Нэг. Эгэл эдийнзасагч ба эгэл бус эдийн засаг
Уул нь, амьзуулгаа мэдэх гэдэгтэй агаар нэгэн боловч “Эдийнзасагч” гэж ихээхэн нарийн мэргэжил бий. Тэд л улс орны хөгжлийн учрыг мэдэж, жолоодож, хүн ардыг аварч байдаг. Яаж гэдгийг жирийн хүн ойлгох аргагүй. Ойлгох аргагүй учраас тэдний буруу зөвийг шүүх аргагүй. Тэд “Ер нь эдийн засаг ч цаанаа ихээхэн нарийн л даа…” гэж ирээд баахан тоо томъёо, гадаад голдуу нэр хэлээд толгой эргүүлчихнэ. Яг л зарим хувраг “…бурханы ном ч нарийн л даа” гэж ирээд ухахуйяа бэрх, “ухаарах гэж зовж байснаас олон таван үггүй шүтвэл барав” гэж бодогдмоор юм ярьдаг шиг.Тийм болохоор эгэл бид чинь эдийнзасагчдын хэлж байгааг нь ойлгохгүйгээс хойш хэлснийг нь дагасхийгээд л явахаас өөр замгүй. Одоо ч гэсэн манай засагтөр баахан ойлгомжгүй ярьж ярьчихаад “Ингээд харахаар эдийн засаг сайжирч байна” гэж мэтгээд байгаа биз дээ. Бид чинь цаад юмыг нь ойлгоогүй болохоор дүгнэлтийг нь үгүйсгэж дийлэхгүй. Дэмий л “Энэ эдийнзасаг ч мөн нарийн эд юмаа. Заримдаа сайжрах тусмаа хүндээр тусч, үе үе өсөлтөөрөө нидэрчих гээд хэцүү ажгуу” хэмээн толгойгоо гашилган суухаас өөрцгүй болно.
Харин судлаач мэргэд “Эдийн засаг бол хүн болгоны төрөлх мэргэжил” гэж тайлбарлан хэлдэг. Амь, амьдралаа аваад явах төрөлх зөн, үйл ажиллагааны цогц л юм гэнэ. Хэрвээ чи эдийн засагч биш төрсөн бол аль эрт өлсгөлөнгөөр, эсвэл осгоод мажийсан байх учиртай. Өрх гэрээ аваад яваа бол, үр хүүхдээ тураалд оруулчихаагүй бол, ерөөсөө өнгөрсөн өвөл хувцас муутайгаасаа болоод осгоод мажийчихаагүй бол чи боломжийн эдийн засагч гэсэн үг. Яалт ч үгүй нөлөөлдөг юм бий, улс орны эдийн засгаас эхлээд. Яг л дэлхийн дулаарал хүн төрөлхтний хөгжилд нөлөөлж, нарнаас үүдэлтэй соронзон шуурга ямар ч арчаатай хүний эрүүл мэндийг янз болгож дөнгөдөг шиг.
Улсын эдийн засаг бол өрхийн эдийн засгийн томсгосон хувилбар гэдэг. Ганцхан зүйлээр ялгаатай нь мөнгө төгрөг үйлдвэрлэх. Хувь хүний хийсэн ямар ч сайхан төгрөгийг хууль бусад үзэн шийтгэнэ. Гэхдээ ор боломжгүй гэх ч хаашаа юм бэ? Танайх, хүүхдүүдийнхээ сурлага хүмүүжил, аяга шаазан угаах байдал зэргийг үнэлэн богийн шагай тараагаад, цуглуулсан хэрээр нь хувцас, роликтой тэшүүр авч өгөх маягаар өрхийн хүрээний валюттай байж яагаад болохгүй гэж.
Харин эдийн засаг илүү өргөн хүрээтэй болж, улс орны хэмжээнд очихын хэрээр нарийн томъёолол, нэршилтэй болно. Тэр нь л зөвхөн эдийн засагч болж мэргэшсэн этгээд л халтарлахаас өөрцгүй харагдуулна. Танд зам зааж өгөхдөө “Тээр харагдаж байгаа даваанд хүрэх хоёр зам бий. Нэг нь хойт овооны араар тойроод урагш даялан хүрнэ. Нөгөөх нь эгцээрээ очно. Эгцээрээ очдог нь бартаатай боловч дөт, овоо ороодог нь цагаан боловч тойруу. Хүнд ачаатай машинтай хүн даялах нь зөв” гэхийн оронд “А цэгээс В цэг рүү шууд очихоос гадна С цэгээр дайран очиж болно. Тэгш өнцөгт гурвалжны катетуудын нийлбэр нь гепотенузаас урт гэдгийг сануулах юун. Механикийн алтан дүрэм мэддэг хүн бол… Хүч хожвол зам алдана, зам хожвол хүч алдана. Масс ихтэй тээврийн хэрэгслэл” гэхчлэнгээр яриад “шинжлэх ухаанжуулаад” хаяж болно. Тэр мэт гэлцэнэ.
Ерөөсөө ард түмэн нь “эдийн засаг” гэж тэнгэрийн юм байдаг гэсэн ойлголттой байх нь засагтөрд ашигтай. Бодит байдлыг янз бүрийн “тэнгэрийн” үл ойлгогдох юмсаар тайлбарлах байдлаар нийгмээ төөрөгдүүлж болно. Манай засагтөрийн зарим сайд энэхүү “тэнгэр”-ийн гэсэн томьёоллыг механик утгаар “тэнгэртэй шууд ярих” байдлаар ойлгож хэрэгжүүлдэг. Хачирхалтай нь, эдийн засаг бол эгэл хүний ойлголтоос нэгэнт хэдийдсэн гэж үздэг олон түмэн нь мөн л “тэгдэг л ёстой юм байлгүй” гэсэн хүлээн авч байгаа.
Хоёр. Доллар ерөөсөө өсөөгүй
Санаж байгаа болов уу, Оюутолгойн олборлолт зогсохтой зэрэгцээд архи тамхины хатуу чанд хууль яригдаж эхэлсэн. Долларын ханш 2000 шүргэх үес архи тамхины хуулийн улам чанга хувилбар яригдаж эхлэв. Энэ завсар америк мөнгө 1500 орчим монгол төгрөгтэй тэнцэх цагаар “замын буудлуудад стандарт тогтоон аттестатчилж, тэнцээгүйг нь хаах тухай сэдэв хөндөөд авсан.
Үнэ хэрэгтээ доллар өсөөд байгаа юм биш төгрөгийн ханш унаад байгаа юм. Ер нь бол доллар байрандаа л байгаа. Дэлхийн арилжаа наймааны гол хэрэгслэл учраас төгрөг долларыг хамгийн түрүүн харьцуулдаг. Тэрнээс биш төгрөгийг евротой, вонтой, юаньтай, иентэй харьцуулаад харахад уналт мэдэгдэнэ. Үнэхээр л доллараас болж төгрөг унаад байгаа юм бол тооцоогоо еврогоор хийгээд үзээч. Ерөөсөө гадаад валют монгол төгрөгийг хорлоод байна гэвэл “хонины мах”-ийг төлбөрийн нэгж болгоод хараач. Байрандаа байгаа юмыг унаж байгаа юмтай харьцуулахад өндөрсөж харагддаг. Доллар өсч харагдаад байгаа нь тийм л учиртай.
(Дашрамд нэг юм зөвлөчихөөд цаашаа явна аа. Юмны сайн талыг хармаар байвал харьцуулах юмаа өөрчил гэдэг юм. Намхан хүнийг ишигтэй, тарган хүнийг усны үхэртэй харьцуулахад бас ч гэж өндөр, гоолиг болох нь мэдэгддэг. Түүн шиг төгрөгийг Зимбабвей доллартай харьцуулахад сэтгэл сэргэм тоо гарна. Бараг триллион нь нэг төгрөг болох байх. Яг ийм аргыг эдийн засагчид хэрэглэх дуртай. Тэд “нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ” гонсоймоор харагдаад эхэлбэл “дотоодын нэг бүтээгдэхүүнд ногдох нийт хүн”-ээ тодорхойлох замаар сэтгэл сэргээсэн статистик гаргаад ирдэг юм)
Энэ бүхэн нь үлгэрлэвээс өвчилсөн хүний хажууд мөрөөрөө яваа хүн улам эрүүл мэт харагддагтай агаар нэг. Өөрийгөө өвчилснийг хүлээн зөвшөөрч эмчид очихын оронд хөршийнхөө эрүүлжээд байгааг шүүмжилж, тэр хэтэрхий эрүүлжсэнээс болоод өөрөө өвчтэй мэт харагдаад байгаа тухай ярихтай мөн л утга нэг нэг. Хэрвээ “Би өвдсөн байна” гээд шинжилгээ өгөхийн оронд “Хамар хашааны Доржийн эрүүл мэнд хэрээс хэтэрлээ. Хөрш Доржийн галзуурсан эрүүл мэндийг зогсоох арга юу байна” гэж яриад явбал ямар байх вэ?
Үндэстэн бүрийн тайтгарах арга тусдаа. Манайхан бусдыг буруутгаж байж санаа амардаг. Энэ бүхэн надаас болоогүй гэж бодохын хэрээр сэтгэл онгойж, тайтгардаг хэрэг. Буруу ч юм биш, сэтгэл зүйдээ хийж байгаа менежмэнт, тайвшрах бясалгал. Сэтгэл амрах түвшинд очоод л зогсож байвал болохгүй нь юусан билээ. Ихэнх тохиолдолд “тайтгарах бясалгал” маань хязгаараа давж, өөрийгөө буруугүйд тооцоод зогсохын оронд зөвтгөх томоохон ажиллагаа болоод явчихна.
Засаг төр нь ч иргэнийхээ хардамтгай чанарыг сайхан ашиглана. Төгрөгийн ханш унаснаас болоод түүнтэй харьцах гадаад валют чангараад байгааг хэзээ ч хэлэхгүй. Харин ч амыг дагуулан “Чухмаа чухам, доллар өсөөд манай төгрөгийг ч ганц алж байна аа” хэмээн уухайлна. Ингээд бодохоор дараахь дүгнэлт гарч байна. Америк доллар чангарснаас болоод төгрөгийн худалдан авах чадвар суларч байгаа аж. Төгрөгийн худалдан авах чадвар буурснаас болоод юмны үнэ өссөн хэрэг. Юмны үнэ өссөнөөс болоод бидний худалдан авах чадвар буурч байна. Худалдан авах чадвар буурахаар амьдрал доройтох нь аргагүй. Эцсийн дүндээ бидний амьдрал Америкаас болоод доройтож эхэлжээ. Нэгэнт Америкийг дийлэхгүйгээс хойш эдийн засгийн уналтыг бид яаж ч чадахгүй юм байна. Ингээд харахаар Засгийн газарт ямар ч буруу алга.
Үнэн хэрэгтээ өнөөгийн манай эдийн засаг элгээрээ хэвтсэн. Эртүүд харин хэн нь хэлчихвээ, төгрөгийн ханш унаж байгаа нь эдийн засгийн уналтын шалтгаан биш. Харин эдийн засаг унасны шинж тэмдэг болох тухай. Үнэхээр сугандаа хийгээд гаргаад иртэл 39 градус зааж байгаа халууны шил чамд ханиад хүрсний буруутан биш. Харин чамд халуун ханиад хүрсний л шинж байдаг шиг.
Хадлан өвсөө муу бэлдсэнээс болоод Батын хонь арьс яс болтлоо тураад арай гэж онд орж. Харин мөнөөх Дорж намаржингаа найр хэсэхийн оронд хэдэн бухал өвс хадаж авсан тул сүрэг нь тарга тэвээрэг сайн орж. Хоёул хаврын хахир цагаар хэдэн цаас олчих санаатай Шар хөвийн дөрөлжний тэнд хонио туугаад ирсэн байна. Хүмүүс Доржийн тарган хонийг аваад Батынхыг голов. Бат уурлан бухимдаж Доржийн тарган хонийг зүхнэ. “Доржийн хонины тарга хэтэрлээ” гэж хараах ба гачигдал дүүрэн гэрийнхнээ “Доржийн хонины таргыг хазаарлах цаг болсон”, “ноён Доржийг тарган хонийг номхоруулцгаая” гэхчлэнгийн уриа лоозонгоор цатгахыг оролдоно. Уул нь Батын хонь туранхай учраас л хүмүүс авахгүй байгаа билээ. Манайхны дуртай нэгэн дуунд “Би монголтойгоо адилхан” гэж гардаг. Монгол төр ч бас монголтойгоо адилхан билээ л.
Гурав. Засагтөр ажилсаг харагдах нь сайны шинж биш
Засаг ямар нэгэн юм хийж байхгүй бол болдоггүй. Ард түмэн муу засагт бус зүгээр суудаг засагт дургүй. Үнэнийг хэлдэг засагт бус гоё юм ярьдаг засагт дуртай. Нэгэнт эдийн засаг гэдэг бол засагтөр л мэддэг, ойлгодог зүйл учраас амьдрал янз бүр болоод байгаад засаг төрөө буруутгах үндэслэл иргэнд тэр бүрий олдохгүй. Харин зурагтаар ямар нэг юм хийж харагдахгүй л бол уурлана. Юу хийх нь гол биш, хийж л харагдах учиртай.
Ийм учраас хямралын үеийн Засгийн газар хэтэрхий ажилсаг байдаг. Тэр тусмаа хүсэл мөрөөдлийн шинжтэй. Монгол Улс хиймэл дагуултай болох тухай ч яригдаж мэднэ. Яригдахаар барагдахгүй хийгдэж ч болно. Иргэн хүн амьдралынхаа доройтлыг хиймэл дагуул хөөргөх хэмжээнд очсон улс орныхоо хөгжилтэй жишиж хараад өөрийгөө л буруутгахаас аргагүйд хүрнэ.
Түүнчлэн, төр засгийн хийх ажлын дэс дараа алдагдана. Эрүүл ертөнцөд эхлээд хоол олж идэх, дараа нь цадталаа идэх, улмаар хоргүй хоол идэх, хойно нь эмтэй, эрүүл мэндэд ашигтай хооллох гэхчлэнгээр явна. Хэрэв засагтөр олж идэх, цадталаа идэх хэмээх эхний алхмуудыг хийж хүчрэхгүйд хүрвэл шууд л “хортой хоолтой” хатуу тэмцэл явуулна. Үлдсэн жаахан хоолыг вимаминжуулсан байхыг шийдвэртэй шаардаж эхэлнэ.
Засагтөр хүн ардаа эхлээд амьд байлгаж, улмаар өмсөх зүүхтэй явуулж, цаашлаад буруу зуршилгүй, эрүүл амьдруулах нөхцөл рүү хөтөлнө. Хэрвээ нийтээр нь хоногийн хоолоор бүрэн, өмсөх хувцас хангалттай байлгах алхмуудыг барахгүй бол тэдгээрийг алгасаад гурав ба дөрөв дэх алхам руу орж, амьдралын буруу зуршилтай тэмцэхдээ тулна. Архи тамхитай тэмцэхийг буруу гэж байгаа юм биш. Засагтөр цаашлаад гудамжинд нусаа нийх, гэр бүлийн ариун ёс журмыг эвдэх мэттэй өргөн фронтоор дайтна. Ойрноос манай засагтөр иргэн бүрийн зөв бичгийн дүрмээр яриулж сургах кампанит ажил эхлүүлэв. Хямрахыг хямрав, зөв бичгийн дүрэмтэй хямарвал аштай юу даа.
Нэг талаас хэнд ч ийм тэмцлийг буруушаах арга байхгүй учраас засгийн ажил олны дэмжлэгийг хүлээнэ. Нөгөө талаасаа төр засаг ажил хийж харагдана.
Ер нь засаг төр“эх орноо хамгаалаад эдийн засаг руу анхаарах завгүй” байж болно. Амьжиргааны түвшинг сайжруулах тухай бодохоос өмнө “хятадын аюулаас хамгаалах нь чухал” болсон ч байх юм бил үү? Гоншигносон юмнууд гараад ирвэл “ Эх орны дайсан”, “хятадын тал” болгоод хаячих ч юу байхав.
Нөгөө талаас засгийн хөтөлбөр улам бүр үндэстний мөрөөдлийн шинжтэй болно. Эх орондоо машин угсрахаас эхлээд айфон утас хийх, өөрийн гэсэн тойрог замын станцтай болох, экологийн сүйрлээс дэлхийг аврах, чадвал оддын дайнд орох гэхчлэнгийн тулгамдсан хэрэгцээ гэхийн аргагүй ч буруушаах боломжгүй санаагаар бялхана. Засагтөр ойрын үед урьд хожид байгаагүйгээр хөгжих юм яриад эхэлбэл өнөөдрийн хөгжил холдоод эхэлснийх гэх юм билээ. Хүний, өөрийн ямар ч засаг ингэдэг номтой гэдэг. Ингэж ч явсаар ирж. Хүнд хэцүү үед итгэл найдвар л хүнийг авардаг юм хойно. Нэг ийм үг байдаг юм. “Бурхан минь танаас ухаалаг хүнийг ажилсаг болгоод аль гэж гуйхгүй ээ. Харин тэнэг улсыг залхуу болгох арга, тал юу байна”
УИХ-ын үдээс хойшхи чуулганд 40 гишүүн оролцож, 34 нь зөвшөөрч, 6 нь татгалзаж, 85 хувийн саналаар Ш.Түвдэндорж давхар дээлтэй боллоо. 
Бүгд Найрамдах Латви Улсын Ерөнхийлөгч Андрис Берзиншийн Монгол Улсад
Германы Мюнхен хотноо зохиогдож буй буудлагын спортын “Дэлхийн цом”-ын
Монголчууд 1241 онд польшуудтай анх нүүр тулжээ. Алтан Ордын өрнө
Легницийн тулалдаан
Тэр байтугай Котвич Алтай овгийн
Гэхдээ сонин бүр дээр Ц.Оюунбаатарын ярилцлага гарсан нь яах аргагүй эмзэглэж харахаар өнцөг. Монголын сэтгүүл зүй эрх баригчдын далласан газар нь ил гарч, далайсан газар нь дальдирдагийн баталгаа бол энэ. Хонийг муулахаар дээшээ харуулахад хонь “Ашгүй дээ, эзэн маань намайг тэнгэр харуулах нь” гэж сүсэглэн боддог гэсэн үлгэр бий. Эрх баригчдын хэлсэн болгоныг дагаж жиргэх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг харахаар хөөрхийлөлтэй гэнэн хонины үлгэр лугаа санагдах юм даа. 