Category: их-уншсан

-Үүнийг тогтоож шалгадаг байгууллагад нь хүсэлт гаргаад үнэн мөнийг олох хэрэгтэй гэж үзсэн-

“МИАТ” ТӨХК-ийн гүйцэтгэх захирал асан Г.Жаргалсайхан Зам, тээв-рийн сайд М.Зоригтыг АТГ-т шалгуулахаар өгсөн. Зам, тээврийн сайд М.Зоригтын “МИАТ” ТӨХК-ийн ТУЗ-ийн бүрэлдэхүүн болон тус компанийн санхүүгийн нөхцөл байдалд нь хэрхэн нөлөөлөх болсон талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр мэдээлж байсан. Мөн ТӨХ-ны дарга Ц.Нанзаддоржийн өрөөнд МИАТ, ИНЕГ-ын дарга нар, санхүү хариуцсан дарга нарынхаа хамт хоёр өдөр ээлжлэн дуудагдаж уулзсан ярианы бичлэг нь олон нийтэд ил болж байв. “МИАТ” ТӨХК-ийн гүйцэтгэх захирал асан Г.Жаргалсайхан салбарын сайдаа АТГ-т өгсөн нь “Туркиш Эйрлайнс”-ийн тухай болон сайд албан тушаалаа ашиглан тушаал өгч ашиг сонирхлын хамааралтай “Голомт” банк, түүний ТУЗ-ийн дарга, хүү З.Тэмүүнтэйгээ уулзуулж “МИАТ”, ИНЕГ-ын дансан дахь их хэмжээний мөнгийг Төрийн банк, Улаанбаатар банкнаас “Голомт” банк руу татан төвлөрүүлэх заавар өгсөн гэх зэрэг асуудлаар АТГ-т хандсан байна. Үүний дараахан “МИАТ” ТӨХК-ийн гүйцэтгэх захирал асан гавьяат нисгэгч Г.Жаргалсайхан ажлаасаа чөлөөлөгдөх хүсэлт гаргаж ажлаасаа халагдсан юм. Түүнтэй ярилцлаа.

-Салбарынхаа сайдыг АТГ-т шалгуулахаар өгсөн гэж сонслоо.Түүнийг шалгуулах болсон нь таны ажлаа хүлээлгэн өгсөнтэй холбоотой юу?

-Авлигатай тэмцэх газарт тодорхой хоёр асуудлыг шалгаж өгөөч ээ гэсэн хүсэлт гаргасан. энэ бол миний ажлаа өгснөөс болж гаргаж байгаа эсвэл хувийн асуудалтай холбоотой атг гаргасан хүсэлт биш юм. Энэ тухай ярихаасаа өмнө би олон нийтэд тодорхой ойлголт өгөх нь зүйтэй гэж бодож байна.

Ер нь авиа компанийн онцлогийн талаар олон нийт төдийгүй манай МИАТ-ийн 600 гаруй ажилчдын дунд нарийн ширийн зүйлийн талаар мэдээлэл муутай явдаг тал ажиглагддаг. Агаарын харилцааны хэлэлцээрийг тухайн орон газар зүй, эдийн засгийн чадамж зэрэг олон хүчин зүйлийг харгалзан үзэж, харилцан адилгүй байгуулдаг бөгөөд тэр дотор тээвэрлэлтийн эрх шугам, үнэ тариф багтаамж гээд олон цогц асуудлыг агуулсан байдаг. Агаарын тээврийн компаниуд өргөжөөд, үйл ажиллагаа нь тэлээд ирэхээр олон улсын нийтлэг асуудал болж ирсэн. Үүнээс улбаалаад улс хоорондын агаарын тээврийн харилцааг зохицуулах нөгөө талаасаа үндэсний агаарын тээврийн авиа компаниудаа гадны тэнцвэргүй, шударга бус өрсөлдөөнөөс хамгаалах зорилгоор “Агаарын харилцааны хэлэлцээр”-ийг улс орон байгуулдаг болсон. 2015 оны байдлаар манай улс 36 улс оронтой агаарын зайн хэлэлцээртэй байна. Үүнээс арван оронтой хийсэн хэлэлцээр нь хэрэгжээд явж байгаа. Герман, Орос, Хятад, БНСУ, Япон, Сингапур, Турк, Франц, Тайланд гэх мэт. Манай улс зорчигч урсгал, зах зээл дээр дурдсан улсын авиа компаниудтай харьцуулахад жижигхэн. Гадаадын зарим орон агаарын тээвэрлэгч компаниа улс орны эдийн засаг, стратегийн ач холбогдолтой гэж тодорхойлдог. Нэг үгээр хэлбэл ард түмний өмч гэж үздэг. Жишээлбэл, Булангийн гурван орон гэж ярьдаг Ойрхи Дорнодын Эмират, Катарын агаарын тээврийн компаниуд маш хүчтэй орж ирж байна шүү дээ. Тэд маш их хүчирхэгжиж байна. Дээр нь “Туркиш Эйрлайнс” гэж байна. Энэ авиа компани бол маш хүчтэй.

-Тэд яагаад ийм хүчирхэгжиж байгаа хэрэг вэ?

-Энэ авиа компаниуд бол Засгийн газраасаа эдийн засгийн бөгөөд эрх зүйн маш их хүчтэй дэмжлэг авдаг. Тэгж байж авиа компаниуд явдаг. Гэтэл манай улс тийм биш. Монгол Улсад үндэсний агаарын тээвэрлэгч компани гэж байх ёстой юм уу, үгүй юу гэдгээ өнөөдөр тавих, ярих ёстой. Хэрэв үндэсний авиа компанитай байх ёстой юм бол яаж байлгах юм. Байхгүй юм бол дуртай агаарын тээвэрлэгч компаниуд орж ирнэ.Тэднийг ямар хэлэлцээртэй байлгах вэ гээд олон асуудал гарч ирнэ. Мэдээж гадаадын авиа компаниуд ороод ирчих юм бол МИАТ шахагдана. Манай авиа компаниуд гадаадын авиа компаниудыг яагаад ч дийлэхгүй. Энэ шударга бус өрсөлдөөнд шахагдвал хоёр жилийн дараа МИАТ алга болно. Үүнийг л МИАТ компанийнхан яам, тамгын газарт тавьдаг юм. Түүнээс би энэ асуудлыг өөрийнхөө эрх ашгийн төлөө тавиагүй юм. Монгол Улс “чөдрийн ганц морь”-ноосоо салах юм уу , үгүй юм уу. “Чөдрийн ганц” мориноосоо салах юм бол “Туркиш Эйрлайнс” гэх мэт томоохон авиа компаниудыг оруулж ирж болно.

-“Туркиш Эйрлайнс” -тай холбоотой асуудал яригддаг. Хэрэв ийм компаниуд орж ирвэл яах вэ. Хор аюул нь юундаа юм бэ. Мэдээж манай улс бага хүн амтай, зах зээл нь жижигхэн учраас зах зээлээ алдана. Өөр зүйлс байна уу?

-Монгол Улс хоёр их гүрний дунд байна. Зөндөө олон сөрөг тал бий. Би Японд болсон цунамигаас ганцхан жишээ авъя л даа. Цунами болсон газар монголчууд байсан. Тэднийг авах тусгай үүргийн нислэг хийх болов. Гэтэл түрээсийн онгоцны эзэд нь “Явж болно, гэхдээ нислэгийн хувиараараа л яв” гэсэн. Тэгээд өөр онгоцоор явж авчирч байсан. Энэ мэтээр юу ч тохиолдож болно. Өөрийн юм өргүй гэдэг. Үндэсний авиа компанигүй болчихвол сөрөг талыг нь энэ мэт олон өнцгөөс нь харж болно. Саяхан АНУ-ын хамгийн том таван авиа компанийн захирлууд зөвлөлдөж мэдэгдэл гаргасан. Тэд төрөөсөө бодлого нэхэж байна. Тухайлбал, Булангийн орнууд Эмират, Катар болон Турк, Хятадын хүчирхэг, хөрөнгөлөг авиа компаниудад түрэгдэж гарч ирж байна гээд төрийн зохицуулалт хүслээ. Энэ нь хэдийгээр АНУ хүчирхэг боловч энэ салбарыг хэт либеральчилж болохгүй нь, Үндэсний агаарын тээвэрлэгч байх шаардлагатай гэдгээ илэрхийлсэн хэрэг. Том гүрэн хүртэл үүнийгээ буцаж харах алхам хийж байна.

-Салбарын чинь сайд таныг “Туркиш Эйрлайнс”-ийн гэрээнд гарын үсэг зур гэж дарамталсан гэдэг үнэн үү?

– Зам тээврийн сайд М.Зоригт “Туркиш Эйрлайнс”-ийн гэрээнд гарын үсэг зур гэсэн шахалт үзүүлсэн. “Монгол, Турк хоёр улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрээр “Туркиш Эрлайнс” Монгол руу, “МИАТ” Турк руу долоо хоногт тус бүр гурван нислэгийн эрхтэй, хоёр тал тус бүр 500 зорчигч тээвэрлэх эрхтэй. Гэтэл “Туркиш Эрлайнс”-ийнхан долоо хоногт хийх нислэгээ тав болгоё, онгоцоо томруулъя гэх санал тавьсан. Монголд ашиггүй гэрээ хийх эрхгүй гэдэг үүднээс асуудалд хандсан.

-Гэрээнд гарын үсэг зурах асуудлаас болоод та ажлаа өгсөн юм уу?

-Яг ч үүнээс болоогүй. Үзэл бодлын зөрчилдөөн гарч байна шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл бид “ингэнэ” гэхээр нөгөө талаас “ингэ” гээд байдаг. Тэр сайдын ч бас зөв байж болно. Үгэнд нь орохгүй байгаа хүнтэй ажиллахыг тэр сайд хүсэхгүй шүү дээ. Гэхдээ бид сайдын үгэнд нь орж байна гээд хүлцэнгүй байж болохгүй, юмаа алдаж болохгүй. Намайг чөлөөндөө гарчихаад зоригтой дуугарч байна гэж зарим хүн хэлж байгаа,үгүй байхгүй юу. Ажлаасаа яагаад гарсан бэ гэдгийг ойлгох нь ойлгоно. Ойлгохгүй нь ойлгохгүй. Хамгийн гол нь хувь хүнээс илүү үндэсний эрх ашиг гэж байх ёстой. Бид үндэснийхээ авиа компанийг болон ирээдүйгээ, өөрсдийн эрх ашгаа бодох хэрэгтэй. Бусдыг гарын үсэг зуруулахаар улайм цайм зүтгэж, шахаж болохгүй. Гарын үсэг зурчихвал яахав, Монгол Улсад ашигтай юу. МИАТ компанид үзүүлэх сөрөг нөлөө юу юм гээд олон талаас нь бодож харах ёстой. Энэ бол миний хувийн л бодол. Би ингэж бодсоноороо алдаж болно. Тэр сайдын зөв байж болно, би мэдэхгүй шүү дээ. Тийм учраас үүнийг тогтоож шалгадаг байгууллагад нь хүсэлт гаргаад үнэн мөнийг олох хэрэгтэй гэж үзсэн. Түрүүн хэлсэн тэр булангийн орнууд ямар аймаар бодлого явуулж байна. Америк сүүлдээ аргаа бараад энэ тухай ярьж эхэлж байна шүү дээ. Америк чинь том гүрэн шүү дээ. “Туркиш Эйрлайнс” ямар лобби явуулдаг билээ. “Туркиш Эйрлайнс”-ийн хувьд хэрхэн монопольчилж, ноёрхлоо тогтоон түрэмгийлдэг жишээ олоход тун амархан. МИАТ-ийн удирдлагыг өнөөдөр тэдэнтэй тохирчих гэж байгаа юм.1956 оноос хойш иргэний агаарын тээврийн компани анх үүсэж бий болоод олон жилийн туршлага түүхийг бий болгосон байна. Киргиз гэх мэт улсуудын толгойг эргүүлэх амархан байж болох юм.Олон жилийн түүхтэй мэргэжлийн багийнхны толгойг эргүүлэх тийм амар биш. Хамгийн гол нь төр засгийнхан яаруу түргэн шийдвэр бүү гаргаасай. Бодож тунгаагаасай. Гадны улс орнуудад алдсан зүйл байна, үүнийг олж хараасай л гэж байгаа юм.

-“Туркиш Эйрлайнс” –ийн тарифийн доод хязгаар яаж ирсэн юм бэ?

-Чиглэл чиглэлд янз янз. Гадаадын компаниуд ороод ирэх юм бол эхний хоёр жил тарифаа багасгачихна. Үндэсний компани нь шахагдаад гарчихаар дуртай үнээ хэлээд л сууж байна шүү дээ. Ийм л зүйл бусад орны жишгээс харагддаг. Хэн ч Монголыг өрөвдөж, алдагдалтай хямдаар явахгүй ээ, тэгдэггүй юм. Долоон буудлын Дондог өвөөг өрөвдөх үү. Үндэсний агаарын тээврийн компани байгаа тулдаа бид одоо түүнийгээ мэдэхгүй байгаа юм. Үндэсний агаарын тээвэрлэгчтэй байх хэрэгтэй юу? Үүнийг одоо л сайн бодох шаардлагатай байна. Мэдээж олон авиа компанитай байх нь сайн талтай ч зах зээл үүнийг дааж чадах уу гэдэгт гол асуудал байгаа юм. Солонгосын КАЛ компанийг аваад үзье л дээ. КАЛ ороод ирэхээр та нар АСЕМ-ийг оруулсангүй. КАЛ, МИАТ хоёр монополь болчихлоо, бусдыг нь оруулдаггүй гээд бөөн шүүмжлэл дагуулдаг шүү дээ.КАЛ-тай гэрээ хэлцэл хийхэд зорчигчдын урсгал бага байсан. Төр засгийнхан сууж байгаад л шийдчихсэн. Мэргэжлийн хүмүүсийг оролцуулж эсвэл тэднээс саналыг нь аваагүй. Хүч тэнцвэргүй гэрээ хэлцэл хийчихсэн. Үүнээс нь болж МИАТ ямар их дарамтад байв. Өмнө нь бид гадаадын авиа компанийг оруулж хэлэлцээр хийхдээ алдсан зүйл бас бий. Үүнээсээ ч сургамж авах хэрэгтэй.

-“Туркиш Эйрлайнс”-ийн асуудал дээр ярья. Гүрж энэ авиа компанийг оруулж ирснээрээ яасан юм бэ?

– Авлигын хэрэгт холбогдон Гүржийн эрх баригчдаас зугтахын эрхэнд Ерөнхийлөгч Петр Порошенкогийн тушаалаар Украины иргэншил “олж аваад” удаагүй байгаа Гүржийн Ерөнхийлөгч асан М.Саакашвили “Туркиш”-ийг сурталдсаныхаа төлөө “Чи Гүржид яг ийм маягаар “Туркиш Эрлайнс”-ыг оруулж, үндэсний авиа компаниудыг нь уналтад оруулсан. Украинд тэгж чадахгүй шүү. Туркиштэй холбоотой авлигын хэргийг чинь дэлгэнэ” гэсний хариуд хэлэх үггүй болохдоо Украины Хууль зүйн сайдын өөдөөс ус цацчихсан тухайд нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд бичсэн байна лээ. Гүрж агаарын тээврийн 17 компанитай байсан. Одоо гуравхан л үлдсэн. “Туркиш Эйрлайнс”-ийг оруулсан орны ойрын түүх нь ийм байна.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчлэх талаар ид ярилцаж байна. Өчигдөр л гэхэд Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг УИХ-ын даргад өргөн барилаа. Манай сонин энэ хуулийн талаар өмнө нь бичиж байсан.

Шинэ хуулийн төсөлд тусгагдсанаар цөөхөн хүн нам байгуулах боломжтой болж байгаа нь улс төрийн намуудыг хүчгүй болгож сульдаах, устгахын үндэс. Нам хүчгүйдэж алга болбол оронд нь дарангуйлагч л гарч ирэх сөрөг талтай хэмээн шүүмжилж байсан билээ.

Шинэ хуулийн төсөлд энэ мэт дэмий заалт байгаа. Гэхдээ энэ удаа дэмий заалтыг нь гол болгон шүүмжлэх гэсэнгүй.

Түүний оронд бас шинэ дэвшилттэй олон заалт байгааг дуулгах гэсэн юм. Эдгээр нь ард түмэн, улс оронд хэрэгтэй гэж болохоор зүйлүүд байна. Тухайлбал, улс төрийн намууд хатуу гишүүнчлэлгүй болох, орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшихдээ намаас нэр дэвшихгүй байх, гурван мянгаас доош хүн амтай сум сууринд намын анхан шатны үүр байгуулахгүй гэх зэрэг чухал хэрэгтэй заалтуудыг нэрлэж болох юм.

Монголчууд бид өвөрмөц сэтгэлгээтэй үндэстэн. Нэг намын гишүүн бол нөгөөхөө үзэж чадахгүй болтлоо мууддаг. Ялангуяа сонгуулийн үеэр ийм авир их тод илэрнэ. Нэг дорынхон байтугай нэг гэр бүл дотроо нам намаа өмөөрч муудалцах нь энүүхэнд. Намаар талцан хуваагдахаас гадна намын нэрээр бизнес хийж яаж дампууруулж болдгийг бид хангалттай харлаа.

Тийм болохоор олон ололттой зүйл заалт бүхий шинэ хуулийг даруйхан баталчих хэрэгтэй юм. Харин шинэ хууль батлагдангуут одоогийн намуудыг татан буулгаж дахин бүртгэх нь хамгийн эрүүл хувилбар байж мэднэ. Яагаад гэвэл шинэ хуулиар бүх намууд шинэ гараанаас ижил нөхцөлд гарах ёстой гэсэн үүднээс.

Нам мөнгө олох гэж аж ахуйн ажил эрхлэх, байр сав гэх зэрэг их хөрөнгөтэй байх нь үйл ажиллагаанд нь хэрхэн сөргөөр нөлөөлдгийг өнгөрсөн жилүүдийн туршлагаас харж болно. Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчилсэн төсөлд улсын төсвөөс намуудад суудлынх нь тоогоор мөнгө хуваарилах, мөн намын хандивыг ил тод, тодорхой хязгаартай байхаар зааж өгсөн нь их зөв зүйл болжээ.

МАН байгуулагдаад 90 жил болж байна. Анхнаасаа л хатуу гишүүнчлэлтэй нам байсан. Намын гишүүн бус бол хүн биш дайсан мэт үздэг байсан үеийн тухай ахмадууд ярьдаг. “Салхилгагүй” хүмүүсээ намаас хөөж шийтгэдэг, намаас хөөгдөгсдийн амьдрал гэр бүл, ах дүүсээрээ нэгмөсөн нурж унадаг нийгмийн тухай түүхийг бид гайхан сонсдог. Гэтэл ийм гишүүнчлэл одоогийн намуудад ч хэвээрээ байгаа шүү дээ.

Өдгөөгийн энэ цагт эрх барьж буй намын гишүүн биш л бол ажилгүйчүүдийн эгнээнд марш. Ялсан намын гишүүн гайгүй ажилд ордог, ялагдсан намын гишүүд хичнээн мэдлэг боловсролтой байгаад ч гудамжинд лааз өшиглөөд явж байдаг. Монгол Улс угаасаа цөөхөн хүн амтай болохоор боловсон хүчний нөөц бага.

Байгаа хэдэн боловсон хүчнээ намууд өмчилж аваад өөрийн намын биш хүмүүсийг дайсан мэт үзэж ажлаас нь халаад байхаар монгол төрийн чадвар чадавхи тэр хэрээр суларч байна. Хэрэв намын хатуу гишүүнчлэлгүй болбол ялсан нам нь аль л туршлагатай, мэдлэгтэй, чадвартай боловсон хүчнээ шилж сонгож ажиллуулах боломж бүрдэх юм.

Өөрөөр хэлбэл, аль ч нам ялсан ялгаагүй өөрийн хүний гэхгүй болохоор төрд мэдлэг, чадвартай хүмүүс ажилласан хэвээрээ байх болно. Нэг ёсондоо боловсон хүчин аль ч намд ажиллаж болдог болж хөрвөж байна гэсэн үг.

Ингэж чадвал монголчууд намын гишүүнчлэл гэсэн 90 жилийн чөдрөөсөө салах боломж гарч байх шиг байна. Сонгууль болсны дараа төрд ажиллаж байгаа хүмүүс намын харьяаллаар хэдэн зуугаараа халагддаг байдал арилж төр тогтвортой, залгамж халаатай чадамж чадвартай болно. Гагцхүү тэрхүү боловсон хүчнүүд Төрийн албаны тухай хуулиа л хатуу чанга мөрдөх хэрэгтэй. Улс төрийн намын хууль шинэчлэгдвэл төрд ажиллаж байж намдаа хэт үйлчлэх, намын эрх ашгийг хамгаалсан шийдвэр гаргах, намаа сурталчлах гэх мэт зүйлүүд аяндаа алга болох юм.

Манайх МАН, АН гэсэн хоёр том намтай гэдэг ч яг нам гэдэг үндсэн ойлголтоороо бүрэлдэн төлөвшиж чадаагүй байгаагийн шалтгаан нь боловсон хүчний хомсдол юм. Боловсон хүчин дутагдалтай учраас нам нь хувь хүнээс шалтгаалахгүйгээр өөрөө өөрийгөө аваад явчих институци болж тогтож чадаагүй байна. Тиймээс олон улсад мөрдөгддөг зарчмуудын дийлэнх нь манайд тохирдоггүй. Тэдгээр зарчмын нэг нь боловсон хүчнээ, төрийн түшмэдүүдээ бүүр тодруулбал сэхээтнүүдээ намаар нь хуваагаад байвал монгол төр дампуурдаг юм байна гэдгийг сүүлийн 20 гаруй жил бид харлаа.

Олон жил намын харьяалалтай байж, ялсан намын хүн л ажилд томилогддог ойлголттой болсон хүмүүс намын хатуу гишүүнчлэлгүй байна гэдгийг эсэргүүцэж мэднэ. Тэгвэл намын гишүүнчлэлгүй хэрнээ яаж тогвортой ажиллаж болдог жишээ бас манайд байна аа. Цагдаа, шүүх, прокурор, тагнуул гээд хүчний байгууллагуудыг 20 гаруй жилийн өмнөөс намын харьяалалгүй болгосон. Монголын төрөөс тэд л өнөөдөр тогтвортой, мэргэжлийн бас сайн ажиллаж байна шүү дээ. Аль нэг ялсан намынхан шүүхийг бид өөрсдийн хүнээрээ дүүргэнэ гэвэл юу болох билээ. Цагдаа, прокуророо бид намын хүмүүсээрээ хийлгэнэ гэвэл улс орон хөл толгойгоо алдана биз дээ.

Ялсан намынхан сайндаа л дээрх байгууллагын дарга нарыг нь сольдог. Боловсон хүчин арай гайгүй нь тэр чигийн мэргэжлийн хүнийг, боловсон хүчний нөөцгүй нам нь 40 мянгатад хулгай хийж явсан хүнийг ч хамаагүй толгойд нь тавьдаг. Тэглээ гээд мэргэжлийн системд нь өөрчлөлт ордоггүй. Өөрчлөлт оруулах боломж ч байхгүй, тийм мэргэшсэн багийн нөөц ч манайд алга. Ер нь нэг дарга солигдоод нийт системд өөрчлөлт орохгүй гэсэн үг.

Яг үүн шиг боловсон хүчнээ намууд өмчилж авмааргүй байна. Хэрэв намын хатуу гишүүнчлэлийг алга болговол манай цөөн боловсон хүчин аль ч төрийн үед хөрвөж ажиллах боломж бүрдэх юм.

Сүүлийн үед монголчуудын төрдөө итгэх итгэл илт буурсан шиг харагддаг. Хүн бүр л төрд алба хашиж байгаа хүмүүсээ харааж зүхэж, элдвээр хэлж байна. Төр, ард түмэн хоёр ингэж хөндийрч холдохын эхлэл мэргэжлийн бус хүмүүс төрд ажилласнаас үүдэлтэй. Тэгвэл тийм хүмүүс яагаад төрд очдог юм бэ гэж. Ялсан намын гишүүд бялуунаас хүртэх ёстой гэсэн улс төрийн хатуу гишүүнчлэлтэй намын дүрмээс болж тэнд үүрлэдэг.

Мэргэшсэн, чадварлаг, туршлагатай хүмүүс ажиллах ёстой газар ялсан намын гишүүд болох мэдлэг чадваргүй нөхөд очоод суучихаар хүмүүсийн итгэл үнэмшил багасаад ирдэг. Төр, ард түмэн хоёр холдож хөндийрөхийн гашуун түүхийг Украины сүйрлээс бид харж болно.

Зам тээврийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга, “Монголын төмөр зам” компанийн ТУЗ-ийн дарга асан Б.Батзаяа болон БНСУ-ын “Самсунг СТ” компанийн захирал Ли Жон Гёл нарыг баривчлан шалгаж байгаа билээ. Тэднийг бусадтай бүлэглэн улсад их хэмжээний хохирол учруулж, мөнгө угаасан байж болзошгүй” хэмээн эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж буй юм. Бүлэглэн үйлдсэн гэх энэ хэрэгт тухайн үеийн төрийн өндөр албан тушаалтнууд оролцсон байж болзошгүй мэдээлэл гарч байв. Эрүүгийн цагдаагийн газрын Эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийнхэн энэ хэргийг шалгах явцад нэр бүхий хоёр албан тушаалтан дээрх хэрэгт холбоотой байж болох баримт нотолгоо мөрдөн байцаалтын явцад олдсон байдаг. Иймд Эрүүгийн цагдаагийн газрын Эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийнхэн албан тушаалтнуудад холбогдох хэргийг тусгаарлан шалгуулахаар хүсэлт гаргаж, Авлигатай тэмцэх газарт шилжүүлсэн юм. АТГ-ынхан албан тушаалтнуудад холбогдох хэргийн нотлох баримт болон зарим хүний мэдүүлгийн хамт дээрх хоёр албан тушаалтны үйлдэл гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнтэй байж болох үндэслэл байгаа учир сэжигтнээр тооцож, шалгах хэрэгтэй байгаагаа прокурорын байгууллагад оны өмнөхөн тавьсан. Прокурорын байгууллага Авлигатай тэмцэх газрынхны үндэслэлийг хүлээн авч УИХ-ын гишүүн Х.Баттулга, Зам тээврийн сайд асан А.Гансүх нарыг сэжигтнээр тооцон шалгах зөвшөөрөл олгосон байна. УИХ-ын гишүүн Х.Баттулга, Зам тээврийн сайд асан А.Гансүх нарыг сэжигтнээр байцааж эхэлсэн гэнэ. Мөн тэдэнд таслан сэргийлэх арга хэмжээ авч гадаадад зорчих эрхийг нь хязгаарласан байна. Сэжигтнээр тооцон шалгах явцад тэдний гэм буруутай нь тогтоогдвол яллагдагчаар татаж, Х.Баттулгын УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийн асуудлыг холбогдох газруудад нь тавих аж. Хуулийн дагуу сэжигтнээр тооцож шалгах явцад гэм буруутай гэх үндэслэл нь батлагдвал үргэлжлүүлэн 14 хоногийн дараа яллагдагчаар татах эсэхээ мөрдөн байцаагчтай зөвшилцөн прокурор шийдэх юм.

УХААХУДАГ-ГАШУУНСУХАЙТ ТӨМӨРЗАМЫН ТӨСӨЛ

Төслийн ерөнхий гүйцэтгэгч Самсунг-тай хийсэн гэрээ

Туслан гүйцэтгэгч компаниудын тооцоо

Х.Баттулга, А.Гансүх нарыг албан тушаалын эрх мэдлээ хэтрүүлэн ашигласан гэх үндэслэлээр шалгаж эхэлсэн байна. Ингэхдээ Зүүн чиглэлийн төмөр замын 100 км замын хөрс хуулалтын ажлыг эхлүүлсэн. Үүнийг хэн хариуцсан, хөрс хуулалтын ажлыг эхлүүлэх шуурхай хуралдааныг хэн мэдэж хийж, хэнд үүрэг болгов. Тендергүйгээр нэгэн компанийг шалгаруулж, Чингис бондын мөнгөнөөс 5.8 сая ам.долларыг хэн яах гэж өгөв. Сайншандын аж үйлдвэрийн цогцолбор босгох ажилд төсвөөс 24 тэрбум төгрөг өгсний 22 тэрбумыг нь судалгааны ажил гэх нэрийн дор шамшигдуулсан зэрэг нь албан тушаалтнуудтай холбоотой хэрэг болж байгаа аж. Нэг үгээр хэлбэл төрийн томоохон төслийг эхлүүлэх явцад өөрсдийн танил тал, багийн хүмүүсээ албан тушаалд томилж, тэднээр дамжуулж төрөөс их хэмжээний мөнгө шамшигдуулж улсыг хохироосон гэх үндэслэл гарч ирж буй бололтой. Түүнчлэн бидний олж авсан мэдээллээр Б.Батзаяа нь Монголын төрийн мэдлийн 350 га газрыг хувийн компани руу шилжүүлсэн баримт олджээ. Тэрбээр үүнийг хийхдээ дээрх албан тушаалтнуудын заавар, зөвлөмжийн дагуу хийсэн байж болох баримт ч олдсон гэнэ. Энэ мэтээр албан тушаалтнуудад хамаарах, тэднийг холбогдуулан шалгах үндэслэлүүд нь ийм байгаа аж. Мөн “МТЗ” болон “Самсунг СТ”-ийн хооронд хийсэн гэрээ нь 483 сая ам.долларын өртөгтэй. Энэ гэрээнд “Самсунг” туслан гүйцэтгэгчээ сонгон шалгаруулахдаа тендергүйгээр шууд авах эрхтэй болгож тусгасан. Энэ нь Монгол Улсын хэд хэдэн хуулийг зөрчсөн. Хамгийн түрүүнд тендерийн тухай хуулийг зөрчсөн. Хоёрдугаарт, Шударга өрсөлдөөний тухай хуулийг зөрчсөн байдаг. Дээр нь бондын мөнгийг захиран зарцуулахдаа заавал тендер зарлах үүргийг Монгол Улс бондод хөрөнгө оруулагчдын өмнө хүлээсэн байдаг. Гэвч яагаад тендергүйгээр энэ компанийг сонгох болов. Үүнд ямар албан тушаалтан оролцов гэх зэрэг асуудлууд гарах болжээ.

“Самсунг СТ” өмнө нь туслан гүйцэтгэгчээр ажиллаж байсан 10 компани дээр нэмж гурван компанийг туслан гүйцэтгэгчээрээ тендергүй шууд сонгож авсан байдаг. Энэ гурван компанийн нэг нь 2011 онд Сүхбаатараас Сайншандын чиглэлд тавих 50 км төмөр замын хөрс хуулалтын ажлыг “МТЗ”-тай гэрээ хийн, ямар ч инженерийн тооцоо (геодези, байгаль орчин, маршрут гэх мэт тооцоо) гараагүй байхад зургаан сая ам.доллараар гүйцэтгэсэн ч өнөөг хүртэл төрөөс мөнгөө авч чадаагүй. Тус компанийн захирал нь энэ ажилд өөрийн бүх хөрөнгөө зарцуулсан бөгөөд аргаа барахдаа амиа хорлохыг хүртэл оролдсон гэнэ.

Харин хоёр дахь компани нь мөн л Чойбалсангийн ойролцоо 50 км замын хөрс шорооны хуулалтын ажлыг дээрхийн адил гүйцэтгэсэн. Энэ компанийн эзэн нь дээрх хоёр албан тушаалтны нэгтэй бизнес хийж байсан гэх мэдээлэл ч байгаа юм. Уг хэрэгт мөн “Либерти партнерс”-ийн захирал Ч.Ганбат, “МТЗ” ТӨХК-ийн дэд захирал П.Бат-Эрдэнэ нарыг шалгаж байгаа бөгөөд интерполоор эрэн сурвалжлах ажил үргэлжилж байна.

Хоёр мянга арван зургаан он гарлаа. Монгол хүн шинэ оны эхэнд аливааг өөдрөгөөр харж, бэлгэтэй сайхныг хэлэлцэн оюун санаандаа дахин шинээр мэндэлсэн мэт тийм л эрч хүч, энергийг өөртөө хуралдуулдаг. Гарч буй шинэ он улс гүрэнд хөгжил дэвшил, бүтээн байгуулалтын их түүхийг эхлүүлж, айл өрх бүрт аз жаргал, баяр баясгалан бэлэглэн, хүн бүгдэд боломж, ирээдүйг нь нээж өгдгөөрөө үнэ цэнтэй байдаг. Учран золгож буй хоёр мянга арван зургаан он монголчууд бидэнд эв эеийг хичээж, өөрсдөдөө итгэн, бие биеэ хүндлэн улс орныхоо хөгжил, хүн ардынхаа амар амгалан, эрх чөлөөт амьдралын төлөө зүтгэх өндөр хариуцлагыг үүрүүлж байна.

Бид өнгөрсөн жил гурван сая дахь иргэнээ төрт ёсны уламжлалын дагуу хөөр баяртайгаар угтаж авсан. Гурван сая гаруй монголчууд одоо өөрсдөдөө итгэж, энэ улс орныг монгол хүн, монгол хүний оюун ухаан, хүч чадал, авьяас билиг, эрмэг зоримог байдал, шантаршгүй хөдөлмөр, идэвх зүтгэл, Монголоо гэх чин сэтгэл хөгжүүлэхийг сайтар ухаарах цаг хэдийнэ ирсэн байна. Улс төрийн хийрхэл, намчирхсан, талцсан хандлага, популист эх оронч дүр төрх, улс орны эрх ашгаас илүү хувь хүний өчүүхэн эрх ашиг ноёлдог байдлыг таслан зогсоох хэрэгтэй. Нэг зүгт нэгэн үзүүрт сэтгэлээр хандах нь эрхэм гэдгийг бидний туулж өнгөрүүлсэн түүх, зам мөр бэлээхэн гэрчлээд өгнө.

Шинэ оны босгон дээр буюу эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны ойгоор Монгол төрийн тэргүүн төрийн тамганы хөшөөний өмнө ард түмэндээ хандаж “Монголчууд өөрсдөдөө итгэж, өөрсдөө хийж бүтээж, үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжин, үндэсний эдийн засгийн бааз сууриа бэхжүүлэх хэрэгтэй. Энэхүү ойлголтыг 2015 он бидний сэтгэхүйд сайтар суулгаж өгөх шиг боллоо. Эдийн засгийн хүндрэлээс монгол хүн өөртөө итгэж, хөдөлмөрлөсний хүчинд л гарна” хэмээн хэлсэн юм. Монголчууд бие биеэ дэмжиж, үндэсний үнэт баялаг, хөрөнгө оруулалтын капиталаа бий болгох санал санаачилга дээр доргүй өрнөж байгаа нь сайшаалтай. Улс орны эдийн засаг, хөгжил дэвшлийн тулгуур зангилаа болсон Аж үйлдвэрийн яам 2016 оныг дотоодын үйлдвэрлэл, хөрөнгө оруулалтыг эрчимтэй дэмжих жил болгон оны эхэнд зарласан. Улс орондоо үйлдвэрлэл үйлчилгээ эрхэлж буй аж ахуйн нэгжүүдийн борлуулалтыг төрөөс бодлогоор дэмжсэнээр хөрөнгө оруулалтад нь эргэлт гарч, ажлын байр нэмэгдэж эдийн засаг бага ч болов тэлэх нь мэдээж. Тус яамны зүгээс бусад яамтай уялдаа холбоотой ажиллана гэдгээ олон нийтэд мэдэгдсэн. Тухайлбал, Боловсролын яамтай хамтарлаа гэхэд сургууль цэцэрлэгийн ширээ сандал, хувцас хэрэглэлээс аваад бүхий л зүйлийг дотоодын үйлдвэрлэлээрээ хангана гэсэн үг.

Энэ онд улс орны эдийн засаг сэргэх томоохон найдвар бол мэдээж Оюу толгой. Уг төслийн хоёр дахь шат буюу далд уурхайн хөрөнгө оруулалтын гэрээ өнгөрөгч оны арванхоёрдугаар сарын эхээр шийдэгдсэн. Улирагч оны эдийн засгийн гол эргэлт, Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын нэг том гавьяа энэ болов уу. Далд уурхайн хөрөнгө оруулалтын асуудалд ямар нэгэн улс төр ороогүй, цэвэр бизнесийн төсөл болсныг Ерөнхий сайд онцолж байв. Мөн тэрээр “Дэлхийн хамгийн нөлөө бүхий арилжааны арван таван банк, хөгжлийн таван банк, Рио Тинто Монгол Улсад зээл өглөө. Энэ бол Монгол Улс бизнестээ буцан ирсний илрэл” хэмээн дэлхий нийтэд мэдэгдсэн юм.

Оюу толгойн хоёр дахь шатны төсөл хэрэгжсэнээр гурван мянган хүн ажлын байраар хангагдах тоон үзүүлэлт гараад байгаа билээ. Ийнхүү 2015 оны сүүлээр дэлхий хамгийн том төслүүдийн нэг гэгддэг “Оюу толгой”-гоо бид хөдөлгөж чадлаа. Харин энэ онд Таван толгой болоод Гацууртын ордоо хөдөлгөж, үр шимийг нь бодитойгоор амсах хэрэгтэй. Тэгвэл элгээрээ харуулдаад байгаа эдийн засаг сэргэж, долларын ханш тогтворжиж, монгол төгрөг үнэгүйдэх аюулаас Монголын ард түмэн аврагдана.

2016 онд Монголд дэлхий нийтийн анхаарлыг татсан томоохон хоёр үйл явдал болно. Нэг нь хууль тогтоох дээд байгууллага болох УИХ-ын ээлжит сонгууль, нөгөө нь АСЕМ-ийн дээд хэмжээний уулзалт Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотноо болох юм. Сонгуулийн жил учраас л хэрээс хэтэрсэн популизм газар авалгүй, монгол хүн монгол хүнээ үгийн муугаар доромжилж өс хонзон санан, яс үндсээрээ дуудалцалгүй, эвтэй эетэй байхыг сануулаад буйн хэрэг шүү дээ. Сонгуулийн жилд эдийн засаг хүссэн хүсээгүй тэлдгийг бид мэднэ. Тэр жил ах нам маань сонгуульд “мод”-оо барьж ороод баларч билээ. Яагаав “Хөгжлийн мод” гэсэн хөтөлбөртэй сонгуульд ороод жинхэнэ “мод”-оо барьсан даа. Түүн шиг сонгуулийн өмнө ерөөл бэлгэгүй зүйл гарахгүй байлгүй. Дээрээс нь өмнөх сонгуулиуд шиг хавтгайрсан улстөржилт, эрх мэдэл албан тушаалын төлөө Монгол Улсаа, монгол хүнээ булшлахаас ч сийхгүй популист байдал хуулиараа зохицуулагдаж байгаа хойно, учир зүй нь олдох байх. Хамгийн гол нь сонгууль хүртэл Сайханбилэгийн Засгийн газар улам зоримог ажиллаж улс төрийн гол шийдвэрүүдийг гаргах хэрэгтэй. Ард түмний сонголт мэргэн байж дараагийн засаг төр ямар нэгэн завсар хийдэл гаргалгүйгээр улс орны ажлыг удирдаж авч явна гэдэгт итгэлтэй байна.

Монголын үндэсний их баяр наадамтай залгуулаад АСЕМ-ийн орнуудын дээд хэмжээний 11 дэх чуулга уулзалт болно. Улс төрийн олимп гэгддэг энэхүү уулзалт ардчилсан эрх чөлөөт Монгол Улсыг хүн төрөлхтөнд нэгэн дор нээн үзүүлэх том боломж хийгээд нэр хүндийн баталгаа юм. АСЕМ (Asia-Europe meet­ing) гэдэг нь Ази, Европын орнуудын эрх тэгш харилцаанд суурилсан улс төр, эдийн засаг, нийгэм соёлын тулгамдсан асуудлыг хэлэлцдэг Засгийн газар хоорондын албан бус яриа хэлэлцээний хамтын ажиллагааны байгууллага билээ. Хоёр жил тутамд нэг хуралддаг 51 орон, олон улсын хоёр байгууллагыг эгнээндээ нэгтгэсэн. Манай улс 2008 онд АСЕМ-ийн гишүүн орон болсон түүхтэй. Австрали, Австри, Бельги, Болгар, Франц, Герман, Грек, Унгар, Люксембург, Португаль, Румын, Швейцарь, Энэтхэг тэргүүт Ази, Европын 51 орны төр засгийн тэргүүн нар, Европын холбооны удирдлагууд Улаанбаатар хотноо хүрэлцэн ирнэ. Мөн тус орны Засгийн газрын сайд нар, олон улсын байгууллагын төлөөлөгчид, хэвлэл мэдээлэл, хамгаалалт, бизнесийн төлөөлөл гээд 4000 гаруй зочид ирэхээр дуулдаад байгаа. Төлөөлөгчдийг хүлээн авах нэр бүхий 42 зочид буудалд АСЕМ-ийг зохион байгуулах ажлын хэсгийнхэн итгэмжлэл гардуулсан. Монголд АСЕМ-ийн хурал болсноор манай аялал жуулчлал хөгжих үүдийг нээж, эдийн засгийг солонгоруулна гэж үзэж байгаа. Зөвхөн аялал жуулчлал гэлтгүй бүхий л салбарт АСЕМ-ийн давалгаа нөлөөлж, эдийн засаг солонгорох биз ээ.

Энэ онд Хөшигийн хөндийн олон улсын нисэх буудал, тавдугаар цахилгаан станц, Бөөрөлжүүтийн станц, Эгийн голын усан цахилгаан станц гээд бүтээн байгуулалтын олон ажил хийгдэнэ. “Түрээсийн орон сууц” хөтөлбөрийн хүрээнд нийслэлд 16 мянга, аймгийн төвүүдэд дөрвөн мянган айлын сууц баригдана. Мөн “Шинэ яармаг” хороололд 3955 айлын орон сууц, мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв, сургууль цэцэрлэгийн хамт баригдахаар төлөвлөгдөөд байгаа. Оны өмнө Халзанбүргэдэй-Солонготын даваа чиглэлийн 100 километр хатуу хучилттай авто замын нээлт болсон. Говь-Алтай, Ховд, Баян-Өлгий аймгуудыг Улаанбаатар хоттой хатуу хучилттай замаар холбочих юм бол Монгол Улсын 21 аймаг нийслэл хоттойгоо хатуу хучилттай замаар холбогдож байгаа.

Ингээд бодохоор 2016 он монголчуудад ээлээ өгсөн, Монгол Улсыг дэлхийд сурталчлан таниулсан, улс орны маань нэр хүнд өссөн, эдийн засаг солонгорч тэлсэн сайхан он жил болох нь ээ.

Өвлийн цагт жавар, утаанд хоёр талаасаа хавсруулаад ирэхийн цагт эрхгүй халуун орны дулаахан амьсгалтай арлыг мөрөөдөж байгаа биз дээ. Өвлийн ид хүйтнээр халуун газар руу яваад ирэх тэр олон хүний хүсэл мөрөөдөл, эрэлтийн дагуу хэд хэдэн газар руу чартер нислэг хийгддэг болоод удаж байна. Чадалтайнууд нь өвөл эхэлмэгц дулаан газарт өвөлжихөөр явдаг, дунджууд нь жилдээ нэг удаа ухасхийж далайн чийглэг агаарт 5-7 хоночихоод ирнэ. Харин бусад нь явахсан, очихсон, ирэх жил амжуулна даа гэж мөрөөдлийн жагсаалтаа нэгээр нэмсээр үлддэг. Явж байгааг нь ч, явалгүй үлдсэнийг нь ч гоочилж буруутгахын аргагүй. Бүх л хүмүүс явмаар байна, явах ч эрхтэй. Гэтэл тийм боломж нь хаана байна вэ. Далайд гарцгүй, өвөлдөө тэсгим хүйтэн ийм л газар төрсөн учраас бидний хохь гээд сууж байх хэрэг үү. Үгүй гээд иргэншлээ сольж, цагаач болж явах уу.

Хүүхэд, хөгшдөө өвлийн хүйтэнд аваачаад өвлийн ганц сард нь амсхийлгэх боломж бол арал худалдаж авах гарц хэмээн манай сонины зүгээс онцолж “Монгол Улс дулаахан арал худалдаж авмаар байна” гэсэн нийтлэлийг саяхан бичиж олон нийтэд хүргэсэн. Уг нийтлэлд “Баячуудыг гадагшаа, дулаан орон руу, Улаанбаатарын утаанаас зайлж нүүдлийн шувуу шиг нисчихдэг гэж нүд үзүүрлэдэг байсан бол бүх монголчуудад тэдэн шиг нисэх боломж байх юм. Хэрэв Монгол Улс өөрийн гэсэн аралтай болоод иргэдээ тийшээ хямд зардлаар хүргэдэг нислэгтэй болгочихвол манайхан өвлийн ид хүйтнээр ээлжийн амралтаа аваад тийшээ л зүтгэнэ. Ирж очих зардал нь 500 мянган төгрөг байхад л мөнгөө цуглуулж байгаад яаж ийгээд явахыг хичээцгээнэ. Өвлийн хүйтнээр тэнд нэг сар амарчихаад ирэхэд бараг л жавар уярч таарна даа. Хямрал, уур унтуу, утаанаас холдоод түр ч болтугай амгалан, дулаахан газарт амьдраад эхэлбэл сэтгэл санаа тайвширч, нийгэм маань жаахан ч гэсэн зөөлөрнө. Өвлийн жавар тачигнаад эхлэнгүүт хүн бүр л ам амандаа “Амралтаа аваад арал улсдаа очоод шинэ оноо угтана аа” гээд л ярьдаг цаг ирэх ч юм бил үү” хэмээн бичсэн. Үүний дараа олон уншигч бидэнтэй санал бодлоо хуваалцсан. Мөрөөдөл юм даа гэх нь байсан бол дийлэнх нь бид яагаад энэ талаар өмнө нь бодож байгаагүй юм бэ. Үнэндээ улсаасаа төсөв гаргаад ганц арал худалдаж аваад, хүмүүсээ ээлж ээлжээр аваачиж болохгүй нь юу байх билээ гэх хүмүүс олон байлаа. Харин зарим нэг нь худалдаж аваад байх ч зүйл байхгүй, барьж байгуулж болно шүү дээ гэж байв. Үнэндээ зарим нэг бүтэшгүй мэт саналыг хэвлэл мэдээллийн томоохон редакциуд хөндөн гаргаж, тэр нь цаашлаад бүх нийтийн анхааралд хүрч асуудал босгон, амжилтад хүрч байсан түүх бий. Манай сонины зүгээс дулаахан арал худалдаж авч болох боломжийн талаар өгүүлсэн нь дараагийн сэдэл, шийдлийг бий болгож байгаа юм.

Арал худалдаж авах боломжийн тухайд бид л төдийлөн анзаарч, хөндөж байгаагүй болохоос биш маш түгээмэл асуудал. Дэлхийд арал худалдаалагч хамгийн том брокер гэгддэг Фархад Влади өнгөрсөн дөч гаруй жилийн хугацаанд 2600 гаруй арал худалдаалжээ. Дэлхийн хамгийн сайхан байрлалд байх гайхалтай арлууд энэ хүний гараар дамжиж бусдад хүрсэн байдаг. Түүний худалдан авагчдын 40 хувь нь америкчууд, 40 хувь нь европчууд харин үлдэх нь япон болон арабууд гэнэ. Ерөнхийдөө бид энэ зах зээлээс хамаагүй хол хүмүүс гэдэг нь тодорхой. Влади 1971 онд анхны арлаа худалдаж байсан бөгөөд энэ нь Энэтхэгийн далайд байх Кузин арал байсан гэдэг. Далаад онд 350 мянган ам.долларын үнэтэй байсан бол арал эзэмшигч нь 2010 онд 10 сая ам.доллараар үнэлсэн гэхээр үл хөдлөх хөрөнгө дундаа арлын үнэ хэрхэн өсч байдгийн жишээ болох байх. Уг арал дээр 2002 онд “Битлз”-ийн алдарт Пол Маккартни хоёр дахь гэрлэлтийнхээ бал сарыг тэмдэглэж байсан гэдгээр нь хүмүүс мэддэг.

Энэ мэт арал бүр өөрийн түүхтэй, үнэ цэнтэй. Грек, Багамийн арлуудаас худалдаж авахад хууль эрх зүйн орчин жаахан тодорхойгүй. Харин Шинэ Зеланд зэрэг газар бүх зүйл нь тодорхой. Эхлээд иргэддээ худалдан авах давуу эрх олгож зарлаад авахгүй байвал гадаадын иргэнд шууд зарчихна. Элдэв яриа, гомдол байхгүй.

Гэхдээ монголчуудын хувьд дулаахан сайхан бас нэг их хол нисч буугаад баймааргүй арал зүгээр байж таарна. Газрын гачаалд орсон гэгддэг Японд хүртэл хүн амьдардаггүй арал байдаг гээд үзэхээр далайн их усанд боломж их бий. Япончууд 1929-1945 оны хугацаанд байлдааны зориулалтаар бактерологийн туршилт хийж байсан Окуношима арал дээр хүн амьдардаггүй. Гэхдээ туршилтын нөлөөгөөр хачирхалтайгаар өөрчлөгдсөн туулай зэрэг амьтдыг үзэхээр очдог хүмүүст саяхнаас нээгдсэн гэдэг юм билээ. Энэ мэт арлууд тойрсон яриа дуусахгүй биз ээ. Уншигчдын хөндөж байгаа гол сэдэв нь заавал арал худалдан авна гэлтгүй өөрсдөө бүтээн байгуулж болох тухай юм. Хүн төрөлхтөн хэзээнээс газар нутгаа өргөтгөж, эзэмшлээ өргөн дэлгэр болгохын төлөө тэмцэж ирсэн. Тэр зарчмаар эртний египетчүүд ч усан дээр газар бий болгох эхний алхмуудыг хийж байсан түүх бий. Гэхдээ орчин цагийн түүхээр бол Нидерландад хамгийн анхны хамгийн том хиймэл арлыг 1969 онд ашиглалтад оруулж байсан юм. Ингэснээр тус улсын 12 дахь аймаг тус арал дээр төвхнөжээ. Сүүлхнээс Арабын нэгдсэн Эмиратад 2006 онд байгуулсан Яс арлын талаар бид сонсч байсан. Амралт зугаалга, энтертайнмэнт төвүүдийн цогцолбор бүхий энэ арлын өртөг 40 тэрбум ам.доллараар хэмжигдэнэ гэдэг. Нийт 25 км2 бүхий энэ арал руу машин, онгоц, хөлөг онгоцоор гээд хүрэхэд хялбар.

Хиймлээр газар байгуулахдаа голдуу нисэх онгоцны буудал болгож ашигласан нь элбэг юм билээ. Осакагийн нисэх онгоцны буудал ачааллаа дийлэхээ байсан тул Осака буланд шинээр арал байгуулж, Кансай нисэх онгоцны буудлыг 1994 онд нээж байсан түүхтэй. Хуучин ус байсан газарт бий болгосон уг буудал бүс нутагтаа хамгийн том буудлын нэг болчихоод байгаа нь нэгийг хэлнэ. Ер нь япончуудын уснаас газар босгодог туршлага мундаг л даа. Шинийг байгуулах хөрс шороо нь хаана байна гээд хогоор л бүтээн байгуулаад байх нь тэр. Токио буланд байгуулсан хиймэл арлыг 12.3 сая тонн хогоор байгуулсан гэдэг. “Бидний гишгэж байгаа газар бол хиймэл газар. Үүнийг хог хаягдлаар байгуулсан юм” гэж хэлэхийг сонсоод чихэндээ итгэхгүй явсан үе ч бий. Яаж усан дээр газар босгож байна, тэр тусмаа хогоо газар болгож, түүн дээр нь өвс ногоо халиурна гэдэг төсөөлөмгүй л санагдаж байлаа. Тэр ч байтугай япончууд Тэнгисийн ойг бүтээж байна. 2016 онд үүдээ нээх хүний гараар бүтээсэн цэцэрлэгт хүрээлэнд 480 мянган зулзаган модыг 88 гектарт ургуулжээ. Өөрөөр хэлбэл хогон дээр босгож байгаа цэцэрлэгт хүрээлэн юм даа.

Магадгүй, далайн эргийн улс орнуудын хувьд усан дээр цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулж, арал босгох нь боломжтой, харин бидний хувьд худлаа мэт санагдаж байж болох юм. Гэвч бидэнд ч бас боломж бий шүү дээ. НҮБ-ын Далай, тэнгисийн хуулийн конвенцид заасны дагуу далайд гарцгүй орнууд бусадтай адил далай тэнгисийг эзэмшиж, ашиглах эрхтэй. Бид бусад орнуудын адил далайн баялгаас хүртэж, үр шимийг нь авах ёстой. Түүнийхээ хүрээнд Номхон далайн хязгааргүй уудамд хэсэгхэн га газарт улсынхаа арлыг байгуулж болох байлгүй дээ. Энэ талаар мэргэжлийн хүмүүс гэрээ заалтыг нь судлаад үзэхэд олон боломж бидний өмнө нээгдэж таарна. Сүүлийн жилүүдэд далайд гарцгүй орнуудыг хөгжүүлэх, тэднийг далайд хүргэх боломжийн талаар олон улсын байгууллагууд ихээхэн анхаарч ажиллах болсон. Далайгаас хишиг хүртэж амьдардаг олон орон бий. Бид далайн гүнээс байгалийн баялаг олборлох биш, загас жараахай барьж идэх биш. Ганц авдаг ашиг нь далбаагаа түрээслүүлж хэдэн цаас олдгийг л хэлэх байх. Заримдаа далайн дээрэмчдэд түрээслүүлчихээд хэл аманд орчих гээд байдгийг эс тооцвол. Үнэндээ бид далайгаас авч байсан удаагүй. Тиймээс арал барьж, өвөлдөө ээлжээрээ өвөлжих гэсэн санааг маань буруутгахаасаа дэмжигсэд олон байх биз ээ. Улаанчулуутын хогоо аваачиж арал барина гэж томроод яахав. Чулуу, элс, хөрс шороо гээд захаас нь жаахан сэмлээд авааччихад нэг байтугай нэлээд хэдэн арал байгуулах боломж бидэнд байна. Ачаа тээврийн хөлс нь их болоод байдаг юм бол Сингапурыг өргөсгөхийн төлөө өөрсдийнхөө хэдэн зуун арлаас элс, шороо экспортолдог Индонезиэс ч авах боломж бий. Ер нь эхний санаачилга нь гараад ирвэл дараагийн боломжуудыг судлаад явчихаж болно шүү дээ. Манай сонины зүгээс санаачилсан арал худалдаж авах санал маань цаашлаад арлаа өөрсдөө байгуулах тухай болж нэмэгдэж байна. Хууль эрх зүйн хүрээндээ ямар боломж байгааг судлаад үзвэл илүү гарцууд хүлээж байхыг үгүйсгэх аргагүй. Өөрсдөө боомтоо байгуулж, далайд гарцтай улс болдоггүй юм гэхэд өвлийн утаанаар өвгөд хөгшид, хүүхэд багачуудаа аваачиж амсхийлгэдэг газартай болъё л доо.

С.Зориг агсны эхнэр
Д.Булганыг баривчилсан
гэж Цагдаагийн ерөнхий газрын хэвлэл
мэдээллийн албаныхан өчигдөр мэдэгдлээ. Тэд
“Д.Булганыг баривчилсан нь үнэн. Одоогоор
өөр мэдээлэл өгөх боломжгүй” гэсэн
юм. Бидэнд олдсон мэдээллээр
түүнийг С.Зориг агсны
амийг хөнөөсөн хэргийн сэжигтнүүдийн талаар
анхнаасаа худал мэдээлж, нуун
дарагдуулсан хэмээн буруутгаж буй
гэнэ. Түүнийг 72 цагийн хугацаатай саатуулжээ. Хэрэв энэ хугацаанд
сэжигтнээр тооцох юм бол
хорих хугацааг нь сунгах аж.
Гэвч Цагдаагийн ерөнхий газрынхан “Д.Булганыг баривчилжээ”
гэсэн мэдээлэл үнэн гэж батлахаас
өөр албан ёсны мэдээлэл
өгч чадахгүй байгаад олон нийт
эргэлзэж байгаа юм. Учир
нь сонгууль дөхөхөөр “С.Зоригийн хэргийг
илрүүллээ”, “Энэ хэрэгт холбогдуулан
хоёр иргэнийг баривчилжээ” гэх мэдээлэл гардаг
нь гэм биш зан
болсон. Нөгөө талаар “С.Зоригийн хэрэг илэрлээ, илрүүлнэ”
хэмээн мэдэгдэж УИХ-ын сонгуульд өрсөлдөөд
ялж байсан түүх ч
бий. Энэ удаагийн “Д.Булганыг баривчиллаа” гэх мэдээлэл УИХ-ын 2016 оны сонгуулийн
өмнө болж байгаа нь
ямар нэгэн улс төрийн
хүчний ажиллагаа биш үү. Улстөрчдийн
хэн нэг нь нэгийгээ
айлгаж байгаа юм биш
биз гэсэн болгоомжлол байна.
Бас түүнийг баривчиллаа гэчихээд
буруугүй юм байна гээд
суллахдаа тоохгүй л байх
гэж хардах нэгэн байгааг
нуух юун.

Харин хуулийн эх сурвалжаас
авсан мэдээллээр ”Булган анхнаасаа цагдаагийн
байгууллагад худал мэдээлэл өгч
байсан гэнэ. Алуурчдыг худлаа
дүрсэлж, ам зургийг нь
тэс өөрөөр гаргаж, хэргийг
эхнээс нь будилаантуулж, байсан байж
болзошгүй. Эр, эм хоёр
алуурчин бус хоёр эрэгтэй
байсан бололтой” хэмээв.
Өөр нэг эх сурвалж “Энэ
хэргийн гүйцэтгэгчийг нь баривчилсан” гэж
хэлэв. Ингэж үзэх нэг
шалтгаан нь Орхон
аймаг буюу Эрдэнэтээс хоёр
иргэнийг баривчилсан гэх мэдээлэл байна.
Тэднийг С.Зориг агсныг
хөнөөсөн хэрэгт
сэжиглэн шалгаж буй бөгөөд
баривчлагдсаныхаа дараа хийсэн
хэргээ хүлээсэн гэх.

Д.Булганыг баривчлаг­дахаас өмнө буюу
энэ сарын эхээр Эрдэнэт
хотоос 40-50 орчим насны нэгэн
эрийг баривчилсан байна. Түүнийг 461
дүгээр хорих ангид авчирч
цагдан хорьсон аж. Түүнийг
баривчилахдаа ар гэрийнхэнд нь
“С. Зоригийн хэрэгт сэжиглэн шалгаж
байгаа” хэмээжээ. Үүнээс хойш өнөөх
залууг хаана хоригдсоныг нь
тогтоож чадахгүй явсан ар гэрийнхэн
нь Улаанбаатар хотод ирж, асууж
суржээ. Сүүлдээ баривчлагдсан
залуугийн ээж Жавзмаа
аргаа бараад УИХ-ын Өргөдлийн байнгын
хороонд гомдол гаргажээ. Түүний
гомдол, хүүгийнхээ талаар бичсэн зүйлтэй
нь холбогдуулж МАХН-ын гишүүн,
УИХ-ын гишүүн Л.Цог болон түүний
туслах уулзсан мэдээлэл байна.
Иргэн Жавзмаа тэдэнтэй
уулзахдаа хүүгийнхээ тухай яриад “Тогтсон
ажил хөдөлмөр
эрхэлдэг ч гэсэн нэг
муу хүнтэй нөхөрлөдөг. Түүнээс
болж хүү минь хоригдчихлоо
гэж бодож байна” хэмээжээ.
Харин тэрбээр хариуд нь
хүүгээ Цагдан хорих 461 дүгээр
хорих ангид хоригдож
буйг мэдсэн бололтой юм.

Эх сурвалжийн хэлж байгаагаар Эрдэнэтээс
баривчлагдсан тэр залууг С.Зоригийн амь насыг хөнөөсөн
хэрэгт сэжиглэсэн бололтой юм. Гэвч Жавзмаа
гэх иргэний өргөдөлд
юу бичсэн болоод, яагаад
Өргөдлийн байнгын хорооныхон Л.Цогтой уулзуулав. Нөгөө
талаараа Л.Цог нь Дэд
бүтцийн сайд асан С
Зоригийг бусдын гарт хэрцгийгээр
амиа алдахад Хууль зүйн
сайдын албыг хашиж байсан
нь анхаарал татаж байгаа юм.
Тэгэхээр магадгүй тухайн үед сайд
байсан хүн энэ хэргийн
талаар ямар нэгэн гадарлах
зүйлтэй учраас Эрдэнэт хотоос
баривчлагдсан залуугийн ээжтэй уулзсан байж
ч болох. Учир
нь тухайн үед Хууль
зүйн сайд асан Л.Цог 1999 оны
дөрөвдүгээр сард С. Зоригийн
амь насыг хөнөөсөн
хэргийн талаар
ярихдаа “Хэргийг илрүүлэх гэж
цагдаа улс даяар шалгаж
байсан. Харин одоо нэг
дүүргийн хэмжээнд шалгаж эхэллээ. Тэгэхээр
нэг цэг дээр хумигдлаа
гэсэн үг. Сэжиглэж, тогтоосон
хүн байхаар барахгүй л
дээ. Байгаа юм. Хэрэгтнийг
дайчлан баривчлах тэр үед задруулна
гэхээс одоо чамайг баривчилна
гээд сониноор зарлаж болохгүй. Уг
нь алуурчид өөрсдөө хүрээд ирвэл
зүгээр дээ. Тийм хэцүү
хэрэг биш шүү дээ”
хэмээж байжээ. Тэгэхээр Хууль
зүйн сайд байсан хүний хувьд хэрэгтнийг
гадарлаж байсан байж мэдэх.

Энэ мэдээлэл өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд цахим ертөнцөд түгсэн
билээ. Жиргээчдийн зарим нь нэгдүгээр сургуулийн өмнөх С.Зориг
агсны амьдарч байсан байрны
гадаа “Хоёр машин байсан.
Багтай хүмүүс хэн нэгнийг
бариад явчихлаа” гэх мэтээр жиргэж
байсан билээ. Цахим ертөнцөд
энэ мэдээлэл тарж байх үед
С.Зориг агсны
дүү УИХ-ын гишүүн
С.Оюунаас тодруулахад “Ямар ч мэдээлэл
алга. Сүүлийн нэг жил
орчим Д.Булгантай уулзаагүй”
гэж хэлсэн юм. Харин ням
гаригийн 16 цагийн үед УИХ-ын гишүүн, Өргөдлийн
байнгын хорооны дарга О.Баасанхүү ”С.Зоригийн хэрэг
удахгүй илэрнэ гэдэгт итгэлтэй
байна” хэмээн жиргэсэн нь
цахим ертөнцийнхний анхаарлыг татаж байв. УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүгээс “Та яагаад ийм итгэлтэйгээр цахим
ертөнцөд жиргэсэн юм бэ” хэмээн
асуухад “УИХ-ын гишүүн
гэхээр бүхнийг мэдэх албагүй
шүү дээ. Жавзмаа гэдэг
хүн УИХ-ын Өргөдлийн байнгын
хороонд хандсан нь үнэн.
Түүний өргөдөлд
юу гэж бичсэнийг хэлэх
боломжгүй” гэв. Юутай ч
хэргийн эргэн тойронд ойрын
өдрүүдэд энэ
мэт сэжиг, таамаг гаргаж
болохоор явдлууд далд өрнөжээ.

С.Зоригийн амь насыг хөнөөсөн
хэргийг илрүүлэх ажлын хэсгийнхэн Д.Булганыг баривчилсан гэдэг нь тодорхой болж байна. Гэвч
энэ үйл явдал хэр
бодитой эсэхийг цаг хугацаа
харуулах биз. С. Зоригийн
амь насыг хөнөөсөн хэргийг
илрүүлэх ажлын
хэсэг 1998 онд байгуулагдсан
байдаг. Ажлын хэсэгт Үндэсний
аюулгүй байдлын зүгээс болон
Тагнуулын ерөнхий газар, Эрүүгийн
цагдаагийн газрын тодорхой албан
тушаалтнууд орж ажилладаг бөгөөд
прокурор ажлын хэсгийг ахалдаг.
17 жилийн хугацаанд ажлын
хэсгийн бүрэлдэхүүн олон удаа солигдож
байсан гэдэг. Тухайн
үед энэ хэргийн талаар
албаны хүмүүс юу гэж
хэлж байсныг сийрүүлье.

Тухайлбал С.Зоригийг хөнөөсөн гэмт хэргийг илрүүлэх
ажлын хэсгийн дэд ахлагч,
дэд хурандаа З.Төрмандах 2000 оны
аравдугаар сард өгсөн ярилцлагадаа “Анх хэргийн газрын
үзлэг хангалтгүй хийгдсэн нь тодорхой болсон.
Хэргийн газраас олдсон гэх
5000, 1000-тын дэвсгэрт болон зарим нэг
эд мөрийн баримтын чанартай
зүйлүүд алдагдсан гэдэг мэдээлэл ирсэн.
Тэр бүхэн ямар учиртай
болохыг шалгахын тулд энэ оны
долдугаар сараас өмнөх ажлын
хэсэгт эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж
байгаа. Хэргийн газарт үзлэг
хийхдээ хивсэнцрийг эд мөрийн баримтаар
хурааж аваагүй зүйл байсан.
Гэтэл Зориг агсны гэрийнх
нь балкон дээр л
байж байсан юм билээ.
Энэ мэт тодорхой факт
байгаа учраас үнэн зөв
эсэхийг нь Эрүүгийн журмаар
шалгуулах зайлшгүй шаардлага гарсан” гэж байжээ.
Мөн 2000 оны арванхоёрдугаар
сард нийслэлийн Прокурор, хууль цаазын итгэмжит
зөвлөх асан Д.Даваадорж
”Сүхбаатар дүүргийн Цагдаагийн хэлтэст дуудлага очсоноос
хойш долоон минутын дараа
цагдаа нар очсон. Тэгэхэд
өмнө нь 15 хүн хэргийн
газар руу орсон байдаг.
Дараа нь ажлын хэсгээс
албаны шалгалт хийж, хотын
Цагдаагийн дарга Ганболдод хүртэл
эрүү үүсгэн шалгаж, захиргааны
арга хэмжээ авсан. С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэг илрэхгүй байсаар
сүүлдээ улс төрийн ашиг
хонжоо болж хувирсан нь
улс төр хэрхэн хямарсныг
харуулж байгаа юм биш
үү. Анхнаасаа энэ хэрэгт цагдаагийнхан
алдсан нь үнэн. Цагдаагийнхан
хэргийн зураг авахдаа өнгөт
хальсаар авсан. Гэтэл тэр
өнгөт хальс угаах тоног
төхөөрөмж Цагдаагийн газарт байдаггүй учраас
хувийн зураг угаалгадаг газраар
угаалгахад хүмүүс хувилаад авчихсан
байсан. Мөн 70, 80 хүний хурууны хээ
авах, тодорхойлох техник Монголд байхгүй.
Нэг шинжээч өсгөдөг шилээр
25 хүний хурууны хээ харж
суугаад л нүд нь
улайчихдаг. Маргааш нь амраад
нөгөөдөр нь дахиж ирж
харах жишээтэй” гэж хэлж байжээ.
Бас нэг анхаарал татсан
яриа гэвэл Хошууч генерал
Л.Гарамжил 2012 онд
ярилцлага өгөхдөө “Би одоо хүртэл
нэг л юмыг гайхдаг.
Талийгаач Жамьянсэнгээ хурандаа, Базаргүр хурандаа хоёрыг яагаад тэр
ажлын хэсгээс гаргасныг л
гайхдаг. Д.Мөрөн гаргасан
юм уу, хэн гаргасныг
мэдэхгүй. Ажлын
хэсгийн шийдвэрийг ганц хүн гаргахгүй
шүү дээ. Уг нь
Д.Булганыг арай өөр аргаар
шалгах байсан болов уу
гэж хүн болгон хэлдэг.
Мэргэжлийн хүмүүсийн хувьд зөндөө арга
байсан гэж үздэг. Булган
хохирогч, талийгаачийн гэргий гэдэг үүднээс
шалгуулсан. Манайхан түүнд хүндэтгэлтэйгээр хандаж
шалгасан” гэжээ.

Монголчуудын туурвисан “Содура” кино Каннын олон улсын кино наадамд өрсөлдөх урилга хүлээж авсан гэнэ. Хэдхэн хоногийн өмнө бас Хонгконгийн олон улсын кино наадамд оролцох урилга авсан гэнэ. Сүрхий байгаа юм байхаа. Цаа буга маллан тайгад амьдарч буй тува угсааны цаатан иргэдийн аж байдал, соёл, ёс уламжлалын тухай дэлхийн хүмүүс энэ киноноос үзэх юм байна. Үнэ­нийг хэлье, дэлхийн үзэгчид “За монголчууд гэдэг чинь нэг иймэрхүү амьдардаг хүнд гарууд байх нь” гэж хүлээж авна. Тийм л сурталчилгаа болно. Гэтэл монголчууд нь өөрсдөө цаатнуудаа мэдэхгүй байдаг. Үнэн ийм байтал өнөө­дөр сошиал медиа, мэдээллийн хэрэгслээр юу гэнэ вэ, “Монголын соёлын өвөрмөц хэсэг цаатны ахуй амьдралын онцлог, нүүдэлчин соёл иргэншил, улаан тайга, хөх тэнгэрээ нартад гайхуулцгаая. Таван тивийн хүмүүсийг уулга алдуулж, оргилсон сэтгэлийг нь даллацгаая. Бөмбөрцгийн сод уран бүтээлчидтэй өрсөлдөх монголын залуу киночдын том амбиц, хүсэл зоригийг нь урмаар мялаацгаая” гэнэ ээ. Хэзээ байтлаа цаатнууд монгол үндэстний соёлын өвөрмөц хэсэг болчихсон юм бэ. Энэ кино бол Монголыг яаж дэлхийд муухайгаар харуулъя даа гэсэн зохиолуудын нэг гэдгийг шулуухан хэльё.

“Содура” киног шагшин магтаад байгаа хүмүүс цаатнуудын дунд очиж үзсэн юм уу, тийм гайхалтай ёс заншилтай, уламжлалтай, тэнгэрлэг ард түмний хэсэг тэнд амьдарч байдаг юм уу. Харин би бол очиж үзсэн, “Ишш, ийм нэг хэдэн амьтан, ингэж ч амь зуух гэж дээ, өөр улс оронд л энэ хэдийг үзүүлмээргүй юм байна даа” гэж бодогддог юм даа, тэнд очсон монгол хүнд бол. Тэгсэн тэгэхээс тэгэх гэж байгаа юм шиг тэднээр кино хийгээд, тэгээд зогсохгүй дэлхийд таниулах гэж байгаа юм байна. Дэлхий ийм л бүдүүлгүүдийг монголчууд гэнэ хэмээн хүлээж авна даа. Өөрөөр юу ч гэж ойлгохгүй. Энэ киноны эхлэлийг үзсэн хүн байвал санаж байгаа байх, …Зүүн хойт захад навсайн харагдах хар урц, түүний дэргэд зогсох хүнэнцрийг заан удган эх “Хар дарсан зүүд гэж энийг хэлдэг юм. Энэ зүүднээсээ яаж сэрэх ухаанаа бид олохгүй байна” гэж зэвүүн муухайгаар эхэлдгийг. Чингисийн Монгол гэдэг чинь ийм балар эртний, хүн сүргийн хэлбэр агуулгаар өнөөдрийн соёлт хүн төрөлхтний дунд оршин байгаа хэрэг үү гэж дуу алдмаар. Энэ киноны ид шид, үр дүн гэвэл үнэн хэрэгтээ зохиолч, найруулагч нарын хэдэн хүнийг л мандуулах, ашиг орлого авчрахад орших байх. Тэрнээс өөрөөр ч… Монгол хүн та өөр дээрээ бодоод үз дээ, энэ мэт киног үзсэн гадаад ертөнцийнхөн таныг, таны үр хүүхдийг “Өвлийн хүйтэнд ноорхой урцанд хөлдөж үхэх шахан амьдардаг, бичиг үсэг мэддэг­гүй, цааныхаа махнаас өөр хүнс мэдэхгүй, амь өрссөн уул асга, хад мөргөцөг дунд хэзээ үхэхээ мэдэхгүй явж байдаг, өнөөдрийн соёлт ертөн­цөөс хол тасархай хүмүү­сийн нэг” хэмээн хүлээж авна. Хүлээж авахаар барахгүй яаж харьцана гээч “Англи гэдэг хэлээр дэлхий нийт ярьдаг юм, өнөөдөр дэлхийд хүмүүс ийм хоолыг ингэж иддэг юм, компьютер гэж ийм юм байдаг, машин, гар утас, зурагт гэж үүнийг хэлнэ” хэмээн зааж сургана шүү дээ. Дэлхийд монголчуудыг ийм л ард түмэн хэмээн “Содура” мэт киногоор сурталчлаад өгөхөөр үүнээс өөрөөр яаж хүлээж авах юм. Бусад улс орны иргэд, таныг, таны үр хүүхдийг ингэж хүлээж авахыг, ингэж хандаж, харьцахтай та эвлэрэх үү. Ганцхан та ч бус монголчууд шартай ард түмэн, ёстой солиор гэж нийтээрээ арзаганах байх. Бодит үр дүн ийм байтал яагаад байгаа юм бэ. Нийтээрээ л “Содура” сод бүтээл боллоо гээд бархиралдаад байх юм. Аливаа уран бүтээлийн амин сүнс, ач холбогдол, том зураг гэж байдаг. Гэтэл “Содура”-гийн агаараар хийгдэж буй бүх кино, уран бүтээлийн том зургийг харвал Монгол Улсыг, монголчуудыг хөдөө хээрээр хэдэн мал адгуулаад нүүж тэнэж явдаг, уранхай ноорхой хувцастай, баяр баясал нь гэхээр баахан навсгар нөхдүүд барилдаж, уралдсан, махнаас өөр идэшгүй, эрт галавын, элэнц хуланцаараа амьдардаг нөхдийн үлдэгдэл, мөхөж буй их үндэстний шавхруугаар ойлгуулах ямар нэгэн бодлого яваад байх шиг санагдах юм байна шүү дээ. Өнөөдрийн соёлт хүн төрөлхтний дунд эх орон, ард түмнээ ингэж сармагчинтай ойртгон сурталчилдаг уран бүтээлчид Монголоос өөр газарт байдаг юм уу.

Цаатнууд хэзээ Монгол Улсад орж ирсэн түүхийг нь мэдэх хүн тэр киночид дотор нь байсан юм уу. 1940-өөд оны дундуур Хөвсгөл аймаг дахь Дотоодын хамгаалах газрын төлөөлөгчөөс нэгэн сонин мэдээлэл төвд ирсэн байдаг юм. Хөвсгөлийн хойд талын тайгад буга унасан сонин хүмүүс мэр сэр үзэгдэх боллоо гэж. Ингээд шалгаж тогтоотол Сибирийн тайгаас явсаар манай хилээр нэвтэрчихсэн угсаа гарвал, удам судар нь тодорхойгүй, уул тайгад үе удмаараа амьдарсан хэдэн хүн хаана ч ирснээ мэдэхгүй байсныг Монгол Улс бүртгэж авсан байдаг юм. Ердөө 60-аадхан жилийн өмнөх түүх. Тэгэхээр эд нөхөд бол монголчууд биш, Монголын түүх бүр ч биш, Монгол Улсыг төлөөлөх ч эрхгүй хүмүүс. Гэтэл монголчууд өөрсдөө ч мэдэхгүй ийм хэдэн хүний аж байдлаар Монгол Улсыг төлөөлүүлж, сурталчлах гэж дэлхийн киноны хамгийн том наадам, кино урлагийн дэлхийн хамгийн том зах зээл рүү явж байдаг.

“Содура” гэдэг кинон дээр гардаг шиг Монголд амар­жих гэж байгаа эмэгтэй хүнийг нөгөө нэг эмэгтэй нь хорлодог, төрөх гээд чадахгүй болохоор нь хүүхдийг нь суга татдаг, модны орой дээр нас барсан хү­нийхээ шарилыг тавьчихаад тэр модоо орой дээрээс нь оосор­лон бөөнөөрөө чивчир­тэл нь татаж, дээр нь байрлуулсан талийгаачийг чавхны чулуу шиг харваж, буян заяа байвал усны цаад газарт унаг, эс бөгөөс усан тохойд унаж там руугаа яваг гэдэг ёс заншил байсан юм уу. Өнөөдрийн соёлт хүн төрөлх­төн үүнийг хараад монголчуудыг юу гэж ойлгох вэ. Ийм өрнөл, үйл явдалтай киног л манайхан, “Содура” бол Монголын кино урлагийн түүхэнд эш татан тэмдэглэгдэх содон бүтээлийн нэг болов. “Чонон сүлд” кинонд дэвшүүл­сэн нүүдлийн болон суурин соёл иргэншлийн мөргөл­дөөн “Содура”-д нэгэн адил үргэлжлэв. Хүн төрөлхтний өмнө, өнөө цаг дор тулгамдаж буй нийгмийн хурц асуудлыг уран бүтээлч хүний билиг оюунаар олж харж, туурвил зүйн өндөр түвшинд бүтээс­нээрээ дэлхийн кино урлагийн өндөр босгыг давах бүтээл болж чадлаа” хэмээн ярьж, бичиж байх юм. Монгол хүн танаас асууя, Та төрж байгаа эхийн умайнаас үрийг нь тэгж авахыг харсан уу, үүрд нойрссон өвгөдийнхөө цогцсыг модон дээрээс голын цаад эрэг рүү шиддэг гэж сонссон уу. Тэгвэл бид­ний монголчуудыг яг ингэж аж төрж, амьдран суудаг ноорхойнууд хэмээн дэлхийд сурталчлах гэж байна.

Бас тэгээд болоогүй, уг ки­но­гоо монголчуудыг өнөөд­рийн дэлхий ертөнцөд дээд зэргээр шившиглэн сур­тал­чилж буй “Чонон сүлд”-тэй жишсэн байгаа юм. Өнөө­­дөр дэлхийн 30 гаруй хэл­нээ хөрвүүлэгдсэн энэ ном Монгол Улсыг дэлхийд муухай харагдуулахад гол үүргийг гүйцэтгэж байгаа юм. Энэ номын зохиогчийг манайхан саяхан урьж “Мон­голыг дэлхийд өндрөөр суртал­чилж байгаа” хэмээн шагнасан. Тэнэглэнэ гэхэд ингэж тэнэглэж болохгүй л дээ. Тэр “Чонин сүлд”-д гардаг шиг монгол эмэгтэйчүүд хонины бэлчээрт хятадуудтай энгэр зөрүүлсээр ирсэн юм уу. Монгол залуу эмэгтэй чонын нялх бэлтрэгийг суйлж аваад савж алдаг түүх Монголд байдаг юм уу. Монголчууд үхсэн амьтны сэг зэм идэх нь бүү хэл “Турж үхсэн ч тургийн зэм бүү ид” гэж сургаж захиж ирсэн ард түмэн шүү дээ. Монголчууд хар нялхаасаа өвөг дээдсээсээ үгийг сонсож ирсэн. Язгуураар нь монголчуудыг ингэж гутаан доромжилсон зохиолуудыг өнөөдрийн монголчууд яасан их хөхиүлэн дэмжиж, баясана вэ. Урьд “Нохойн орон” гэж монголыг доромжилсон ки­­­ног хичнээн магтлаа. Мон­голчуудыг луйварчин, заль­дагчаар сурталчилсан “Бодлын хулгайч” гэж киног ОУ-д өрсөлдөхөөр боллоо гэж хэрхэн шуугилаа. Дэлхийн сэтгэл шимшрүүлсэн гэрэл зургууд дотор 13 настай, мөрөн дээрээ бүргэд суулгасан охины зураг монголоор хаяг­лагдсан. Монголыг төлөөлөх тэр зургийг “ВВС” агентлаг цахим хуудсандаа мэдээлсэн. Ингэснээр дэлхий дахинаа сүүлийн үед хамгийн олон удаа татаж авсан, хамгийн их сэтгэгдэлтэй зургаар тодорсон нь сайн юм огт биш шүү дээ. Олны анхаарлыг татаж байгаа гол санаа нь “13 настай анчин охин” гэх тайлбартаа байсан юм. Хэзээ ч монголчууд охин үрээрээ амьтны амь таслуулж байгаагүй. Монголчууд охин үрээ муу бүхнээс хол, хар хорын сүүдэр хүртэл тусчихвий гэж нандигнадаг ард тү­мэн. Өнөөдрийн Монголд 13 настай охин бол дуртай сургуульдаа сурч бо­ловс­рон, интернэтээр дэл­хийн улс орны хүүхдүүдтэй найз нөхөд болж, дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудад амралтаараа аялж, iPhone утасны бүх функцыг ашиглаж, iPad дээр youtube-ийн бичлэг үзэн дэлхийн хөгжилтэй хөл нийлүүлэн алхаж яваа. Гэтэл яавал Монгол орныг, монголчуудыг удам судар, үүх түүх, үр хойчтой нь хамт муу муухай харагдуулах вэ гэсэн бүгдийг манай уран бүтээлчид сэтгэн олж, бүтээл туурвил болгон дэлхий да­хинд сурталчилж байна. Сур­талчлахаар завдсаар байна.

Монгол орон, монголчуу­дыг муухайгаар дэлхийд сурталчлагсад одоо наад үйлдлээ зогсоо. Монгол цус­тай, монгол хүмүүс мөн л юм бол. Монголыг муухай харагдуулсан үйлдэл бүр чинь эх орноосоо урвасантай адилхан үр дагавартай байна. “Содура” киног олон улсад хэзээ ч гаргамааргүй байна. Гэвч хүний эрхийг дээдэлсэн, ардчилсан нийгэмд амьдарч буй болохоор хүнд юу хийх, хийхгүйг нь заах эрх хэнд ч алга. Тийм болохоор Монголыг муухай харагдуулсан бүтээ­лүүд олон улсад гарлаа гэхэд өндөр татвар тавьдаг болъё. Тэгээд Монголд байгаа сайхан бүхнийг барьж авч Монголыг баруунд эерэгээр сурталчлаад өгөөч гэж гуйя.

Б.НЯМАА