Брюссель хотноо Их долоогийн уулзалт эхэллээ. 17 жилийн дараа анх удаа дэлхийн тэргүүлэгч гүрнүүд ОХУ-гүйгээр уулзаж байгаа юм. Их наймын уулзалт Сочид болох ёстой байсан боловч Крымийн асуудлын улмаас цуцлагдаж Их долоогийн төлөөлөгчид Бельгийн нийслэлд уулзахаар тохиролцсон билээ. Энэ үеэр улс төр, эдийн засаг, худалдаа болон эрчим хүчний аюулгүй байдлыг хангах асуудлаар хэлэлцэхээр болсон. Түүнээс гадна Украины хямрал болон ОХУ-тай харилцах харилцааны асуудлыг ч хэлэлцэх юм.
Ю.ДЭЛГЭР
90 60 90 хэмээх стандарт хэмжээ моодноос гарч гэнэ. Сайхан хүүхэнд дуртай эрчүүд эсэргүүцээд хэрэггүй. Мэдээж ийм биетэй хүүхнүүд алга болчихгүй. Зүгээр л сайхан хэмээх ойлголт энгийн болсон талаар л ярих гэсэн юм. Эмэгтэй хүн бүхэн сайхан биетэй. Нас шүд, тарган туранхай, хөгшин залуу, хар, бор, шар ялгаагүй байгалиас заяасан бүхэн сайхан гэсэн үг л дээ. Загвар өмсөгч, мисс хүүхнүүд шүтээн байгаа нөхцөлд охид болгон шахуу тэдэн шиг болохыг хүснэ. Өөрийгөө голох, эхээс төрсөн биеэ мэс заслын аргаар ч болтугай сайжруулах гэж туйлширдаг. Энэ бүхэн хүн төрөлхтөний туулаад ирсэн зам. Байгалиас заяасан сайхныг засварлана гэдэг сайн сонголт гэж үү. За тэгээд загвар өмсөгч, миссүүд жаргадаг гэсэн хууль хаана байна. “Хамгийн сайхан цэцэг хамгийн түрүүнд тасдуулдаг” гэсэн үг байдаг. Хамгийн жаргалтай хүүхнүүд бол сайхан ч биш муухай ч биш жирийн эмэгтэйчүүд л байдаг.
Тэдэнд бусдын нүдний хор шингэдэггүй. Далд сайхныг нь мэдэрсэн залуутай ханилаад, насаараа жаргалтай амьдрах нь олонтаа. Өөрчлөлтийг дэмждэг Залуу эмэгтэйчүүдийн клубээс “Сайхан бие” төсөл хэрэгжүүлж байгаа юм билээ. Тэдний гаргах үзэсгэлэнгээс сайхны тухай шинэ хандлагыг мэдрээрэй. Амьдрал улам л энгийн болж байна. Хар арьст хүүхэлдэйнүүд тоглоомын ертөнцөд орж ирсэн. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд өөрсөдтэйгээ адилхан хүүхэлдэйгээр тоглох боломжтой болсон гэнэ. Ийм хүүхэлдэйнүүд тэдэнд бусдаас өөр биш харин бусдын л адил хүн гэдгийг нь мэдрүүлэх учиртай. Оддын клипүүдэд зөвхөн хөөрхөн сайхан бүсгүйчүүд гол дүр байхаа больжээ. Тэд жирийн хүмүүсээр уран бүтээлээ чимдэг болж. Жирийн хүмүүсээр дүүрэн хорвоо юм чинь эгэл жирийн гоо сайхан үнэд орохгүй яах билээ.
Б.ЯНЖМАА
Одоо УИХ, Засгийн газрын зүгээс анхаарлаа хандуулах ганц ажил бол долларын ханшийн өсөлт байна. Яг энэ цаг дор 1828 төгрөг болж дээш өгссөөр байгаа ам.долларын ханшийг хэрхэн барих, буулгах дээр онцгой төвлөрөх цаг нэгэнт болжээ. Үнэндээ ам.долларын ханшийн өсөлт энэ төр засгийн бүх ажлыг үгүй хийж, үнэ цэнгүй болгож байна. Сая тоннын хүчин чадалтай цементийн үйлдвэр хаалгаа нээлээ гэж зад рекламдсан. Төр засгийн сайных биш, харин төр хувийн хэвшилд саад болохгүй байвал хувийн хэвшлийнхэн хэрхэн ажилладаг, бүтээж босгож чаддагийн сайн жишээ болсон үйл явц юм. Үндэсний компаниуд нэгдэж нийлээд энэхүү том үйлдвэрээ босголоо гэхэд бас л өрөөсгөл юм. Тус үйлдвэрийн зөвлөхөөр ХБНГУ-ын “Humboldt Wedаq” компани, Барилгын зураг төслийг БНХАУ-ын барилгын материалын судалгаа зураг төслийн институт, Тоног төхөөрөмж нийлүүлэлт, угсралтыг БНХАУ-ын “JangSu-Pengfei” групп, Барилгын гүйцэтгэлийг БНХАУ-ын “ShouGang” групп гэхчлэн дан гадны компаниудын нэрс цувна. Энэ бол гадны хөрөнгө оруулалт биш шүү дээ, гадагшаа мөнгө урсаж байгаа хэлбэр. Үндэсний компаниуд “Бид хийх боломжтой шүү дээ” гэсээр хоцорч байна. Барилгын ажил ид эхэлсэн энэ цагт Хөтөлийн цемент гэсэн шошготой бүтээгдэхүүн зах зээл дээр өнөөдөр алга л байна. Барилгын сезон дууссан өвлийн аман дээр хэрэглэгчдэд очно гэж байгаа бол үйлдвэр байгуулсны үр дүн байгаа юм уу. Өнөөдөр Замын-Үүд дээр цемент ачсан цуваа бөөгнөрөөд л байж байна. Ингэхээр энэ хаврын (бараг энэ жилийн) ганц том бүтээн байгуулалт болох үйлдвэрийн ид шид, үр өгөөжийг өнөөдөртөө лав үзээгүй байгаа нь юун “Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног” гэж бодоход хүргэж байна. Энэ жил илүү сартай хавар учраас маш их ажил хийх хэрэгтэй байна. Тэгээд ч ирэх жил сонгуулийн бэлтгэл. Энэ жилийн хавар, зун, намарт л бүтээн байгуулалт хийх гол цаг хугацаа юм.
Бас нэг гэгээтэй мэдээлэл түгсэн нь ирэх зургадугаар сараас хилийн үнэ нь 900 ам.доллараар үнэлэгдсэн шатахуун манай улсад орж ирнэ. Одоо шатахууны хилийн үнэ 1100 орчим ам.доллараар үнэлэгдэж байгаа нь 900 ам.доллар болж буусан юм. Манай улсын шатахуун импортлогч компаниудын ихэнх нь буюу 10 гаруй байгууллага “Роснефть”-ээс бүтээгдэхүүнээ авдаг. 1400, 1200, 1100 ам.доллар гэх мэтээр буурсаар одоо шатахууны хилийн үнэ гурван оронтой тоо руу орлоо. Ингэж шатахууны хилийн үнэ буурсан учраас зургадугаар сараас дотоодод худалдаалагдах шатахууны жижиглэнгийн үнэ бууна гэсэн ойлголт хүн бүрийн сэтгэлд гэгээ татуулав. Гэтэл албаны хүний хариулт урамгүй байна. Уул уурхайн яамны Түлшний бодлогын хэлтсийн дарга Л.Раднаасүрэнгийн мэдэгдсэнээр “Роснефтийн манайд нийлүүлэх үнэ 1100-аас 900 ам.доллар болж бууснаар дотоод дахь жижиглэнгийн үнэ тонн тутамдаа одоогийн байгаа үнээс 40-70 орчим ам.доллараар буух боломжтой. Ингэж шатахууны үнэ буух нөхцөлийг бүрдүүлсэн ч өөр нэг том хүчин зүйл нөлөөлсөн нь ам.долларын ханш юм. Долларын ханш Роснефть-тэй өнгөрсөн сард хэлцэл хийж байх үед 1750 орчим төгрөгтэй тэнцэж байлаа. Гэтэл одоо 1820 төгрөг болчихсон болохоор 40-70 ам.доллараар буулгах боломжийг хааж байна. Тийм болохоор өнөөдөр долларын ханш энэ байдлаараа байвал шатахууны жижиглэнгийн үнэ буух боломжгүй юм” гэв. Ийм л юм бол Оросоос нефть бүтээгдэхүүний үнийг хөнгөлсний ашиг тус гэж юу байгаа юм бэ. Монголын ард түмэнд хүртэх үр дүн гэж өчүүхэн ч байхгүй байна. Эхэнд хэлснээр УИХ, Засгийн газар нь доллартайгаа л ноцолдохгүй бол хилийн цаадах үнийг хичнээн хямдруулж, буурууллаа ч дотоод дахь ам.долларын тэнгэрт тулсан ханш хэрэглэгчдэд нар үзүүлэхгүй юм байна. Одоо эдийн засагт хийж байгаа эцсийн амь тариа болох “Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног”-т найдах л юм биз дээ. Шинэчлэлийн Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй энэ бодлого үр дүнтэй явагдаж, ам.долларын ханш доошилбол олон зүйл дээр эерэг хариу гарна. Ам.долларын ханшаа хэрхэн буулгах дээр голлон анхаарч, Төмөр зам, дэд бүтцээс эхлээд баялгаа дэлхийн зах зээлд хурдан хүргэх ажлаа урагшлуулахгүй бол бид боломжоо алдана. Таван жилийн дараа Монголын нүүрс үнс болж мэднэ. Оюу толгой бол онцгой анхаарах эдийн засаг. Хэрэвзээ Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтад шаардагдах санхүүжилт товлогдсон ёсоор есдүгээр сард орж ирэхгүй бол Монгол Улс долларын хамаг нөөцөө шавхахад хүрнэ гэсэн эдийн засагчдын тооцоо байна. Хууль тогтоомж, бодлогын тогтвортой бус байдлаас болоод эдийн засагт орж ирэх хөрөнгийн урсгал 55 хувиар татарчихаад байна шүү дээ. Дээр нь V цахилгаан станц, “Сайншандын аж үйлдвэрийн парк”… гэхчлэн том бүтээн байгуулалтууд хаачив. Бондоос үлдсэн гэх нэг их наяд төгрөг хаана байна, юунд зарцуулах гэж байна. Бас л баахан вакуум цонхны үйлдвэрт үү. Эцсийн дүндээ ард түмний амьдрал дээшлэхгүй байгаатай л Засгийн газар эвлэрэх ёстой.
УИХ юу хийв. Хаврын чуулганы хугацаа талдаа орсон хэдий ч эдийн засагт чухал хуулиуд урагшаа явсангүй. Нэн түрүүнд шаардлагатай цариг, хайгуулын лицензийн хоригийг чөлөөлөх гээд улс орны хөгжилд хэрэгтэй хуулиудыг баталснаар гадаад зах зээл өргөжин тэлэх боломж байсаар байгаа. Гэтэл энэ Их хурал гэж шуудайнд хийсэн үхрийн эвэр байсаар байна. Улс төрийн хүчнүүд нь нам, фракц бүлэглэлээрээ талцаад дууслаа. Сүүлдээ бүр албан бус бүлэгтэй болох тухай яриа гарав. Шантааж хийдэг бас нэг баг гарч ирэх нь хэмээн ард түмэнд ойлгогдож эхэллээ. Урдах хэрүүлээсээ илүүг харж төлөвлөж, шийдвэрлэж чадахгүй, хувийн эрх ашгаа бүгдийн өмнө эрэмбэлсэн хэдэн нөхөд бүлэг байгуулж Засгийн газрыг яаж тамлахаар шийдсэн юм бол доо. Өнөөдрийн эдийн засгийн хямрал бол өчигдрийн хэрүүл, дотоод зөрчлийн илрэл гэдгийг ард түмэн мэдэрч байгаа шүү.
Өнгөрсөн сарын 5-ны өдөр нээлтээ хийсэн хаврын чуулган хуралдаж эхлээд 51 хоног өнгөрчээ. Сар хүрэхгүй хугацааны дараа хаалтаа хийх гэж байна. Хаврын чуулганы хугацаанд хэлэлцэхээр 25 асуудлыг жагсаасан байх юм. Гэвч Эдийн засгийг эрчимжүүлэх тогтоолын төслийг баталснаас өөрөөр, жагсаасан асуудлууд нэг алхам ч урагшилсангүй.
Хэлэлцсэн боловч батлаагүй нэг асуудал байгаа нь Засгийн газрын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах.
Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан, олны хэлж заншсанаар сайдуудын давхар дээлийг дан болгох төсөл дээр өнгөрсөн намрын чуулганы төгсгөл, энэ хаврын чуулганы эхэн хагас хүртэл төвлөрч ажилласан ч эцсийн үр дүн гэж гарсангүй. Бүтэн хоёр сар тойрч ярьсан асуудлаа батлах эцсийн мөчид Их хурал унагав. Хэлэлцэхгүйгээр буцаасан бас нэг асуудал байгаа нь Шилэн дансны тухай хуулийн төсөл. Монгол Улсын төсөв юунд хэрхэн зарцуулагдаж, тендер ямар шалгуураар эзнээ олж байгааг ил тод болгох зорилготой байсан. Хүмүүс татвараа хаашаа орсныг, хэн гэдэг албан тушаалтан түүнийг нь юунд зарцуулсныг, үр ашиггүй зарцуулалт хийсэн эсэхийг л сонирхдог. Өөрөөр хэлбэл, санхүүгийн сахилга батыг сахиулах нь чухал атал, гишүүд нэр томьёо таарахгүй нэрээр буцаалаа.
Ийнхүү хаврын чуулганаар хэлэлцэх 25 асуудлынхаа ердөө ганцын ард гарч, хоёрыг нь хойш шидсэнээс өөр юу хийв. Сөрөг хүчний санаачилгаар Ерөнхий сайдыг огцруулах гэж баахан үзлээ. Дараагаар нь Эдийн засаг хөгжлийн сайд, Сангийн сайд хоёрыг огцруулах гэж оролдов. Залгуулаад Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжинг огцруулах асуудлыг хэлэлцэж, Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн сайд Х.Баттулгыг чөлөөлөх шийдвэр л гаргасан юм байна. Зөвхөн Х.Тэмүүжинг огцруулах уу, үгүй юу гэдгээ шийдэхэд УИХ 40 хоног зарцуулсан байна. Хавар бол хайран цаг хугацаа юм, Монголын хувьд. Гэтэл албан тушаал, сандал ширээ хөөцөлдсөн улс төрөөр, хаврын ихэнх хугацааг алдсаар. Хууль нь ч тэнэг байна. Нэг гишүүний хүсэлтээр Засгийн газрын гишүүнийг огцруулах эсэх асуудал босч УИХ нь зөвхөн үүнээс болж 40 хоногийн ажлаа алдана гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Огцруулах үндэслэл нь дэндүү ядуу. Ялих шалихгүй зүйлээс болж хоёр гишүүн маргалдангуутаа нэг нь өрөөндөө гүйж ороод огцруулах өргөдөл бичээд өгчихөж байгаа юм. Эсвэл хувийн эрх ашиг нь хөндөгдөхөөр тэр сайдыг огцруулах асуудал оруулдаг. Гудамжинд маргалдангуутаа гүйж ороод огцруулах өргөдөл өгсөн Их хурлын гишүүн ч байгаа шүү. Төрийн эрх барих дээд байгууллага гэдэг чинь ийм хэврэг байдаг юм уу. Үүний хажуугаар өөрийнхөө хүсэлтээр чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгсөн Х.Баттулгад ямар их цаг зарав. Үүнээс өөр хийсэн ажилгүй хаврын чуулган завсарлах нь. Гэтэл хэлэлцэх асуудлын дараалалд буй зарим хуулийн төслүүд олон нийтийн дунд дэндүү их хүлээлттэй байна. Хэдийгээр барьцаа, шантаажаар хэлэлцэхээр болсон ч Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийг өнөөдөр хэдэн мянган хүн хоног тоолон хүлээж сууна. Энэ хууль бол эдийн засгийн ач холбогдолтой хууль юм шүү. Гарч ирсэн хүн бүр бизнесээ сэргээнэ. Үүнээс гадна өнгөрсөн оны төсвийн гүйцэтгэлээ хэзээ баталж, ирэх оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл, төсвийн төсөөллөө аль завандаа батлах гэж байгаа юм. Мөн ирэх оны Үндсэн чиглэл, Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлэх төсөл хөтөлбөрийн жагсаалтаа яаж гаргахаа мэдэж байгаа болов уу. Хэлэлцэх асуудлын жагсаалтыг тэнгэр харж байгаад гаргадаггүй. Улс орны хөгжил, хүн зоны амьдралд зайлшгүй шаардлагатай, тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхээр гаргадаг. Гэтэл энэхүү хэлэлцэх асуудлын чинь ердөө дөрвөн хувь нь биелсэн байна.
Гэтэл хаврын чуулганаар зайлшгүй хэлэлцэх ёстой ямар олон асуудал байсны заримаас нь танилцуулъя.
1. “Монгол Улсын 2013 оны төсвийн гүйцэтгэл батлах тухай” Монгол Улсын их хурлын тогтоолын төсөл, Монгол Улсын Засгийн газрын 2013 оны санхүүгийн нэгдсэн тайлан;
2. “Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн 2015 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл, 2016-2017 оны төсвийн төсөөллийн тухай хуулийн төсөл;
3. “Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийг 2015 онд хөгжүүлэх үндсэн чиглэл батлах тухай” Монгол Улсын их хурлын тогтоолын төсөл;
4. Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийг 2013 онд хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийн биелэлт;
5. “Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлэх төсөл, хөтөлбөрийн жагсаалт батлах тухай” Монгол Улсын их хурлын тогтоолын төсөл;
6. Мөрдөх албаны тухай хуулийн төсөл;
7. Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл;
8. Төрийн аж ахуйн үйл ажиллагааг хязгаарлах тухай хуулийн төсөл;
9. Шилэн дансны тухай хуулийн төсөл /буцаасан/
10. Худалдааны тухай хуулийн төсөл;
11. Засгийн газрын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийн төсөл /унагасан/
12. Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн төсөл… гэхчлэн 25 хуулийн төсөл хүлээгдэж байна. Энэ бүгдийн ард хэзээ гарах нь тодорхойгүй байсаар. Ингэсээр байтал Их хурлын бүрэн эрхийн хугацаа дуусах юм шиг байна.
Эрүүл мэндийн дэд сайд Ж.Амарсанаагийн урилгаар элэгний C вирусын шинэ эм бүтээсэн “Gilead Sciences” компаний төлөөлөгч нар Монголд иржээ. Дэд сайдын АНУ-д хийсэн айлчлалийн хүрээнд хепатит вирусын эсрэг эмчилгээнд шинээр ашиглаж эхэлсэн эм/Sofosbuvir/, эмчилгээг манай улсад хямд үнээр нийлүүлэх давамгай эрх олгосон юм.
Өнөөдрийн уулзалтын үеээр “Sofosbuvir” эмийг хэрхэн Монголд бүртгүүлэх, шинэ эмийг гуравдагч улсад дамжуулан худалдаалахгүй байх талаар хэлэлцэж, эмийн үнийг 44 дахин хямдралтай худалдан авах тухайгаа дахин баталгаажууллаа.
Элэгний С вирүс нь Монголын хүн амын 15 хувийг хамарсан архаг халдварт өвчин юм. Тус эмийг манай улсад нэвтрүүлснээр С вирусын эмчилгээгээр дэлхийн хэмжээнд хүрч ажиллах боломж нээгдэж байгаа юм. “Sofosbuvir” эмийг манай улсад худалдаалагдах үнийг тооцохдоо нэг сарын эмчилгээ нь 300 доллар, 3 сарын эмчилгээ нь 900 доллар, 6 сарын эмчилгээ нь 1800 доллар болохоор тооцоолсон бөгөөд тухайн эмийн нэг удаагийн курс эмчилгээ нь 3 болон 6 сараар байх аж. Харин АНУ-ын зах дээлд зарагдаж буй үнэ нь 84 мянган доллар юм.
Уулзалтын үеэр “Гилеад сайнс” компани нэг нөхцөл тавьсан нь энэхүү эмийн төлбөрийг тусгай программын дагуу Монгол Улсын Засгийн газраас гаргуулах хүсэлтэй байна хэмээлээ. Үүнтэй холбоотой олон асуудлууд урган гарч ирэх бөгөөд үүнийг ЭМЯ хууль, дүрэм журмийн дагуу нэн даруй шийдэхийн төлөө ажиллахаа илэрхийллээ.
Уулзалтын төгсгөлд дэд сайд “Монгол улсын одоогийн нөхцөл байдлыг харгалзан, нийгмийн хариуцлагаа ухамсарлан, манай улсад чухал хэрэгцээтэй байгаа элэгний С вирусын “Sofosbuvir” эмийг хямдралтай үнээр олгохоор болсонд талархал илэрхийллээ.
УЛААНБААТАР ХОТ: Үүлшинэ. Бороо орно. Салхи зүүн өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 12-14 метр хүрч ширүүснэ. Шөнөдөө 5-7 градус, өдөртөө 14-16 градус дулаан байна.
БАРУУН АЙМГУУДЫН НУТГААР: Үүлшинэ. Бороо орохгүй. Салхи баруун хойноос секундэд 5-10 метр, өдөртөө нутгийн өмнөд хэсгээр секундэд 12-14 метр хүрч шороон шуурга шуурна. Алтай, Хангайн уулархаг нутгаар шөнөдөө 4 градус хүйтнээс 1 градус дулаан, өдөртөө 10-15 градус, Алтайн өвөр говиор шөнөдөө 11-16 градус, өдөртөө 20-25 градус, бусад нутгаар шөнөдөө 1-6 градус, өдөртөө 15-20 градус дулаан байна.
ТӨВИЙН АЙМГУУДЫН НУТГААР: Үүлшинэ. Шөнөдөө зарим газраар, өдөртөө нутгийн зүүн хэсгээр бороо орно. Салхи баруун хойноос секундэд 5-10 метр, нутгийн өмнөд хэсгээр секундэд 12-14 метр хүрч ширүүснэ. Хангай, Хөвсгөл, Хэнтэйн уулархаг нутгаар шөнөдөө 0-5 градус хүйтэн, өдөртөө 10-15 градус, бусад нутгаар шөнөдөө 2-7 градус, өдөртөө 14-19 градус дулаан байна.
ЗҮҮН АЙМГУУДЫН НУТГААР: Үүлэрхэг. Шөнөдөө ихэнх нутгаар, өдөртөө зарим газраар бороо орно. Салхи зүүн өмнөөс хойш эргэж зарим газраар секундэд 12-14 метр хүрч ширүүснэ. Шөнөдөө нутгийн хойд хэсгээр 5-10 градус, бусад нутгаар 10-15 градус, өдөртөө бүх нутгаар 15-20 градус дулаан байна.
ОТРЫН НУТАГ ХЭРЛЭНБАЯН-УЛААН ОРЧМООР: Үүлшинэ. Бороо орно. Салхи хойноос секундэд 7-12 метр. Шөнөдөө 7-9 градус, өдөртөө 18-20 градус дулаан байна.
ГОВИЙН АЙМГУУДЫН НУТГААР: Үүлэрхэг. Шөнөдөө нутгийн зүүн хэсгээр бороо орно. Өдөртөө бороо орохгүй. Салхи баруун хойноос секундэд 5-10 метр, өдөртөө зарим газраар секундэд 12-14 метр хүрч ширүүснэ. Дундговийн нутгаар шөнөдөө 6-11 градус, өдөртөө 14-19 градус, бусад нутгаар шөнөдөө 10-15 градус, өдөртөө 21-26 градус дулаан байна.
Аргентиний шигшээ багийн ДАШТ-2014-д оролцох 23
хөлбөмбөгч:
хаалгачид:
Серхио Ромеро («Монако», Монако), Марьяно Андухар («Катани», Итали),
Агустин Орион («Бока Хуниорс»).
хамгаалагчид:
Мартин Демичелис, Пабло Сабалета («Ман Сити», Англи), Эсекиэль Гарай
(«Бенфика», Португал), Федерико Фернандес («Наполи», Итали), Маркос Рохо
(«Спортинг», Португал), Уго Кампаньяро («Интер», Итали), Хосе Басанта
(«Монтеррей»).
Хагас
хамгалагчид: Хавьер Маскерано («Барселона», Испани), Фернандо
Гаго («Бока Хуниорс»), Лукас Биглий
(«Лацио», Итали), Аугусто Фернандес («Сельта», Испани), Энцо Перес («Бенфика»,
Португал), Рикардо Альварес («Интер», Итали), Макси Родригес («Ньюэллс Олд
Бойз»), Анхель Ди Мария («Реал», Испани).
довтлогчид:
Лионель Месси («Барселона», Испани), Серхио Агуэро («Ман Сити», Англи), Гонсало
Игуаин («Наполи», Итали), Родриго Паласио («Интер», Итали), Эсекиэль Лавесси
(«ПСЖ», Франц).
Германы
шигшээ багийн ДАШТ-2014-д оролцох 23 хөлбөмбөгч:
хаалгачид:
Мануэль Нойер («Байер.Мюн»),
Роман Вайденфеллер («Борусси» Д), Рон-Роберт Цилер («Ганновер»).
хамгаалагчид:
Джером Боатенг («Байер.Мюн»),
Эрик Дурм («Борусси» Д), Кевин Гросскройц («Борусси»Д ), Бенедикт Хеведес
(«Шальке»), Матс Хуммельс («Борусси» Д), Филипп Лам («Байер.Мюн»), Пер Мертесакер («Арсенал»).
Хагас хамгаалагчид:
Юлиан Дракслер («Шальке»), Марио Гетце («Байер.Мюн»), Сами Хедира («Реал»), Тони Кроос («Байер.Мюн»), Томас Мюллер («Байер.Мюн»), Месут Озил («Арсенал»), Марко
Ройс («Борусси» Д), Бастиан Швайнштайгер («Байер.Мюн»), Кристоф Крамер («Борусси» М), Маттиас Гинтер
(«Фрайбург»).
довтлогчид:
Лукас Подольски («Арсенал»), Мирослав Клозе («Лацио»), Андре Шюррле («Челси»).
Д.БАТ
Увс аймгийн Цагдаагийн тасгийн дарга, цагдаагийн хошууч н.Банзрагч
цагдаа нартайгаа нийлж аав шигээ настай хүнийг зодож, хаврын жихүүн шөнө шонгийн
модонд нүцгэнээр нь гавлах зэргээр тамлажээ. Мөн хөгшнийг өмөөрсөн залуугийн хавиргыг
хугалж, шонгийн модонд гавлаж найман цагийн турш нүцгэн байлгажээ. Болсон явдлын
талаар хохирогчийн дүү Ю.Баттогтохтой ярилцлаа.
тэр өдөр юу болсныг яриач?
-Хохирогч Н.Чираабал миний авга ах. 1957 онд төрсөн, 57 настай хөгшин
бий. Увс аймгийн Тэс сумын V багт долоон хүүхэдтэйгээ амьдардаг, малчин хүн. Тавдугаар
сарын 23-нд бага хүүхдийнх нь хонхны баяр болсон юм билээ. Хүүхдийнхээ хонхны баярт
очих, нүүх машин олох ажилтайгаар сумын төвд очсон гэсэн. Ажлаа амжуулчихаад дүүгийнхээсээ
хүүхдээ аваад мотоцикль дээрээ сууж байтал хоёр цагдаа ирж уулзаад “Та каск өмсөөгүй
байна. Мотоциклийг чинь журамлана” гээд түлхүүрийг нь булаагаад авчихаж.
Ах маань
ч нүүж суух их ажилтайгаа учирлаад, гуйгаад байж байтал Цагдаагийн тасгийн дарга
Банзрагч ирээд үгийн зөрүүгүй мотоциклиос нь татаад унагачихсан байгаа юм. Тэр үед
ахын маань дээлний энгэр урагдаж, амнаас нь цус гарсан юм билээ. Монгол хүн дээлийг
нь урчихаар бухимддаг биз дээ. Тэгээд л “Ийм дарга гэж юу байх вэ” гээд цустай шүлсээ
газарт хаясан юм билээ. Гэтэл Банзрагч “Над руу нулимлаа” гээд цагдаагийнхаа тасагт
аваачиж дээл, гутлыг нь тайлуулж, бичиг баримт, түрийвчийг нь хурааж авсан гэсэн.
-Танай
суманд мотоцикль унасан хүн бүр каск зүүдэг үү?
-Каск зүү гэж шаардсан цагдаагийн алба хаагчийг буруутгах аргагүй.
Гэхдээ хүн хэлээрээ ойлголцдог шүү дээ. Хөгшин хүнд “Ийм учиртай байдаг юм. Дараа
ингэв ээ” гээд торгодог ухаан дутсанд харамсч байна. Ах охиныхоо хонхны баярт орохдоо
бүрх малгай өмсчихсөн болохоор каск зүүгээгүй юм биллээ.
-Ахыг
чинь цагдаагийн тасаг руу авч явахад танайхнаас хүн дагаж яваагүй юм уу?
-Дүү Буянтогтох нь“Та нар хөгшин хүнийг явуулчих л даа” гэхэд нь
хамт аваад явсан гэсэн. Цагдаагийн тасагт очоод ахыг минь хувцсаа тайлсны дараа
Банзрагч хошууч Билгээ, Хүрлээ гэдэг хоёр цагдаатайгаа нийлээд зодож эхэлсэн байгаа
юм. Гурван хүн ахыг зодож байхад хэсгийн төлөөлөгч Балжинням, дүү Буянтогтох хоёр
харж байсан гэсэн.
-Тэд
цагдаа нарыг хориглоогүй гэж үү?
-Хэсгийн төлөөлөгч Балжинням харж байсан ч даргыгаа хориглоогүй.
Гурван хүн зэрэг зэрэг өшиглөөд байхаар ах маань газар унасан юм билээ. Тэр үед
гутлынх нь ул л харагдаж байсан гэсэн. Толгой, түрүүгүй өшиглөсөн болохоор нүүр
нь шалбарч, хамар чихнээс нь цус гарч хүн харахын аргагүй болсон юм билээ. Өвдөхдөө
хоёр гараараа толгойгоо хамгаалахад Банзрагч “Яасан их хамгаалдаг юм бэ” гээд цамцыг
нь сөхөж байгаад цахилгаан бороохойгоор элэг, бөөр рүү нь цохиулсан байна. Цахилгаан
бороохойгоор цохиулахаар өөрийн мэдэлгүй атиралдаж, гараараа хэвлийгээ хамгаалахад
нь толгой руу нь дэвсээд байсан гэсэн.
-Хэр
удаан зодож, тамласан хэрэг вэ?
-20-иод минут зодсон гэсэн. Сүүлдээ ухаан нь балартаад эхлэхээр Буянтогтох
“Та нар болиоч. Хүнийг ингэж яргалж болдог юм уу” гээд хориглоход ахыг маань зодохоо
болиод гудамжинд гаргаж утасны модонд гавласан байна.
-Дүүг
нь бас зодсон уу?
-Ахыг гадаа гавлаж орхисноос хойш хэсэг хугацааны дараа Буянтогтохыг
гаргаж ирээд зэргэлдээх утасны модонд гавласан гэсэн. Тэр үед Буянтогтохын нүүр,
нүд нь цусанд будагдаад нэлдээ хавдар болсон байсан гэсэн.
-Цагдаагийн
тасаг нь сумынхаа төвд үү. Хэдэн цагийн орчимд вэ?
-Өдөр 13.30 цагт анх ахыг саатуулсан байсан. Утасны модонд 17.30
цагт гавласан. Цагдаагийн тасаг сумын төвд шүү дээ. Тэр өдөр нэлээд хүйтэн байсан.
Сумын төвд олны нүдэн дээр нүүр нүд нь цус болсон нүцгэн хүмүүсийг гавласныг тамлал
гэнэ биз дээ.
-Ойр
хавьд нь яваа хүмүүс туслаагүй юм болов уу?
-Ах маань сумын залуу Ч явж байгааг хараад дуудаж, утсаараа яриулахыг
гуйсан юм билээ. Тэр залуу утсаа чихэнд нь барьж өгөөд над руу яриулсан. Бас нэг
гараараа дүүгийнх нь гутлыг өмсгөж өгсөн байна лээ. Гэтэл Банзрагч, Хүрлээ хоёр
гарч ирээд “Миний мэдлийн газар дээр байгаа, миний барьж ирсэн хүнийг утсаар яриулах
эрх чамд байхгүй” гээд утсыг нь булааж аваад гав зүүгээд тасаг руугаа орсон гэсэн.
-Тэр
хүнийг бас зодсон хэрэг үү?
-Хэсэг хугацааны дараа Ч гарч ирээд гавлуулсан хоёр хүн дээр очилгүй
яваад өгсөн гэсэн. Гэтэл цагдаа араас нь очиж түүнийг барьж ирээд тасагтаа оруулсан.
Тэнд хэсэг байлгаж байгаад дотуур өмднөөс өөр хувцасгүй гаргаж ирээд мөн л шонгийн
модонд гавласан гэсэн. Тэр залуугийн нүд, нүүр нь хавдаад цус болчихсон байсныг
бодоход бас зодсон бололтой. Хүнд туслах гэж яваад цагдаад зодуулсан хэрэг.
-Танай
ахыг дүүтэй нь гадаа байлгаад л байсан уу?
-Ч-г гавлачихаад нөгөө хоёрыг нь тасагтаа оруулсан байна лээ. Ах
“Та нар золбин нохой устгаж байгаа юм шиг хүнийг хоёр, гурваар нь ингэж зодож, гудамжинд
гавлаж болдог юм уу” гэхэд “Та нарыг зодсоныг гэрчлэх хүн байхгүй. Энд гурван цагдаа
зодсон бол Улаангом (Увс аймгийн төв) орохоор чинь 100 цагдаа зодно. Заргалдах газар
байвал яваад заргалд. Заргалдаад ч юм олж долоохгүй. Үүнийг би баавартай хэлж байна”
гэх мэтээр доромжилж, дарамталсан байна лээ.
-Тэр
хоёрыг хэр удаан хорьсон юм бэ?
-Ахыг маань шалан дээр хэвтүүлж хонуулсан. Дүү нь гуйгаад гэртээ
харьж хоноод маргааш өглөө нь 8.00 цагт ирсэн гэсэн.
-Өнөөх
гадаа гавлуулсан Ч юу болсон бэ?
-Шөнийн 1.30 цагт тэр залууг оруулж ирээд орны толгойтой гавлаж хонуулсан.
Тэр шөнө цагдаа нарт зодуулсан хоёр хүн өвчиндөө шаналаад цурам хийлгүй хоносон
байна лээ.
-Маргааш
нь сулласан уу?
-Ахад туслах гээд тамлуулсан залуу “Бид хоёрыг явуулчих. Өвчин ихдээд
байна. Эмчид үзүүлмээр байна” гэхэд Банзрагч “Цагдаагийн даргад хэлсэн. Та нарыг
хамт авч явна” гээд явуулахгүй байсан гэсэн. Аймгийн төвд очиж эмнэлэгт үзүүлэх
гэтэл бичиг баримтыг нь өгөхгүй болохоор “Гомдолгүй” гэсэн бичиг хийж өгсөн байна.
Өөрсдөө ийм бичиг хийж өг гэж шаардсан байна лээ. Шаардсан бичгийг нь хийж өгсөн
ч бичиг баримтыг нь өгөлгүй аймаг руу явуулсан.
-Цагдаа
нарт зодуулснаас болж ямар гэмтэл авсан байна вэ?
-Тавдугаар сарын 27, 28-нд аймгийн Нэгдсэн эмнэлгийн эмч нар үзүүлэхэд
зүүн чихний хэнгэрэг хагарсан, хамрын яс цөмөрсөн, нүүр толгойн хэсэгт шалбарсан
гэсэн магадлагаа хийж өгсөн. Одоо ч бие нь тааруу байна. Чихнийхээ хэнгэргийг нөхүүлсэн
ч нүднээс нь нулимс гараад тогтохгүй юм.
-Ахад
чинь тусалсан залуугийн бие гайгүй юу?
-Нүцгэн найман цаг гадаа байсан болохоор хатгаа авсан. Бас гурван
хавирга нь хугарсан байна лээ.
-Банзрагч
хошууч танай суманд олон жил ажилласан уу. Тийм айхавтар авиртай хүн үү?
-Өнгөрсөн аравдугаар сард томилогдож ирсэн юм билээ. Өмнөговь сумын
хүн гэсэн байх аа. Манай сумынхны яриагаар их айхавтар ширүүн хүн гэсэн. Загас усандаа
жаргалтай гэдэг шиг төрсөн нутагтаа хүн амар амгалан амьдардаг биз дээ. Гэтэл иргэнийхээ
амгалан тайван байдлыг хангах үүрэгтэй төрийн цагдаад зодуулж, доромжлуулж байна.
-Та
бүхэн хуулийн байгууллагад хандсан уу?
-Цагдаа нарыг шалгадаг байгууллагыг татан буулгачихсан гэж байна.
Тиймээс аймгийн прокурорт гомдол гаргасан.
Ц.ӨРНӨХ
Н.Батбаяр сайдыг огцруулах асуудлыг УИХ удахгүй хэлэлцэн шийдвэрлэх байх. Түүнийг огцруулах асуудлыг өргөн барьснаас хойш хэвлэл мэдээллийнхэн Н.Батбаяр сайдад эерэгээр хандаж байгаа нь ажиглагдаж байна.
Яагаад гэвэл Эдийн засгийг эрчимжүүлэх тогтоолын төслийг хэлэлцэн батлахдаа хэвлэл мэдээллийн байгууллагад халтай заалтыг оруулсан. Товчхондоо хэвлэл мэдээллийн салбарт бизнес эрхлэгчдийг эдийн засгаар нь боомилох асуудлыг МАХН-ын Ц.Оюунбаатар гишүүн өргөн мэдүүлсэн билээ. Түүний энэ саналыг бараг бүх гишүүд дуу нэгтэйгээр дэмжин баталсан. Хаалтын гэрээ гэгч хаана ч байхгүй асуудлыг байдаг мэтээр гүжирдэж, УИХ-ын гишүүд бүгдээрээ боорлон дайрсан нь саяхан. Ялангуяа УИХ-ын дарга байхдаа хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудтай хамгийн ихээр хамтын ажиллагааны гэрээ хийдэг байсан өнөөгийн парламентын тулхтай гишүүдийн нэг Д.Дэмбэрэл уриалан боссон нь гайхмаар. Түүний үгийг МАН-ынхан нэгэн дуугаар дэмжиж байлаа. Тухайн үед УИХ-ын гишүүдээс хэн нь ч хэвлэлийн салбарыг өмөөрсөнгүй. Зөвхөн Н.Батбаяр сайд л өмөөрч байсан нь үнэн.
Тэрээр “Ийм заалт оруулж болохгүй. Хэвлэлийн эрх чөлөөнд халдсан хэрэг болно. Засгийн газар, УИХ, төрийн байгууллагууд хувийн эзэмшлийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагад мөнгө төлж мэдээллээ гаргахгүй өөрөөр бодлого шийдвэрээ олон нийтэд яаж таниулж, мэдүүлэх юм. УИХ-ын гишүүд та нар хэвлэлээр шүүмжлүүлдэгтээ ингэж авирлаад байгаа юм уу. Аргагүй хонзон санадаг, хонзонгоо ийм арга замаар гаргадаг биз. Гэхдээ та нарт гэж хэлэхэд битгий ийм заалт оруул. Шүүмжлүүлэхдээ тулбал хамгийн ихээр шүүмжлүүлдэг нь би. Над руу зохион байгуулалттайгаар дайрч, доромжилдог. Гэвч би ардчиллын үндсэн зарчим, хэвлэл мэдээллийн чөлөөт байдлыг бодоод элдэв эсэргүүцэл үзүүлдэггүй. Шүүмжлүүлсэндээ би муудаагүй, дордоогүй л байна” гэж байлаа.
Түүнээс өөрөөр хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг өмөөрсөн УИХ-ын гишүүн ганц ч байгаагүй. Н.Батбаяр сайдаас бусад нь энэ салбарын талаар ам ангайх бүртээ хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөнд халдана, эдийн засгаар нь боомилно, орлого, эздийг нь зарлана хэмээдэг. Бүр хөрөнгийг нь хурааж нийгэмшүүлнэ гэж ярьдаг гишүүд ч олон байна. Шууд хэлбэл УИХ-ын гишүүн бүр хэвлэлийг хааж, боох тухай санаа сэдэж гэмт хэрэгтэн мэт үзсээр ирсэн. Эрх баригчдын халаа сэлгээгүй энэ олон дайралт дунд Н.Батбаяр сайдын хэлсэн үг ихэд эрүүл, саруул сонсогдож байлаа.
Л.ТӨР
Хар зах дээр битүү туурайнаас бусдыг зардаг хэмээн манайхан ярьцгаадаг. Сүүлийн үед бараг л битүү туурай ч зарах нь энүүхэнд болсон цаг. Сүүлийн үед Буянт-Ухаа байрны сугалаанд шалгарсан иргэд сугалааны эрхээ зарж байна гэх мэдээлэл гарч байсан бол Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй экспортыг дэмжиж, импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх 888 төслийг мөн зараад эхэлжээ. Учир нь уг төслийн санхүүжилтыг авах нь ихээхэн асуудалтай байгаа бөгөөд санхүүжилт олгуулахаар шалгарсан төслийн эзэд төслөө зараад эхэлсэн байна. “Засгийн газрын үйлдвэржилтийн зээлийн 888 төсөлд шалгарсан дөрвөн тэрбум төгрөгийн төслийг зарна. Зээлийг зургадугаар сараас эхлээд Хөгжлийн банкаар дамжуулан арилжааны банкаар олгоно. Үнийн дүнд том машин оролцуулж болно” гэсэн зар нэгэн сонины зарын буланд байршжээ. Үүнээс харахад бүх зүйлд ченж бий болсон гэдэг нь илүү баталгаатай болж байна.
Э.ЭНХ
Эртээр заалны овоо томоохон барилдаан дээр аваргыг хоёрын даваанд аймгийн начин тэрий хадтал нь шидэж орхив. Одоо чинь бөх бүдүүн өвсөнд бус өвс болгонд бүдэрч мэдэхээр болж шүү. Үндэсний бөх сонирхогчийн хүрээнээс аль хэдийнэ хальж улам мэргэжлийн түвшинд хүрч түрүүчээсээ барилдаад сурчихчээ. Бөх байхаар байгалиас заяагдсан бяр чацтан хийгээд ямар ч бөхийн удамгүй ялимгүй нуруулаг залуу хоёр ана мана үзэлцэж цагаан сараар үзүүр түрүү булаацалдаад байгаа нь багш зааж шавь сурсны хэрэг гарч буй нь тэр. Хэн гол чухал юмаа түрүүлээд сурчихаж байна тэр зах зээлийн өрсөлдөөнд өнгөлдгийн наад захын жишээ энэ юм. Миний одоогийн үндсэн ажил бол бөх барилдах гээд том цүнх үүрсэн залуус, охид урдуураа улаан хөлтөн гаргахаа байж тив дэлхийд хүртэл эрэмбээ тогтоогоод буй нь сайхан л байна. Нийгэм, эдийн засгийн бусад салбарууд чухам үүнээс санаа аван тус тусын мэргэжил боловсрол руугаа зөв, хүчтэй довтлох хэрэгцээ мөн ч их байна даа. Гадуур хөгжил хурдсах тусам бидэнд мэдэхгүй, чадахгүй юм дороосоо л ундраад байх. Тэр тоолонд аргаа бараад англи, америк, япон мэргэжилтэн дээр очиж царай алдах юм даа. (Үндэсний бөх хурдны морь мэтхэнээс бусад дээр)
Гэтэл наад боловсролын тогтолцоогоо солиочээ гэхээр аль ч нам эвсэл ялгаагүй дэмий л үймэлдэж байснаа таг чиг болцгооно. Юм хийж сураагүй, чадахгүй хүмүүс гол ажлаа барьж авахгүй худлаа яриад тойроод бултаад байдаг араншин энэ салбарт бүр бугшчихсан. Манай одоогийн боловсролын тогтолцоо ерөнхийдөө эрдэм мэдлэгт хэрэг болж магадгүй элдэв “багаж хэрэгсэл”-тэй танилцахад чиглэгдсэн. Тэрнийгээ зарим салбар онол гэж өргөмжлөхийг нь яана. Үлгэрлэвээс хөрөө, харуул, хүрз гэж юу болох талаар хамаг цагаа барчихаад төгсөхийн даваан дээр гэрийн тооно, ханыг иймэрхүү маягаар хийх байх гэж сулхан бувтнаад хоёр яс салцгаадаг. Тухайн цаг үедээ сурагч багш хоёуланд нь иймэрхүү маягийн сургалт амар хялбархан тул хэл ам гардаггүй.
Төр засгаас одоо хуучин монгол бичиг сурах тухай “Маш чухал” арга хэмжээ авах нь. Тэнд гадаад ертөнц газар ухахад эксковатор удаан юм гэж байхад энд бид хүрз жоотуу хэрэглэх тухай хууль санаачлаад уналаа. Юун уйгаржин Монгол. Тэрнээс наана наад Кирил үсэг гэдэг “багаж”-ийг чинь орос тосгоноос өөр газар хэрэглэхээ больчихоод байхад чинь. Аливаа асуудлыг бүхэлд нь тоймлон харж чаддаг сийрэг толгойтнууд хүчин мөхөсдөж, эрдэмтдийн хэт явцуу чармайлт хүрээлэлд боловсролын тогтолцоо хүлүүлчихсэн мэт харагдана. Тэр явцуу өчүүхэн жим дээр нэмээд хувийн эрх ашгийн сонирхол хавчуулаастай гээч.
Энэ бичиг үсэг тайлагдах, аливаа гадаад хэл сурах, компьютер эзэмших, нэр томьёо цээжлэх, түүх гарал үүслээ мэдэж авах нь эрдэм сурахын өмнөх оршил буюу тэр чигийн багаж хэрэгсэл төдий зүйл гэж л ойлгодог ш дээ. Онгоцны нислэг эхлэхийн өмнө үйлчлэгч хүүхэн аюулгүйн баахан заавруудыг дохио зангаа оролцуулан танилцуулдаг дотоод дүрэмтэй. Тэрнийг нь сонсож тогтоогоод “онгоцоор ниссэн”-д тооцоод буугаад явчихтай адил өөрийгөө, өрөөлийг хуурцгаах юм. Энэ нь “хүнд үзүүлэх юм”, “диплом”, “дүн” гэх өнөөгийн амьдрал, зах зээлийн нийгэмд хэрэггүй үзүүлэлтүүдээр илэрдэг.
Хөдөлмөрийн багаж зэвсэг эзэмших тал дээр бол Б.Ренчин, Ц.Дамдинсүрэн гуай нар шиг бичгийн мэргэжилтэн болох гэж байгаа бол уйгар бичиг сурахаар барахав. Аа харин хууль, улс төрийн мэргэжлээр дамжин дарга удирдагчид горилоход тань наад “хуучин монгол”-той, халтар хултар англитай болсон нь чиний хувийн л асуудал. Ажил олгогч таныг хүлээж аваад аль зэрэг бүтээлч нөхөр вэ гэдгийг тань л сонирхоно.
Хэт их хүн амтай улс орнуудын боловсролын бодлого, тогтолцоо жирийн иргэдийн хувьд биднээс илүү хатуу харгис юм билээ. Тэрбум, зуу хол гарсан сая ард түмэнтэй Хятад, Япон нь ил зарладаггүй болохоос яалаа гэж бүх хүнээ “ухаантай туулай” болгохыг чухалчлах вэ дээ. Цөмөөрөө суралц, үндэснийхээ бичиг үсгийг бүү март гээд ханз үсгээр нүдэж өгнө. Бусад академик боловсролыг тоглоом хэлбэрээр заана. Ингэлээ гээд ард түмэнд хэл ам хийх шалтаг олдохгүй. Боловсролын эхний гараан дээр олонх нь ном эрдэм сурах ч там юм байна гээд залхаж ажлын мал болох зам нь шуудардаг. Харин шигшигдэж гарч ирэгсэд болон дээдсийнхний хүүхдийн сурдаг сургууль ном бол тусдаа. Жижиг орны ерөнхий бодлого бол хүн бүрээ байг гэхэд сэхээтэн бүр нь мэргэжлээ нэн оюунлагаар эзэмшсэн хэрэгцээ л тэр санаа зовоод байгаа үндэсний аюулгүй байдал гэгчийг нь хангах байх. Эрүүл мэндийн салбарт гэхэд л хэдхэн дотрын эмч, нэг бариач байхад л хаваасаг гэж болдоггүй.
Чаддаг юмаараа бусдыг боож чангалаад байхаар юутайсан билээ бид чинь. Өвөр монгол малчнаас өөр бид өөрсдөө ч хэрэглэхээ болиод удаж байгаа уйгар бичиг нь Японд эрэл сурал болоод байгаа газрын ховор элемент гэдэг ашигт малтмал шиг үнэт зүйлсэн бол өөр хэрэг. Эрх чөлөөт ардчилсан нийгэмд өсч торниж байгаа одоогийн залуусыг ажиглаад л байхад өвөө эмээ дээрээ хөдөө гарч малчин болох, жижиг орны иргэн нь байх ёстой л амьдын там бололтой дэгээ. Монголоор ярина, дээл өмсөнө, одоо бас монголоор бичих юм гэнэ. Золигнуудаас ингэж хэлээд овоо гайгүй хэсэг нь өнөөдөр сум аймгаасаа маргааш эх орноосоо цуваад гараад явчих гээд байна.
Юм сурчихсан байхад илүүдэхгүй гэдэг их л завтай хүний номлол байх. Дотоод гадаад зах зээлд дорвитой өрсөлдөж чадахуйц мэдлэг мэргэжил цаг алдалгүй эзэмших гээд яарч байхад хажуугаар нь арай л хуучин нийгэм шиг үзэл суртлын хичээлээр бөмбөгдөх нь холгүй байх юм. Ялангуяа бичиг үсэг түүн дотор худам монгол бичгээр алдаагүй зөв бичихийн тулд багагүй цаг зав гаргах шаардлагатай. Энд аягүй бол жирийн ард түмний хүүхдийг эрдэм номоор зориуд залхаах гэсэн хорон санаа ч явж байхыг үгүйсгэхгүй. “Уул” гэхийн төлөө “Эгүл” гэж бичээд “Агула” гэж унших ч одоо дүүрч. Ихэнх үгнүүдийг оньсого таах маягаар тайлдаг нь ядаргаатай. Дээрх үгийг л гэхэд мань шиг мэдрэл нь “агуул, хадгал, эгүүл буцаа” аль нь юм бол гээд бодоод суучих нь. Дүрмэн бус домгон тайлбар зонхилсон мөн ч адармаатай эрдэм дээ. “Эртний Чингэсийн монголчууд болбоос энэ үгийг ийн хэлдэг байсан амой…” Энийг сураад Монгол Улсад хэрэгтэй л юм байж. Тэгвэл хувь хүний амьдралд шинэ, хуучин, латин матин баахан бичиг үсэг тархи руугаа чихэх нь яг ямар ашигтай юм.
Төв Азийн газар нутаг дээр анх Ү зуунд Түрэгүүд финик бичиг дэлгэрүүлж түүнээс согд, согдоос уйгаржин бичгийг ХIII зуунд монголчууд хэрэглэсэн түүхтэй. Хожим Хубилай хаан Пагва ламаар дөрвөлжин үсэг зохиож уйгарыг голох эхлэл тавигдсан. Дундад зуунд Цоож Од-Сэр нэлээд шинэчилсэн бол Заяа Бандид Намхайжамц бүр сольж тод бичиг гээчийг дэлгэрүүлээд хамгийн сүүлд Занабазар соёмбо үсэг зохиосон боловч ярианы хэлтэйгээ авцалдаж өгөөгүй. Ингэж ихэс дээдэсүүд өөр хоорондоо тусдаа хэл зохиогоод эгэл олонд уйгаржинг үлдээсээр ирсэн ухаантай юм аа даа. Их нарийн яривал Уйгаржин нь Монголын төрийн албан ёсны бичгээр 1911-1940 он хүртэл л байсан юм бишүү? Эсвэл бүр 1921-1931 оны хооронд ч юм уу. Богдын түвд, Бодоо Данзантны латин үсгийг яахав. Бусад цаг үед Хубилайн Пагва дөрвөлжингөөр хэдэн ч жил юм,манжаар 300 жил, Занабазарын соёмбоор гэхчилэн уйгаржинтай байсан хугацаа танагдаад байгаа юм. Ардын намын журамт цэргийн “Магнаг үсэг” гэж бас юу байна.
1930-аад онд Зөвлөлт засаг бүрэлдэн тогтоход 200 орчим үндэстэн ястанг дундаа нэг бичигтэй болгох хэрэгцээ оросуудад гарч иржээ. Тэр нь латин үсэг байсан боловч сурц маш удаан байлаа. Манайх ч бас дуурайсан байдаг. Энэ үед орныхоо бус хүний тоогоор эртний Грекээс гаралтай ах дүү Кирил ламтны зохиосон бичгийг илүү уншаад байхаар нь Зөвлөлтүүд кирилд шилжжээ. Угсаа нэгтэй зүүн Европын славууд болох Орос, Болгар, сербичүүд кирилтэй байсан нь ч нөлөөлсөн биз. Дэлхийд тогтсон хоёр лагерь системийн өрсөлдөөн бас бус шалтгаанаар төд удалгүй латин бичигтнүүд кирилийг гүйцэн ирж бүр даваад явчихсан юм билээ. Манай хувьд орос ах нараа дагаад 1945 онд кирил үсгийг албан ёсоор зарласан. Өмнө нь 1941 онд Ц.Дамдинсүрэнгээр дүрэм зохиолгосон. Цэдэнбал түүний сургагч Приходов, Сидоров нар “ь,ъ” тэмдгийг яагаад хасч байгаа юм гэж загнасаар байгаад буцааж оруулан харин дээр нь “ө,ү” үсгийг нэмэхийг нь зөвшөөрснөөр 35 үсэгтэй монгол хувилбар бий болжээ. Ингээд 1950 он гэхэд 60 хувь, 1956 оноос 90 хувь нь бичиг үсэгтэн болцгоож соёлжсон юм. Өнөөдөр кирил үсгийг Орос, Монгол, Болгар гурав л хэрэглэж байх шив дээ. Хуучин Зөвлөлтийн бүрэлдэхүүнд байсан стан орнуудаас Беларусс, Украйн, Казах за дээр нь Оросын бүрэлдэхүүнд явдаг Чукча, Тува, Халимаг, Саха зэргийг хамж нэмсээр 30-аад үндэстний тоо гаргаж, кирилийг дэлхийн дөрвөн том бичигний нэг гэж сурталчилдаг.
Манай хувьд одоо хоёр хөршийнхөө аль ч бичгийг дагалгүй өөрийнхөө уугуул үсгээ сэргээх эсвэл дэлхийтэй хөл нийлүүлэхийн тулд латин руу орвол ч орчихоор ханхалзсан эрх чөлөө ч байна л даа. Энэ нь тэгээд цагаа тулахаар манай уугуул бичиг мөн л байдаг байгаа даа. Хятадын Шинжаан-Уйгарын өөртөө засах орон гээд айхтар хэл амтай хэрүүл тэмцэлтэй хөрш бий.
Монголчуудын оюунлагаар амьдрах чадамж харанхуйгийн жишээнд байнга ордог байсан хэдэн бөхийнхөө хэмжээнд ч хүрэхээ байчихлаа. Сумын бөх улсын хэмжээнд ноцолдож, жудоч охин дэлхийн шилдгүүдийг төвөггүй дийлдэг болтлоо зорьсон эрдмээ сурч, сурснаа хэрэгжүүлж байна. Гэтэл манай улстөрчид, эрдэмтэд “Магнаг үсэгтэй тугийг магнай дээрээ мандуулах”-аар РR-даж хийх ажлаа олж ядна. Боловсролын салбарт энэнээс өөр шинэчилчихмээр юм алга уу?