүүсэн майцгар өвгөн тийн дуугарсаар ойртон ирэхэд сэхээвчинд суугаа хөгшчүүд тоглоомдоо улайраад хариу дуугарсангүй, шуугилдана. Хэзээ хойно,
Тэгвэл наад хоёр улцнаа эмчлээч гэх тохуутай дуун гарав. Тэгтэл тэр дуугарагчтай өрсөлдөх мэт
Хүүе, Баярт гуай, Баярт аа, нааш ир, энд суугаад сайхан ярь гэж тоглоомын талбайн нөгөө захаас хоёр эмгэн зэрэг зэрэг дуудахад өвгөн тэдэнрүү хазганасхийн зүглэв.
Энэ бол манай хорооллын “орилоо шар” өвгөдтэй нийлж даалуудаж хөзөрдөхгүй атлаа өдөржин энэ талбайгаар сандлаа чирэн холхиж, хөгшин залуу, таних танихгүй хэнийг ч болов “хөөе хө, сайн уу. Чи дуулсан уу” хэмээн тэртээ холоос дуудан ямар нэг сонин содон юм хэлнэ. Улс төр, хүүхдийн сахилга, тамхины хор, телевизийн шинэ мэдээ, ер ярихгүй сэдэв байхгүй. Харин эндхийнхэн бүгд түүнээс дайжин холдоно. Тэгэвч өвгөн гомдоно гэж үгүй. Заримын нь хойноос даган гэлдэрч, мөнөөхөө ярин залхаана. Түүний жонгиносон шингэн дуу талбайн хаана ч тод сонсогдоно. “орилоо шар” гэх хогийн ерийн нэршилээс илүү нэг л зэвүүн хүйтэн өнгө сонсогдоно.
Учир нь “энэ орилоо шар чинь насаараа эмнэлэгийн хүүр задалдаг ажил хийсэн юм гэнэ лээ” гэсэн яриа тархаснаас хойш хүмүүс түүнээс дайжих болсон юм. Өвгөн ч үүнийг нь анзаардаг бололтой, цэцэрлэгт талбайн сандлуудад налайж суугаа хүмүүстэй суудал булаалдахгүй, өөрийн сандлаа чирч ирээд ойролцоохон суугаад жонгинон ярьж гарах. Бүсгүйчүүд хүүхэддээ /энэ өвгөнд битгий ойрт. Чихэр өгвөл сэмхэн хаячихаж бай. Идэж болохгүй шүү. Муухай хүн байгаа юм/ гэхчилэн захиж, өөрсдөө холуур дөлж явна. Тэгсэн атлаа чихэр өгөхөд нь авахгүй байж чадахгүй. Ярвайсхийн авч баярлаж гялайснаа хэлэх мөртлөө холдмогц хогийн савруу чихрийг нь хаяад гараа арчин “тфү тфү, муу юм цаагуур” гэх. Авахгүй байхаас айна. Авсан хойно айна. Чихрээс айж байгаа нь тэр.
Би өвдсөн нүдэнд юу сайныг сонсох санаатай тэрүүхэнд саатан суутал өндөр туранхай өвгөн бас ирж зэрэгцэн суух зуур,
-За манай хөгшин хэрээ өнөөдөр юу гэж гуаглаж байна гэв?
Энэ бол бас манай хорооллын “зангиа”. Өдөр шөнө, өвөл зунгүй зангианаас салдаггүй хүн. Тиймээс эндхийн авгай нар түүнийг зангиатайгаа унтдаг гэж баталцгаадаг юм.
– Одоо л сонсоё гэж би товч хариулав
-Энэ хэрээ мөд үхэхгүй, олон жил гуаглах байх шүү гээд “зангиа” шүлсээ годхийлгэн хаяв.
Энэ өвгөн олон үггүй юм шиг атлаа дандаа тэр энэ хүн болон үйл хэргийн сүүдрийг гоочилсон зэвүүн үг хэлдэг болохоор нь эндхийнхэн бас түүнд дургүй. Гэвч нэг их айж дайжаад байдаггүй юм. Харин “зангиа”- т нь “орилоо шар”-ыгаа бол дандаа үзэн ядсан нэг юм хэлж явдаг ажээ.
За тэгээд юу сайн гэнэ. Хаанаас мэдэв хэмээн хоёр эмгэн зэрэг зэрэг асуун дэргэдээ суудал зайчлан саймшрах нь энэ удаад өвгөнөөс зэнзийлэх цээрийг нь сонсох хүсэл нь дийлэв бололтой.
Гэвч Баярт гуай өмнөхөн нь сандлаа тавин сууж тухлаад хэлж байна.
– Хэрээний нулимс… Хэрээний нулимс нүдний ямар ч өвчинийг хойш урагшгүй нам болгодог гэнэ шүү хө. Хэрээ нөгөө дандаа нүд иддэг амьтан болхоор тэр гэнэ ээ.
– Тэр олон нүднээс чинь аль хэрэгтэйг нь сороод залгичихдаг болохоор нулимс нь тунгаасан эм бололгүй яахав.
– Хүүе ер, нээрэн тийм ш дээ. Үгүй тэгээд тэр хэрээний чинь нулимсыг яаж олдог байна.
– Амархан гэнэ ээ. Согтоож байгаад авчихдаг юм гэнэ.
согтоож ий. Нүгэл байгаа даа, тэгээд хар хэрээтэй архи уух хэрэг үү?
– Уусан ч яадаг юм. Зах дээрээс хонины толгой худалдаж аваад хоёр нүдэнд нь шпирицээр архи шахаад гадаа хаячихгүй юу даа.
– Өө хөөрхий тэгээд тэрийг нь тоншоод нөгөөх нь согтчихдог байх нь.
– Тэгэлгүй дээ. Тэгээд нисч чадахаа байчихаад, хэдэн зуун жил улай зовлон үзсэн амьтан болохоороо тэрийгээ санадаг биз. Уйлаад бөмбөрөөд байдаг юм байх аа.
– Ээ чааваас гэж. Үгүй тэгээд үнэн л байдаг байгаа даа, айн. Тэгж үзсэн хүн байна гэнэ үү? Байна аа байна. Хаа сайгүй л.
– Ишш баярт минь. Чи эрх биш эр юм байна даа, нэг арга бодооч. Хоёулаа дуран шиг нүдтэй болчихъё л доо гэцгээж биесээ нудралцан инээлдэв.
Энэ өдрөөс хойш хэдхэн хоногийн дараа “хэнгэрэг хагарна” гэгч болов. Орой ажил тараад иртэл манай байрны өмнөх ганц аврага том улиасны орчимд эхнэр хүүхэн голцуу хоёр гурваараа зогсоод шивэр авир гэлцэж мод өөд заацгааж, хар хэрээд бархиралдан, мод тойрон нисэж заримдаа газар шүргэн алдан доош шунган дайрч, хүүхдүүд тэдэнрүү чулуу шидлэн “яваач, зайлаач” гэж хашгиралдан байв.
Есөн давхар байшинтай жацуу энэ аварга улиас бол манайхны ганц бахархал юм. Навчис дундаа шувууны нэг лут сайхан үүртэй юм. Би юу болсоныг сониучирхан мөнөөх горзгор “зангиат”-д ойртон очвол тэр толгой дохин мэндлээд
– Одоо нөгөө хөгшин “хэрээ” хэрэгтэй байна санж гэж дуугарав. Би гайхасхийн асууж харвал
– Энэ хавьд явдаг нэг муу шар муур дээш авирч очоод үүрэнд байсан хэдэн ангайхайг нь бариад ирчихсэн л дээ. Тэгээд л энэ хоёр хэрээ галзуурч өдөржин бархирч модонд ойртсон бүхэнрүү дайрч байгаа юм гэв.
– Хөөрхийс үрт амьтан гэгч. Энэ хоёр эцэг эх нь байхдаа гэвэл өндөр өвгөн ийш тийш өлөдзөн
– Нөгөө “орилоо шар” хайчив аа. Хэрээний нулимсанд дуртай юмсан. Энэ хоёрыг барьж авбал одоо ч нэг асгаруулж өгнө дөө. Яг хэрэгтэй үед нь алга болчих юм. Бас тэр шар муурыг олж орилоогоор төхөөрүүлмээр байна. Тэрэнд айдас хүйдэс, эрээ цээр гэж байх биш гээд хямсайн инээмхийлэв. Тэгтэл ард зогсож байсан нэг охин “Орилоо өвөө” нулимсаа арчаад зогсож байсан. Харьсан байх аа гэж “зангиат”-руу зэвүүцэнгүй хялбалзан хэлээд эргэн одов.
Миний сэтгэл зэхийрч, дотор хүйт оргиход би гэртээ оров. Гэвч тохитой сууж чадсангүй. Гадаа хэрээ зогсоо чөлөөгүй бархирах, эх хүүхдээ дуудан зандрах, зайлаач яваач гэж багачууд хашгиралдах дуулдсаар бүтэн оройг түгшүүрээр дүүргэж орхив.
Золоор маргааш нь амралтын өдөр тул аажуу босож гадагш гарвал өчигдрийн түгшүүр нилээд намжсан бололтой. Мөнөөх хоёр хэрээ тамираа барсан, цөхөрсөн ч юм уу, шонгийн модны оройд сууж хааяа «гон гон» хийн гоншигонож байв.
Харин хүүхдээ салхилуулсан, нарласан эхнэр хүүхнүүд бөөгнөрөн нэгэн зүйлийг шогшрон хүүрнэлдэхийг сонсвол “орилоо шар” гуай хөлөө хугалж, хавиргаа гэмтээсэн, эмнэлэгт хүндхэн байгаа гэлцэнэ. Учрыг асуувал ангайхай идсэн муурыг «зангиат» гуай шийтгэхээр шийдэж, хүүхдүүдээр бариулаад ойролцоох траншиний худагт хийгээд таглачихсан юмсанж. Мөнөөх жаалуудаас үүнийг сонссон “орилоо шар” амьтан тамлав гэж ихэд уурсан мөнөөх худгаас муурыг гаргах гэж байгаад дотогшоо унаж тийн хэмхэрсэн ажээ.
Худагт орж муурыг гаргах зоригтой жаалууд олон байсан боловч өвгөн тэднийг хавьтуулаагүй гэнэ. Нөгөө хэрээний нулимс авах ч хаа байхав. Хэн нь хэрээ, хэн нь муур юм бэ дээ гэмээр юм болоод дотор зэгийлгэсээр өнгөрөв. Бид ч мартагнав. Гэтэл сар гаруйн дараа эхэн намрын нэгэн налгар сайхан өдөр хүүхдийн талбай дунд тэргэнцэрт суусан «орилоо шар» гэх Баярт гуайтай тааралдав. Хөл муут хүний тэргэнцэр дээр суугаад дугуйг гараар өнхрүүлэн
“Хөөе сайн уу хө, өнөөдөр чинь ялалтын өдөр, баярын мэнд хүргье” гээд улам цээл болсон жонгинуур дуугаар холоос мэндлэв. Ойртон очвол давхар эмжээртэй морин хүрэмнийхээ энгэрт “Халхин гол 1939” гэж латинаар бичсэн “дайнд оролцсон ахмад дайчин” гэсэн хоёр тэмдэг зүүжээ. Би өвгөнтэй мэндлээд тэсэлгүй мөнөөх хэрээний нулимсыг асууж орхив. Өвгөн инээж,
Надад хэрэггүй ээ хө. Тэр авгайчуулын нүдэнд л гээд хар шилээ авбал ухархайдаа цийгээд цайчихсан хоёр нүд хөдөлгөөнгүй бүлтийж харагдав. Харин чихний нүхнээс сонсголын жижиг хэрэгсэл хар нүд мэт бултайж байлаа. Өвгөн
«Хөөе та минь ээ. Өнөөдөр чинь Халхын голын ялалтын өдөр. Та нар мартаагүй биздээ» гэж жонгинон орилсоор сэхээвчинд суугаад даалууны гуншин уянгалуулж байгаа хөгшидийн зүг дугуйгаа өнхрүүлсээр одов.
Харин мөнөөх аварга улиасны мөчир дээр нулимсаа ширгээсэн хоёр хэрээ таг дуугүй нэвсийн суугаад доор нь нүүр буруулан зогсоод талхны булан дээр архи цутган, хүн харчих вий хэмээн ийш тийш хялалзан, тэднээс нулимс авах аргаа хийж байгаа “зангиат” өвгөнийг уйтгартайяа ширтэн байлаа.

2019 оны 12 сарын 14 өдөр

Тус наадмын дэд байранд МЗЭ-ийн шагналт зохиолч, яруу найрагч Пүрэвхүүгийн Батхуяг “Цаггүй газар” өгүүллэгээрээ шалгарсан юм. П.Батхуяг “Утгын чимэг” наадамд дөрөв дэх удаагаа дэд байрт шалгарч байгаа юм.

ЦАГГҮЙ ГАЗАР /Өгүүллэг/

Цаг тэр үед одооныхоос арай хурдан урагшилдаг байсан ч байж мэдэх юм. Заримдаа тэдэнд цаг хэмээх хачин зүйл огт байхгүй болчихсон мэт санагддаг байжээ. Гагцхүү өглөө нар мандаж, орой жаргана. Он жилийн уртад хэн ч анзаарахааа байсан хуучин байшингийн дээвэр дээр суугаад дуулалдана. Гэхдээ хэн нь ч дуучин болно гэж бодож байсангүй. Хаанаас ч юм бэ, дуулмаар санагдах мэдрэмж төрж, тэгээд л хэн нэгнийхээ хоолойг давах гэж орилолдож гарна. Хавь орчны хүмүүст заримдаа тээртэй санагддаг байсан уу, хөвгүүд голдуу чулуу нүүлгэж тэднийг дээвэр дээрээс хөөж буулгана. Ийм үед хашааны буланд тойрон суугаад ирээдүйнгэрэлт амьдралынхаа тухаймөрөөдөл ихтэй яриандаа умбацгаана.

Богинодсон цэнхэр даашинзтай өвдөг тохойнь зузаан сайр болсон бор охин “Би хэзээ ч эндээс нөхөр авахгүй. Холоос бүр өөр газраас нөхөртэй болно” гэхэд түүний үгийг өлгөн авч онгож хуучраад ямар хээтэй байсан нь мэдэгдэхгүйболсон даавуун өмд цамцтай шар охин “ Би ч гэсэн эндээс л лав нөхөр авахгүй. Том болоод гадаадад амьдарна. Бүр олон давхар байшинд амьдарна” гэж хэлээд өндийн босоод эргэн тойронд нь дэггүй хөвгүүдийн аюул бийг тандах мэт ийш тийшээ сэрэмжлэн харахадөтгөн хар үснийхээ үзүүрийг өм цөм хайчилчихсан, цоохор нүүртэй охин ”Манай гудамж ч уйтгартай шүү дээ?” гэж хэлээд уртаар санаа алдана. Охид яг энэ насан дээрээ юунд ч юм бэ их л догдлон яардаг. Тэд хурдан сайн сайхантай учрахсан гэж эргэн тойронднь юу болж байгааг ч үл анзааран цаг хугацаанд тэмүүлдэг билээ. Харин үеийнх нь хөвгүүд нохойн гөлөг тамлах, дээврийн хөндийгөөс тагтааны өндөг түүгээд шарж идэх, чулуугаар байлдахаас өөр зүйл бодохгүй. Одоохондоо их л эртнээс яс маханд нь шингээд олон үеийг даван ирсэн ан ав, дайн тулааны тухай л бодож гүйлдэнэ.

Хачирхмаар нь энэ бор, шар, цоохор гурван охин яг нэг өдөр, нэг цагт, нэг амаржих газар, нэг эхээс уван цуван төрцгөөжээ. Итгэхэд хэцүү л дээ. Гэхдээ царай зүс, бие галбир тэс ондоо төрсөн ч яах аргагүй ихрүүд байлаа. Аав нь гэх лужир том цээжтэй, үс сахалдаа баригдсан эр нилээд халамцуу “гурван ихэр охинтой болсоон” хэмээн орилж явснаас хойш арван дөрвөн жил цаггүй юм шиг харван өнгөрчээ. Тэд гурван өөр газраас энд ирснийг хэн ч мэдэхгүй. Туранхай шар охин”Би л лав эндээс явахдаа ээжийгээ аваад явна. Аав яахав дээ, шовгортоо л үлдэнэ биз” гэхэд бүдүүн бор нүд амаа эргэлдүүлж ” Би ч гэсэн ээжийгээ л авч явна”. Цоохор нүүрт тэднээс дутах вий гэсэн мэт сандран”Би ч гэсэн” гэв. Энэ үед бүдүүн бор бусдыгаа дурамжхан харснаа ”бид чинь дундаа ганц ээжтэй шүү дээ? Тэгэхээр хэн нь ээжийгээ эндээс явчявахаа одоо шийдчихье” хэмээн зоримог хэлэв. Цоохор нүүрт “Яаж? ” гэж асууснаа энгэр задгай цагаан цамцныхаа ханцуйгаар нүүрээ арчлаа. Бүдүүн бор”алга тэнгэрээ үзэх үү?” хэмээн хэлж дуусаагүй байхад”миний охид хаа байна” гэх ээжийнх нь цангинасан дуу гарчээ. Туранхай шар зальжин байдлаар нүдээ ирмээд” тэгвэл хэн түрүүлж ээж дээр очсон нь…” гэж хэлээд гэр рүүгээ гүйлээ. Үлдсэн хоёр нь ч араас нь ухасхийв. Даанч хэн нь ч ээж дээрээ түрүүлж очсонгүй, аахилж уухилан гурван зэрэг байшингийнхаа хаалгаар чихцэлдэн оров. Тэдний ээж болох онигор нүдтэй, бор хүрэн үстэй намхан эмэгтэй”яаав та нар чинь чоно нохойд хөөгдөө юү?” хэмээн инээмсэглэн угтав. Гартаа барьсан боодолтой зүйлээ сарвайж” Май аавын чинь өдрийн хоол. Миний гурван охин хүргэж өгчихөөд буцаад гүйгээд ир” гэжээ. Харин бүдүүн бор даашинзныхаа хормойг сэгсэрснээ” Өдөр бүхэн л бид нар тийшээ явах юм. Ингэхэд та хүргээд өгч болдоггүй юм уу? Яршигтай юм” гэсэнд бусад нь дэмжиж “Харин тийн” гэж амандаа бувтнав. Ээж нь цонхны наагуур татсан хөшигний хэдэн улаан цэцгийг тоолох мэт тийш удаан ширтээд “Өөрсдөө л мэд дээ. Муу аав чинь өлсөнө л биз” гээдбоодолтойгоо үүдний өлгүүрт тохчихоод гэрээсээ гараад явчихав. Бодвол зүүн хойдох баячуулын хороололд амьдардаг багын найзынхаа гэрийг хөлсөөр цэвэрлэхээр явсан бизээ. Тэд их л урамгүйхэн үлдэж, “алга тэнгэрээ үзээд”, ялагдсан туранхай шар бүр ч дургүйхэн боодолтойгоо санжгануулан барьсааргурвуул гэрээсээ гарлаа.

Гурван эгнээ гудамны үзүүрт аавынх нь ажлын газар байна. Том сайхан байшин, саруул тохилог өрөө танхимтай, шил толь болсон албан тасалгаа гэж битгий бодоорой. Ердөө ”Гуталчин” гээд томоор биччихсэн жижигхэн модон шовгор. Тэнд олон жил сууж, хүмүүсийн ханзарсан, хагарсан гутал уллаж, өсгий нааж, зан татаж тэднийгээ тэжээнэ. Тамхины утаа битүү суунагласан шовгор дотроо харагдахгүй шахуу униар дунд сууна.

-Эвий дээ, миний гурван өнгийн охин хүрээд ирлээ. Аавынхаа хоолыг авчрав уу?”гэсээр угтав. Хэдийгээр өдөр бүхэн л аавдаа хоолыг нь зөөж энэ шовгорыг зорин хойно урдаа орж гүйдэг ч заримдаа тийм зовмоор газар ажилладаг аавтайг нь мэдэх үеийн охидоос ичиж “чи яв, би яв. Ичиж байна” гэлцэж хэрэлдэж шуугилддаг байлаа. Туранхай шар хүзүү сунган байж “Май, аав таны өдрийн хоол”гээд боодолтой зүйлээ намхан ширээн дээр нь чангахан тавив. Бүдүүн бор нүүрээ үрчилзүүлж, хамраа чимхээд”Угаартаж үхлээ” гэсэнд аав нь инээд алдангаа шовгорынхоо үүдийг хөлөөрөө өшиглөн онгойлгов. Гаднаас агаар салхи урсан орж ирээд аавынх нь татсан тамхины утаатай зодолдох мэт дээр доороо орон бужигнав. Толгой нь шовгорынхоо таазанд тулах шахуу өндөр аав нь биеэ нужигнуулан босоод өврөөсөө хэдэн халтар төгрөг гаргаж, тэдэнд нэг нэгийг өгөөд ” За миний гурван охин харих замдаа дэлгүүр орж иштэй чихэр авч идээрэй” гэснээ боодолтой зүйлийг задалж элсэн чихэр жигдхэн түрхсэн талхнаас авч томоо гэгч нь үмхлэн идэв.

Цоохор нүүрт иштэй чихэр хүлхэн хацраа төмбийлгөснөө ” Би аавыгаа бас аваад явна. Энд шовгорт нь үлдээхгүй, ээ”. Хариуд нь “Би ч гэсэн аваад явна” гээд туранхай шар чихэрлэг хэлээрээ уруулаа долоож, байшингийн сүүдэрт суугаад ундаа усны савны төмөр бөглөө нүдэж байгаа банди нарын зүг зааж ”аргаа барсан юмнууд” хэмээн намжирдав. Бүдүүн бор дахиад л “бид гурав бас ганцхан аавтай. Гэтэл гурвуулаа эндээс аваад явна гэдэг. Хэн нь авч явахаа шийдэх хэрэгтэй дээ” гэв. Цоохор нүүртнүдээ онийлгон наран сөрөг харснаа”Аав, ээж хоёрыгоо хамт аваад явна. Мэдээж салгаж авч явахгүй нь тодорхой” гээд толгой бөнжигнүүлэв. Бүдүүн бор ”Тэр мэдээж” гээд иштэй чихрээ амнаасаа гаргаж “Харин яаж шийдэх вэ?” гэв. Туранхай шар нилээд уурлах янзтай”Ямар ядаргаатай юм. Ерөөсөө энд л шийдчихье. Алга тэнгэрээ үзье” гээд эрээн цамцныхаа ханцуйг хойш нь шумлаад гараа сунгав. Өнөө хоёр нь бас түүний өөдөөс харж зогсоод” алга тэнгэрийн аль нь вэ? Ус мөс цас” хэмээн тэд шодож эхэллээ.

Хачирхалтай нь өдрөөс, үдшийн бүрий унатал ”алга тэнгэрээ” үзээд хэн нь ч сондгойрсонгүй. Гурвуулаа залхталаа ” Алга тэнгэрийн аль нь вэ? Ус мөс цас” гэж хашгирсаар, гараа савчсаар байсан ч эцэстээ хоолой нь сөөжээ.

-Ямар сонин юм бэ? Гурвуулаа адилхан гаргаад байх юм.

-Харин тиймээ. Сонин юм даа?

-“Хүүе, ээ. Харанхуй болчихлоо. Аав ээжийн санаа зовчихно. Харьцгаая” гээд хэдий сөөсөн ч хоолой мэдэн дуулалдсаар гэрийнхээ зүг хойно урдаа орон гүйлджээ. Түүнээс хойш цөөнгүй удаа алга тэнгэрээ үзсэн ч урьдын адил хэн ч сондгойрсонгүй.

Цаггүй газарт гэвч цаг цохилсоор алгуурхан урагшилсаар, орой нар жаргаж өглөө мандсаар байлаа. Харин охид аав ээжийгээ өөр сайхан газарт авч явахад ердөө 3655 хоног буюу 87720 цаг үлдсэн байлаа. Тэд дуулалдан өссөөр билээ.

У.ЧИНЗОРИГ