Category: их-уншсан

“Эрүүл явбал улсын наадам үзнэ” гэж Д.Нацагдоржийн хэлсэнчлэн Ч.Сайханбилэгийн удирдсан Засгийн газрыг огцруулчихгүй л бол улсын наадам үзэх нь. Яг одоо энэ Засгийн газрын эрх зүйн чадамжтай, чадамжгүй тухай ярьж байна. Эвслийн бүлэгт багтаж байсан УИХын гишүүн Д.Тэрбишдагва, Ч.Улаан нар Шударга ёс эвслээс гарч МАНыг бараадлаа. Харин УИХ-ын гишүүн Г.Уянга мөн л намаасаа гарч Тусгаар тогтнол, эв нэгдлийн намын удирдах болов. Л.Цог тус намд оров. Дээрх хоёр гишүүн Эвслийн бүлгийнх. Тэр ч байтугай МҮАНаас Н.Батцэрэг, М.Сономпил нар гарч Ардчилсан намд элсчихлээ. Ингээд Эвслийн бүлэг гэж байхгүй боллоо. Одоо Эвслийн бүлгийнх гэх үү, бүлэггүй үлдэгсэд гэх үү, Ц.Оюунбаатар, Ц.Цолмон, З.Баянсэлэнгэ, О.Баасанхүү нар л үлдлээ. Одоогоор бүлэггүй эвслээс Засгийн газарт гурван ч сайд байна.

Эвсэл нэгэнт задарч, бүлэг байхгүй болсон болохоор энэ Засгийн газар бас огцрох ёстой, эрх зүйн чадамжгүй болсон гэлцэж байгаа. Мөн эвслээс Засгийн газарт үлдсэн гурван гишүүн сайдын ажлаа хийсээр байгаа нь хууль зөрчиж байна гэж тайлбарлах хүмүүс бий ч энэ нь бодит байдал дээр Засгийн газар огцрох үндэслэл болохгүй юм байна.

Үүнийг Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга С.Баярцогт “Засгийн газрыг бүрдүүлэх асуудал УИХ-ын сонгуульд оролцсон субьектуудын хооронд яригддаг. АН, “Шударга ёс” эвсэл, ИЗННын хооронд байгуулсан гэрээ хүчин төгөлдөр байгаа. Сонгуульд оролцсон субьектуудын хувьд дээрх намуудад өөрчлөлт ороогүй учраас Засгийн газрын үйл ажиллагаа, чадамжийн хувьд ямар ч асуудал гарахгүй. Сонгуульд оролцсон субьектээрээ асуудал тайлбарлагдах учраас Засгийн газар эрх зүйн чадамжтай. Мөн УИХын тухай хуулиар наймаас дээш гишүүнтэй нам эвсэл бүлэг байгуулах эрхтэй хуулийн зохицуулалтаар “Шударга ёс” эвсэл задарч бүлэггүй болж байгаа ч эвслийн үйл ажиллагаа үргэлжилж байгаа учраас Засаг огцрох эсэхэд нөлөөлж чадахгүй” гэж тайлбарлана лээ.

Ингэхэд Ч.Сайханбилэгийн тэргүүлсэн Засгийн газар огцрох уу. Огцруулах санал хэн оруулахав. Санал орууллаа гэхэд дэмжигдэх үү.

ИЗННын С.Оюун, Д.Дэмбэрэл нарын гишүүд АНд элсээгүй ч сонгуульд дэмжиж оролцоно гээд дагаар орсон байгаа. Одоогоор АН 37 гишүүнтэй болсон. Хэрэв энэ хоёр АНын гишүүн болчих юм бол АН эвслийн бүлгийн гишүүдийн ч хэрэггүйгээр дангаараа засаглах боломжтой болно. Гэхдээ цаг хугацаа ийм давчуу байхад АН засгаараа оролдох нь юу л бол. Одоо байгаа бүрэлдэхүүнээрээ л сонгуультай золгоно. Засгийн газрын эсрэг байгаа АНын зарим нэг гишүүн, Ч.Сайханбилэгийг огцруулах санал гаргадаг Г.Уянга, С.Ганбаатар, Л.Цог нийлээд ч унагаж дийлэхгүй. Учир нь МАН Засгийн газрыг унагах сонирхолгүй байгаа. Тэд санал оруулж ирлээ ч МАН үүнийг дэмжихгүй. Тиймдээ ч Ч.Сайханбилэгийн танхимынхан санаа амар байна. Тэр ч бүү хэл одоо задарчихаад байгаа эвслийн санал болгосон хүнийг Эрүүл мэнд, спортын сайд болгохоор УИХд өргөн мэдүүлчихсэн. Тэгэхээр Засгийн газрын бүрэлдэхүүн өөрчлөгдөх, засаг солигдох нь байтугай бүл нэмэх нь. МАН АН-д сайндаа, Сайханбилэгт хайртайдаа огцруулахгүй авч үлдэнэ гэсэн үг биш. Сонгууль дөхсөн энэ үед эдийн засгийн хүнд бэрхшээл бүхэн Сайханбилэг түүнтэй хамтарч засагт байгаа МАХН, МҮАНынхны буруу гэж хэлэх гэж л тэр. Хэрэв одоогийн Засгийн газар унаад шинээр засгийн газар байгуулагдлаа гэхэд АН дангаараа ч Засгийн газраа бүрдүүлэх боломж бий болох магадлал өндөр байгаа. Гэтэл сонгуулиар АН гэдэг өрсөлдөгчөөс гадна саналаас нь зулгаах МАХН бий. Тиймээс ч МАХНаас бас хариуцлага нэхээд хамтад нь мууг нь дуудаж явбал МАН-д ашигтай гэж харсных. Засгийн газрыг огцруулахгүй гэдэг дээр тэд дотооддоо аль хэдийнэ тохирчихож. МАНын хувьд Засгийн газрыг унагавал муу нэр өөрсдөд нь ирнэ үү гэхээс сайн нэр дуулахгүй. Сонгуульд өрсөлдөх гээд очиход нь ард түмний өмнө хэлэх үггүй болно. Тиймээс Засгийн газрыг унагах нь өнгөц харахад МАНд ашигтай ч үр дүн нь өөрсдөд нь хохиролтой.

МАН, МАХН хоёр сонгуульд эвсэж орох дээрээ тулж, эх орончдын баяраа хамтдаа тэмдэглэн жигтэйхэн найрссан ч төд удалгүй нэг замаар явахгүй гэдгээ, сонгуульд хамт оролцохгүйгээ мэдэгдсэн. Анх хамтарч сонгуульд орох тухай ярьсан нь МАХНтай санал хуваахгүй, тохирч, ялалт байгуулах л санаа байсан шүү дээ. Нэгэнт сонгуульд тусдаа оролцох болсон тул МАНын саналаас МАХН зулгааж таарна. Одоо МАН-ынханд саналаас зулгааж гай болох МАХНыг АНтай хамт тонгорох сонирхол байгаа учраас Засгийн газраар оролдохгүй. Бага хугацаа үлдсэн учраас Засгийн газар эдийн засгийг өндийлгөх бололцоогүй гэж тооцож байна. Тиймээс энэ чигээр нь явуулж сонгуультай золгох сонирхолтой байгаа.

Засгийн газрыг огцруулахаар МАХН өөрсдийн сайд нарынхаа нэрийг татах нь гэсэн мэдээлэл яваад байсан ч худал болж таарлаа. Өнөө маргаашгүй болох сонгуульд сайдын сэтэртэйгээ орохыг хэн хүсэхгүй байхав. Тиймээс сайдаар ажиллаж байгаа нөхөд ч сайн дураараа огцрохгүй. Нам нь хүмүүсээ татлаа гэхэд онцын ач холбогдолгүй, улс төрийн хожоо байхгүй.

Засаг одоо огцорвол дээсэн дөрөөн дээр дэнжигнэж байгаа эдийн засаг улам дордоно уу гэхээс дээрдэхгүй. Багахан хугацаа байгаа ч аль болох ажил амжуулж, нөхцөл байдлыг сайжруулахын төлөө л явах ёстой юм. Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын ажил дөнгөж дахин эхэлж, зэсийн үнэ нэг хэсэгтээ л дэлхийн зах зээлд өндөр байх энэ үеийг цаг алдалгүй ашиглах л хэрэгтэй.

Одоо Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газар сайн ажилласан уу, муу ажилласан уу гэдэгт ард түмэн л дүн тавина. Түүнээс аль нэг нам, УИХ дүгнэж цэгнээд хувь заяаг нь шийдэх аргагүй болж. Муу ажилласан байлаа гээд дараагийн засаг гарч ирээд сайжруулах хугацаа байхгүй, нөгөө талаас өөр хүнээр солих хугацаа ч бас үлдээгүй. Өнөөх л Ч.Сайханбилэг нь үүрэг гүйцэтгэгчээрээ сонгуультай золгох болно. Аль ч талаас нь харсан Ч.Сайханбилэг танхимтайгаа сонгуультай золгох нь. Тэгэхээр Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газар улсын наадам, сонгууль хоёрыг үзэх нь дамжиггүй боллоо.

Хаврын хүйтэн хавсарга хавирга нэвт үлээсэн энэ өдрүүдэд улаанбурхан өвчний дэгдэлт газар авч, хөөрхий нялх үрс маань хамгийн ихээр энэ өвчинд өртөж байна. Заримыг нь аль хэдийнэ бид тэнгэрийн оронд алдчихсан. Эдийн засгийн хямрал гэгч айхтар эд хувь хүн, айл өрх, албан газар бүрийг сандраан сандаачиж байна. Нэг үгээр хэлэхэд энэ өдрүүдэд Монгол Улс маань ядруу, зутруухан л байна даа. Ийм үед хамгийн их анзаарагдаж байгаа зүйл бол гадаадад байгаа монголчуудын тусламж дэмжлэг юм. Улаанбурханаар өвдсөн хүүхэд, томчууд эмнэлэгтээ багтахгүй чихэлдэж, эм тариа тоног төхөөрөмжгүйн улмаас амь нас нь дээсэн дөрөөн дээр байгааг дуулаад гадаадад амьдарч байгаа монголчууд маань эм тариа, тоног төхөөрөмж, мөнгө төгрөг гээд бүхий л зүйлээр тусалж байгаа нь сайхан харагдах юм. Вашингтоны монголчуудаас, Колорадагийн монгол иргэдээс, Денверээс, Ютад амьдардаг монголчуудаас гээд мөнгөн тусламж наашаа цувсаар байна. Шведийн монголчууд амьсгалын аппарат, зүү тариур зэргийг мөнгөний хамт илгээжээ. Энэ мэт Солонгос, Япон, Франц, Герман, Австри бүр Африкийн Угандагаас хүртэл мөнгө төгрөг, хэрэгтэй гэсэн аппарат хэрэгслийг Монгол руугаа явуулж байна.

Үүний өмнөхөн нэгэн алдартай зохиолчийн эмчилгээний зардалд хандив цуглуулахад гадаадад амьдарч байгаа монголчуудын тусламж жин дарж байна лээ. Энэ мэт үүрэндээ хоол зөөж байгаа шувуу мэт тэд маань эх орон, элгэн садан руугаа их бага гэлтгүй байнга л илгээмж явуулж байдаг. Хувцас хунар, эм тариа, эдлэл хэрэглэл, мөнгө төгрөг гээд юу эс байхав. Энд тэндээс ирсэн ийм илгээмжүүдийн ачаар эдийн засаг эргэлдэж, хүмүүс байр сууцтай болж, эмчлүүлж, зугаалж, оюутнууд сургалтын төлбөрөө төлдөг гээд дандаа л сайн сайхан үр нөлөө дагуулдаг. Харин эх орондоо амьдран суугаа монголчуудын хувьд тэр болгон юманд сэтгэл гарган хөдөлдөггүй. Томхон компаниуд л нийгмийн хариуцлагаа ухамсарлан хандив тусламж өгдөг нь юу юм гэхээс бусад нь тоодог ч үгүй. Ядарсан зүдэрснээ гайхаж зүгээр мөнгө олох гээд гүйлдэж байгаа.

Гадаадад амьдардаг монголчууд бол биднийг ядарч зүдэрч явахад тулах хүч, тусгаар тогтнолын баталгаа юм гэж манай сонин өмнө нь бичиж байлаа. Ойрхны үйл явдлууд үүнийг баталж, бид ч мэдэрч сууна. Монголын хүн амын 10 гаруй хувь нь гадаадад ажиллаж амьдардаг. Хамгийн олон нь буюу 100 гаруй мянган монгол Өмнөд Солонгост байна. Үүний дараа Америкт амьдардаг монголчууд тоогоороо жин дарна. Европын орнуудад ч цөөнгүй хэсэг нь амьдардаг.

Их гүрний бодлогыг эсэргүүцэж түвд лам өөрийгөө шатаахад АНУ дахь төвдүүд Хятадын Элчин сайдын яамны үүдэнд жагсаж эх орон, элэг нэгтнүүдээ өмөөрч байгааг хэвлэлээс бишгүй их уншдаг. Эрх чөлөөний оронд хууль зөрчөөгүй л бол жагсаал цуглаан хийх эрх нь нээлттэй байдаг. Жагсаж байгаа хүмүүсийг хараар амьдарч байна уу, виз нь хэтэрчихсэн юм биш биз гэж хэн ч шалгаж байцаадаггүй. Араас нь мөрдөж мөшгидөггүй. Энэ утгаараа Монголд ямар нэгэн зүйл боллоо гэхэд Америкт амьдардаг монголчууд маань НҮБ-ын байрны үүдэнд жагсаад байхад дэлхийн сонорт хүргэж, олны анхаарлыг татаж чадна. Дэлхийн бүхий л улсын төлөөлөл болох Элчин сайдын яамд Америкт байдаг. Дэлхийн худалдаа, эдийн засаг, улс төрийн байдал ч Америк гэдэг энэ агуу орноос хамааралтай өрнөдөг. Ийм болохоор Америкийн монголчууд бол монголчууд бидний тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлын нэг баталгаа болж чаддаг. Солонгост амьдардаг монголчуудын хувьд жагсаал цуглаан хийж сүржигнээд байвал ачигдаад ирэх магадлал өндөр учраас олноороо цуглаж, бусдын анхаарлыг татах боломж бага. Тэгсэн ч тэдний эх орон руугаа явуулдаг илгээмж нь олон хүний амьжиргааг өөд нь татаж, бага гэлтгүй эдийн засагт хувь нэрмээ оруулж байдгийг чамлаж болохгүй.

Монголчууд цөөхөн ч дэлхийн том улс орнуудад нэг хэсэг маань хэдийнэ төвхнөж, эрвийх дэрвийхээрээ эх орондоо туслах зорилгоор хөдөлдөг болжээ. Амьдрал хайн харийг зорьсон тэд маань одоо л нэг байр сууриа олж, аж амьдрал нь тэгширч байна. Харин Монголын төр гадаадад амьдарч байгаа монголчуудаа харж үздэг, тусалж дэмждэг төрийн хар хайрцагны бодлоготой баймаар санагдах юм. Манай Элчин сайдын яамд гэж нэлээн хүнд сурталтай, тэнгэрээс буугаад ирсэн мэт хүмүүс ажилладаг дуулддаг. Монгол төрийн алтан жолоог харьд атгаж суугаа тэдний ааш аяг, ажил үйлс уян хатан болж, төрийн тусламж үйлчилгээг монголчууддаа нэгбүрчлэн хүргэх ажлыг хийдэг байх хэрэгтэй. Гадаадад байгаа монголчуудын ажил, бизнесийг дэмжих бодлого хөтөлбөр гаргаж, дотооддоо хэрэгжүүлдэг жижиг дунд бизнесийн нэгээхэн хэсгийг тэдэнд зориулахад болохгүй юмгүй. Америкт монгол таун бий болоход төр оролцож, туслах гэх мэтээр ажиллах хэрэгтэй байна.

Гадаадад амьдардаг монголчуудыг яагаад төр засгаас дэмжих ёстой гэж, тэд биднээс хамаагүй дээр, сайхан амьдарч байгаа гэж дургүйцэх хүн гарна. Мэдээж, тэд өнөөдөр биднээс хавьгүй илүү цалин авч, сайхан амьдарч байгаа. Унаж босож, өлсөж цангаж, дутуу нойртой зүтгэж байж тэд маань тийм амьдралыг босгосон билээ. Одоо тэд эх орон руугаа илгээмж илгээх чадамжтай болсон. Нөгөө талаар Монголын аль л ухаалаг, толгой сийрэг ажилладаг хэсэг нь гадаадад гарсан нь үнэн юм.

Тэд өнөөдрийн хуушуурын төлөө байдгаа баралгүй, маргаашийн Монголын тусгаар тогтнол, хөгжил дэвшлийн төлөө санаагаа чилээн тэмцэх хүмүүс. Монголын төр гадаадад байгаа монголчуудаа дэмжинэ гэдэг нь өөрийн оюун санаа, эдийн засгийн төвүүдийг бий болгож байна гэсэн үг. Гадна талдаа ийм хүчирхэг хэдэн төвтэй болохын төлөө зүтгэх хэрэгтэй. Түүнээс биш “Монголдоо ир, Монголд сайхан амьдрал байна” гэх мэтээр худлаа уриалан дуудаж, хуурч авчирч хэрэггүй. Тэдний нэгэнт олсон байр суурийг бэхжүүлж, хөгжүүлж, өргөжүүлэх нь Монголын тусгаар тогтнол болоод ирээдүйд хэрэгтэй.

Ерөөсөө үлгэр л яривал үнэмшилтэй…үнэн юм ярьсан нь дээр гэж үү? Ингэхэд бидний үлгэр, үнэн хоёрт хэр ялгаа байдаг бол…Үлгэр домгийн орон боллоо гэх гэж байна уу… “Танк төмөр замаар явдаг, нэг бор морь нь нисдэг, хөрөнгө оруулагч ирэхээр хоосордог, алсан ямааныхаа дэлэнг хаданд наачихсан чинь хэд хоноод сүү оров, хятад хүн хүнсний бүтээгдэхүүн хийвэл дотор нь хор хольдог, нэг унтахаараа 60 жил сэрдэггүй…” Үлгэр, үнэний ялгаа нь хаана аа байна вэ? Ийм тохиолдолд үлгэр нь илүү үнэмшилтэй, нэгэнт л уран зохиол учраас зохиомж гоётой.

Эртээ урьд цагт нэг ах дүү хоёр, бас ээж, улмаар нэг үнэг байжээ, янз нь. Логикоор нь хөөж үзвэл хавх, том бул чулуу, бас гал гаргах хэрэгсэл, за тэгээд түлээ түлш байсан шиг байгаа юм. Хамгийн чухал нь ямар нь үл мэдэгдэх нэг “дайсан” бий юм.

Дүү нь ахынхаа үгнээс гарахгүй, өчүүхэн ч гажихгүй, үнэнч гэхэд хэтийдсэн, бодит байдлыг нь тэмдэглэн хэлэх тэмдэг нэр үгсийн санд олдохооргүй нэгэн гэнэ. Үнэнч дүү ямагт ахынхаа цүнхийг барьж… (Эй базарваань, үлгэрээсээ халиад үнэн рүү орчих гэж байна, нүгэл байгаа даа. Эрт урьд цагт элэнцгийнх нь цүнх байх билээ. Энэ улс төрөөс болоод үлгэр хүртэл гажих боллоо. Гадуур, гадуур!)… нум сум, ангийн олз энэ тэрийг үүрч дүүрээд бараадаж явна.

Ах нь нэг удаа дүүгээ анд сургахаар шийджээ. Дандаа юм (цүнх биш шүү) бариад дагаж явахаар өөрөө бие даагаад “цөм хийх”-ээ байг гэхэд “өмбөө цөмбөө” юм цуглуулж сурах хэрэгтэй гэж бодоо биз. Эхний ээлжинд хагас бие даалт маягаар туршсан байна. Энэ нь хээр булсан хавхаа эргэж, амьтан орсон байвал авчрах даалгавар байв. Үнэнч байхаас өөр эрдэмгүй дүүд хавх тавих буюу олзоо өөрөө олох бүрэн чадамж үгүй ажгуу.

Дүү хавхаа эргэж очтол алтан шаргал үстэй үнэг орсон байжээ. Анх удаагаа хагас бие даалт хийж, эхний удаагаа хагас толгой даасан шийдвэр гаргах гэж байсан дүү хүү эргэлзээнд орлоо. Бие даасан шийдвэр гаргах амаргүй аж. Эргэлзээнд орсон дүүгийн өрөвч нинжин сэтгэл дийлж “Ийм сайхан амьтныг алах даанч хайран юм аа” гэж үзлээ. Гэрийн даалгаварт муу дүн авлаа. Ах нь дүүдээ “Хавханд л орсон бол ямар ч сайхан, ямар ч сэтгэл татам амьтан байсан, алдаг номтой” гэж сургав. “За, за, бас дахин за”.

Ахынхаа сургаалыг тарни болтол үглэсэн дүү дараагийн ээлжинд хавхаа эргэн очтол аргалд явсан эжий нь орчихсон, уйлан хайлан аврал эрж сарвалзана… энэ хэсгийг бол ярихын эцэс алга. Өөрснөө дүрслэн бодоцгооно биз.

Дүүгийнхээ үнэнч байдалд одоо болтол сэтгэл хангалуун явсан ахын сэтгэлд эргэлзээ төрлөө. Ах хүү өөрөө хазгай гишгээд хавханд унавал эргэлзээгүй нухах нь байна.Тэнэг болбол үнэнч байвч осолтой, ухаантай бол дайсан ч болов учиртай. Тэнэг хамтрагч ялалтад дэм болох ч анзаараагүй гишгэсэн нүхэндээ татаж унагаах осолтой. Харин ухаантай дайсан ялалтынхаа ард ялагдагчид зориулсан гарц үлдээдэг. Энэ нь түүний ялалтыг бататгаж, ноёлох хугацааг уртасгадаг.

Ингээд үнэнч дүүгээ үнэнч зангаар нь далимдуулан хөнөөхөөр шийдэж гэнэ. Тэгээд үнэнч сэтгэлд нь зориулсан үлгэр зохиож ярилаа. Уулын орой дээр нэг аюултай хөрш суудаг аж. Тэр хөршийн зүгээс ирсэн юм бүхэн аюултай гэнэ. Тэр зүгийн салхинаас эхлээд, хийсч ирсэн хог, нурж ирсэн чулуу хүртэл үхлийн хор тээнэ. Одоогийнхоор бол тэндээс имтортолсон бараа, хүнс бүгд хортой, тэр улсын хөрөнгө оруулалттай үйлдвэр компани тусгаар тогтнолд аюултай гэсэн үг л дээ.

Ах нь уулын оройд байдаг, хэзээ ч бараа нь харагддаггүй дайсныг дарахаар явах болжээ. Дүүдээ “Би уулын орой дээр гараад дайсантай шууд тулахаар шийдлээ. Ингэхгүй бол өнөө маргаашгүй дайрч ирээд муу дүүг минь алчих гээд байна. Чамайгаа хамгаалж яваад үхсэн ч яахав” гэх маягийн юм л ярьсан шиг байгаа юм. Ингээд л зэвсэг агсан уул өөд авирахдаа “Би орой дээр дайсантай тулалдана. Дийлдлээ гэхэд муу дүүгийнхээ төлөө үхэхэд амь хайран биш. Харин дийлээд ирэхийн алдад дайсан уулын бэл рүү өнхрөн зугтаана. Чи тэнд нь тосон барьж аваад нам дарж байгаарай. Ах нь хөөж ирээд эд бад хийнэ” гэж захисан байна. За тэгээд, дайснаа дарсны маргаашаас эдлэх аз жаргал, ямар ч хоргүй импортын хүнс энээ тэрээг бол хөөрхий үнэнч дүүгийн нүдэнд харагдтал яриа биз.

Ах зэвсгээ агсан уулын оройд гарлаа. Тэнд ямар юмных нь дайсан байх билээ. Зэр зэвсгээ тайлж шидчихээд аргал түлш цуглуулан их гал өрджээ. Хонин чинээн бул хар чулууг түүдэг дээрээ улайсгасан гэдэг юм. Тэгээд хөөрхий үнэнч дүүгийн хүлээж байсан энгэр рүү түүнээ өнхрүүлжээ.

Гэр орон нутаг усыг нь эзлэхээр байнга санаархдаг, ангийн олз, хавх зэрэгт нь шүлсээ савируулан шунадаг гэх дайсан зугтан ирэхийг хүлээж суусан дүү нь түүнийг харлаа. Дайсан гэгч байдаг, өдөр бүхэн заналхийлдэг гэдгийг л мэдэхээс биш тэр нь ямархуу зүйл болохыг хөөрхий дүү үл мэднэ. Харин уулнаас л унаж ирсэн бол дайсан мөн, дайсан ямар ч хэлбэртэй байсан барьж тогтоох учиртай гэдэгт үл эргэлзэнэ.

Ингээд улайдсан бул чулууг эргэлзээгүй тэврэн авлаа. Хөөрхий амьтан улайдсан чулуунд наалдан, хиншүү хярвас ханхлуулан, түлэгдээ биз. Харин түүний сүүлчийн үг нь “Чи муу “писс! пасс!” гэвэл гэж л бай. Ахыгаа иртэл тавихгүй дээ, чамайг” ажээ. Үлгэр ингээд дуусдаг.

Миний сонссон “Амар сайхан жаргав” төгсгөлгүй ганц монгол үлгэр энэ байх. Уг нь манай үлгэр болж өгвөл жаргалаар дуусдаг “Аргай даргай түг гэж аавыгаа цохиж алаад амар сайхан жаргаж гэнэ” хэмээн төгсдөгсөн.

Үлгэрийг хуучилсан Догоо (УМБМХ! Төрөл тутамдаа дээшлэх болтугай) эмээ тэнгэрт халиад гучаад жилийг үджээ. Харин түүний ярьсан үлгэрийн “Итгэж бай, гэхдээ үгэнд нь орж эхийгээ алахааргүй хэмжээнд. Үнэнч зүтгэ, гэхдээ халуун чулуу тэврэхгүй хэмжээнд” гэсэн суртал нь амьдарсаар.

Монголчууд эх орноосоо сүүлийн үед их дүрвэж байна. Сүүлийн нэг жилийн байдлаар эх орноосоо дүрвэсэн монголчуудын тоо 30 мянгад хүрснийг албаны эх сурвалж мэдээллээ. Дүрвэгсэд гэж яагаад хэлэв гэхээр эдгээр хүмүүс бүгдээрээ “Эх орондоо ингэж амьдарснаас харийн оронд амьдарсан нь дээр” гэж үзсэн юм. Монголын дүрвэгсдийн урсгал боломжит бүх орон руу чиглэж байна. Ялангуяа Солонгос руу эрс нэмэгдсэн учраас тус улсын Монгол дахь Элчин сайдын яамнаас визний нөхцөлөө айхавтар чангарууллаа. Солонгост 31 мянга, Америкт 20 мянга, Японд зорчихоор жилд 5000 хүн виз мэдүүлдэг байснаа өнөөдөр 10 мянга болчихоод байна. Энэ мэтээр улс нэг бүрээр тоог нь гаргаж болно. Зөвхөн Скандинавын хойг руу гэхэд манайхаас 7000 гаруй иргэн дүрвэжээ. Ямартаа л дэлхийн халуун цэгүүд болох Сири, Ливи, Иракийн иргэдийг хүлээж авдаг Швед улс манай улсыг халуун цэгийн тоонд оруулж тооцсоныг манай төр засаг анзаарсан уу, үгүй юу. Иргэний дайн, аллага хядлага жинхэнэ утгаараа болж байгаа Сомалигаас 9000 орчим хүн Швед рүү дүрвэсэн байдаг юм шүү дээ. Гэтэл манайх 7000 орчим. Ялгаа байхгүй муухай ойрхон байгаа биз. Эдгээр улсын иргэд эх орондоо амьдрах аргагүй болсон гэдгээ тэндхийн хууль хяналтын байгууллагад батлахдаа өнөөх л дэлхийг жигшээж буй аллага хядлага, дайн самуунаа ярьдаг. Манайхан юугаа ярьж явааг мэдэхгүй, монголчууд бидний ярьдаг “Эр хүний 13 мэх”-ээ хэрэглэдэг тухай л сонсогдох боллоо. Монголоос жилд 30 мянган иргэн гадагшаа дүрвэж байна гэж үзвэл өдөрт 80 орчим хүн гадагшаа явж байна гэсэн үг. Өнөөдөр дэлхийн шүдний өвчин болсон Сири улс 2011 онд 23 саяулаа байгаад өнөөдөр 17 сая болчихоод байгаа юм. Гурван жилийн хугацаанд хоёр сая орчим нь амь үрэгдсэн. Үлдсэн дөрвөн сая нь дүрвэжээ. Жилд нэг сая гаруй хүн эх орноосоо зугтаажээ. Монголын гурван сая хүний 30 мянга, Сирийн 23 сая хүний дөрвөн сая хоёрыг хүн амын тоогоор нь, пропорцоор нь харьцуулбал манайх Сирийнхээс давчихаад байна. Энэ эмгэнэл биш үү.

Албан ёсны тоо баримтад дурдаж буйгаас vзвэл гадаадад гарсан манай иргэдийн тоо 200 мянга гэж жил хагасын өмнө мэдээлж байлаа. Өнөөдөр 300 мянга гарсан гэж мэдээлж байна. Энэ тоо сүүлийн нэг жилд хурдацтай өсчээ. Зарим судалгааны байгууллагууд бодит байдал дээр энэ тоо хоёр дахин илvv байгаа гэж хүртэл мэдээлжээ. Зөвхөн АНУ-д гэхэд албан ёсоор 20 мянга гаруй хvн бий гэдэг ч энэ тоо аль хэдүйн хол давжээ. АНУ-ын 51 мужид бvгдэд нь монголчууд аж төрж байгаа гэсэн мэдээллийг АНУ-ын талаас гаргаж өгсөн гэнэ. Гэтэл гадаадад аж төрж буй иргэдийн 80 гаруй хувь нь хууль бус гэжээ. Тэгэхээр чинь дүрвэгсэд гэж хэлэх нь зөв биз дээ.

Яагаад ийм байдалд хүрэв. Хамгийн гол шалтгаан нь сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсад ядуурал, ажилгүйдэл, мөнгөний хомсдол, төрийн хүнд суртал, авлига хээл хахууль, танил талгүй бол ямар ч ажил урагшаа явах аргагүй болсон байдал, бизнес эрхлэх боломжгүй болсон зэрэг нь Монгол Улсын мянга мянган иргэнд эх орноосоо дүрвэх шалтгаан болжээ. Энэхүү дүрвэн дайжилт өнөөдөр улам эрчээ авсаар байна. Яагаад ийм байдалд хүрснийг шулуухан хэлэхэд Монгол дахь эдийн засаг-улс төрийн эрх мэдэл бүхий бүлэглэл, мафиудын хоорондын тэмцэл өнөөдөр цадигаа алдсанаас үүдэлтэй юм. Мафиудын зөрчилдөөний үр дагавар иргэдийг ийнхүү дайжиж, дүрвэхээс өөр аргагүй байдалд хүргэлээ. Мафиудын хоорондын тэмцэл Монголд ядуурлыг, ажилгүйдлийг, мөнгөний хомсдолыг туйлд нь хүргэлээ. Ард түмнийг гудамжинд гаргалаа, үнсэнд хаясан шалз шиг гэж монголчууд ярьдаг даа, ард түмнээ яг л тийм болголоо. Монголын мафиудын хоорондын тэмцэлд өнөөдөртөө лав төгсгөл дуусгал харагдахгүй байна.

Монголын ашигт малтмалыг булаацалдсан мафиудын тэмцэл Монголын эдийн засагт юуг ч урагш нь хөдөлгөсөнгүй. Монголын саалийн таван үнээ гэгдсэн Оюу толгой, Таван толгой, Цагаан суварга, Цайрт минерал, Асгатын орд… аль нь ч улс орондоо ашиг тусаа өгөхгүй гацчихлаа. Үүний цаана хөдлөх ёстой байсан өөр олон олон уул уурхайн төсөл хөтөлбөрүүдийг хөдөлгөсөнгүй, бүгд царцлаа. Эргээд ерэн оныхоо хандлага руу орлоо. Монголчууд өнөөдөр мал махаа, жаахан ноолуураа, гурил будаагаа л яриад эхэлж байгаа биз дээ. Ерэн оны нийгмийн хүндрэлийн үед монголчууд эдгээрийг л ярьсан биз дээ. Энэ хэд л аминд нь орсон биз дээ. Өнөөдрийн эдийн засаг-улс төрийн бүлэглэл, мафиудын зөрчил тэмцэл эх орноо, ард түмнээ эргээд ийм арчаагүй байдалд авчирлаа. Тэртээх 20 жилийн өмнө монголчууд Солонгос руу мянга мянгаараа дүрвэн гарсан. Өнөөдөр тэр байдал руугаа шилжлээ. Монгол Улс өнөөдөр хөгжлийн тодорхой үе шатанд хүрчихсэн байх ёстой байтал ерэн оны дүр зураг руугаа эргээд очиж байгаа нь үнэхээр гунигтай байна.

Монгол оронд өнөөдөр хүчээ авсан мафиудын тэмцлээс дайжиж барууны орнуудад очсон хүн бүр яаж ийж байгаад гэр бүлийнхнийгээ татах ажилдаа орцгоосон байна. Энэ байдал тэдний эргэн ирэх баталгааг багасгаж байгаа юм. Байдал энэ хэвээр үргэлжилбэл Монгол Улсад хүн үлдэхгүй. Өнөөдрийн төр засагт байгаа хүмүүсийн зарим нь “Эх орноосоо битгий яваарай” гэх шиг юм яриад эхэллээ. Хамгийн хоржоонтой юм чинь энэ шүү дээ. Асашёрюү Дагвадоржоос эхлээд гадаад ертөнцөд сайхан амьдарч байсан олон олон монголчуудыг “Монголдоо ирж сайхан амьдар, Монгол чинь та нарыг өлгийдөн авна” гэж уриалан дуудсаар авчирсан. Авчирсан хойноо тэднийг хэн болгов. Нэр төрийг нь гутааж байна, мафи хоорондын тэмцэлдээ хутгаж шоронд хийж байна, ингэж хохирсон олон хүний жишээг энд дурдаж болно. Эх орондоо ирээд ийм хүнд байдалд орсон зарим нь байдгаа барж авлигал, мөнгийг нь өгч шоронгоос гараад шалавхан гадагшаагаа зугтаасан. Хууртагдаж Монголдоо ирээд бүгд л хохирч байна шүү дээ. Хэн хожсон юм бэ, хэлээд өгөх хүн байна уу. Америкт амьдарч байгаад ирсэн тэр маань эх орондоо ирээд илүү сайхан амьдарч байна, ийм ийм зүйлийг хийж бүтээлээ, үйлдвэр байгууллаа, ашиг орлого нь арвин байна хэмээн сайхан мэдээ дуулгах хүн байна уу. Ирсэн шувуу буцдагийн үлгэрийг Монголоос хангалттай харж эхэллээ. Гадаадад ажиллаж амьдарч, сурч боловсорч байсан бүх хүн буцаад гадаад руугаа зугтлаа, араас нь хэдэн мянгаараа амьдрахын тулд, хоолтой хувцастай, дарамт шахалтгүй амьдрахын тулд дүрвэцгээж эхэллээ. Ийм нөхцөл байдлаас гарах эхний алхам бол хүн бүрийн мэдэж байгаа ашигт малтмалын том ордуудыг булаацалдсан эдийн засаг-улс төрийн бүлэглэлүүдийн хоорондын хурц тэмцэлд цэг тавих явдал юм. Гэвч мафиудын тэмцэл хэзээ эцэс болохыг хэлэх аргагүй байна. Өнөөдрийн үнэн бол монголчууд л гадагшаа дүрвэсээр байгаа нь үнэн байна. Сирийн дүрвэгсдийг өрөвдөх биш сиричүүд биднийгээ өрөвдөж эхэлсний нэг жишээ бол хоёр сарын өмнө Европт цагаачилж очсон манай улсын нэг гэр бүлийн хоёрт тэнд багшилдаг сири эмэгтэй тус болсон явдал юм, ямарав дээ. Зовлон нэгт ахан дүүс болцгоосон юм биш үү.

Улс төрийн ээлжит сонгууль хаяанд ирээд байгаа энэ цаг мөчид сонгуульд оролцохоор бэлдэж байгаа нам, эвсэл, нэр дэвшигчид сонин хэвлэлтэй сайн түншийн харилцаатай байх нь юунаас ч чухал болсон. Их хурлын сонгууль болон нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд нэр дэвшихээр горилж байгаа хүмүүс одооноос л Монголын нэр нүүр болсон өдөр тутмын топ хэвлэлүүдэд ярилцлага, нийтлэл, сурвалжлага өгч өөрийгөө таниулах хэрэгтэй.

Үндсэндээ аав ээж, ус нутаг, удам гарал, эзэмшсэн боловсрол, туулж өнгөрүүлсэн алдар замнал, хийж хэрэгжүүлсэн бүтээн байгуулалт, цаашид хийхээр төлөвлөсөн ажил, амжилтынхаа түүхэн товчооноос хуваалцаж, сонгогч олны итгэлийг хүлээж сонины редакци, гал тогоотой нарийн нягт ажиллах нь тэдний үүрэг болоод байна. Олон мянган уншигч захиалагчтай брэнд сониноор дамжуулан хувь хүнийхээ бахдам чанар хийгээд Монгол Улсын хөгжил дэвшилд гар бие оролцож яваа гэдгээ мэдрүүлж, хөрс сууриа бэлдэх нь хамгийн гол ажил, үр дүнтэй алхам юм. Учир нь энэ удаагийн сонгууль өнгөрөгч оны сүүлээр баталсан Сонгуулийн тухай хуулиар явагдана.

Монгол Улсын Их хурал, Ерөнхийлөгч, аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын сонгуулийн үндсэн зарчмыг тодорхойлсон сонгуулийн нэгдсэн хуулиар ард түмэн, сонгогч олонд өөрийгөө таниулах, сурталчлах бүхий л зүйл тас хориотой байгаа. Уг хуулийн 70 дугаар зүйлийн “хууль бус сурталчилгааг хориглох” хэсгийн гол гол зүйлээс нь дурдвал: мөнгө, эд зүйл тараах, хөнгөлөлттэй үнээр худалдаалах, нийтийг хамарсан биеийн тамирын уралдаан, тэмцээн, баяр наадам, урлагийн тоглолт, хүлээн авалт, дайллага, цайллага, төлбөрт таавар, бооцоот мөрийтэй тоглоом зохион байгуулах, ивээн тэтгэхийг хориглосон. Мөн сонгогчдыг гадаад, дотоодод аялал зохион байгуулан оролцуулах, амралт сувилалд амраах, сувилуулах, аливаа шашны зан үйл ашиглах, түүнийг зохион байгуулах, шашны холбогдолтой эд зүйл тараах, сонгуулийн сурталчилгааны нэвтрүүлэг, материалд шашны холбогдолтой дуу, зураг хэвлэх, нийтлэхийг хориглоно.

Сонгогчдын саналыг татах зорилгоор өөрөө болон бусдаар дамжуулан, эсхүл хүмүүнлэгийн, буяны, шашны байгууллагын нэрээр халхавчлан сонгогч, түүний гэр бүлийн гишүүн, насанд хүрээгүй хүн, хамт олонд техник хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж, эм тариа, хүнсний болон бусад эд бараа төлбөргүй тараах, цалин хөлс, урамшуулал олгохыг хуулиар хатуу хориглосон. Ирээдүйд өөрийн болон бусдын хөрөнгөөр мөнгө, эд бараа өгөхөөр гэрээ байгуулах, хэлцэл хийх, хишиг, хувь, хувьцаа өгөх, ажлын байранд зуучлах, ажилд оруулах зэрэг амлалт авах, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, цахим орон зай, мессэж ашиглан улс төрийн чансаа тогтоох зорилго бүхий аливаа хэлбэрийн шалгаруулалт зохион байгуулах, бусдыг гүтгэн доромжлох, хуурамч мэдээлэл тараах зэрэг нь мэдээж хориотой. Ингэж улс төрийн ээлжит сонгуулийн жил эхэлснээс хойш буюу энэ оны нэгдүгээр сарын нэгний өдрөөс эхлэн сонгуулийн санал хураалт дуусах цаг мөч хүртэл дээрх бүх зүйл заалтыг хуулиар хориглосон байна.

Харин эл бүх хориотой жагсаалтад сонгуульд өрсөлдөхөөр бэлдэж байгаа этгээд сонин хэвлэлд ярилцлага өгөх хийгээд мэдээ материал нийтлүүлж болохгүй гэсэн үг өгүүлбэр байхгүй байгаа. Энэ нь сонгуулийн сурталчилгааг сониноор явуулахыг зөвшөөрч байгаа зүйл. Гэхдээ улс төрийн ямар нэгэн акц үзүүлэх, хэн нэгэн хүний нэр төрд халдах, гутаан доромжлох зэрэг нь мэдээж хууль бус үйлдэл болно. Түүнээс тухайн хүн өөрийнхөө амжилт бүтээл болоод удам гарал, ус нутаг, сайн үйлс, бүтээн байгуулалт, нийслэл хот, орон нутгийн хөгжил дэвшлийн талаар сонины хичнээн нүүр талбайг ч эзэгнэн ярьж болно. Энэ бүхэнд сонины редакци нээлттэй байж мэргэшсэн хамт олон танд үйлчлэн, яриа хөөрөөг чинь оюуны өв болгон мянга мянган уншигчдаа хүргэдэг. Монголын хэвлэл мэдээллийн зах зээлд өдөр тутмын сонины нүүр талбай харьцангуй хямд юм. Дээрээс нь Монголын топ хэвлэлүүд өөрийн гэсэн үйлдвэртэй болж, орчин цагийн хэвлэлийн зах зээлд олон улсын стандартыг барьж ажиллах болсон. Технологийн өндөр дэвшил, хурд хүч, өнгө шүүлтний дээд зэргийн чанарын баталгаа болсон үйлдвэр сонины зөвхөн нэг дугаарыг хэдэн зуун мянгаар хэвлэх хүчин чадалтай.

Өдөр тутмын сонинд нийтлэгдсэн материал тэр чигээрээ түүх болж, тухайн сонины хуудсыг ураад шатаачихдаггүй л юм бол хичнээн мянган жил оюуны бүтээл болон хадгалагддаг. Мэдээллийн энэ эрин зуунд, цахим ертөнц хүчээ авч буй нийгэмд сонин хэвлэлийн гол үнэ цэн үүнд оршдог юм. Сонгуулийн сурталчилгааг хуулийн дагуу 24 цагийн өмнө хаадаг. Нэр дэвшигч олны өмнө гарч үг хэлэх эрхгүй, зурагт, радио цахим сайтаар сонгуультай холбоотой нэг ч үг өгүүлбэр байх учиргүй, амаа үдүүлсэн тэрхүү 24 цагийн туршид таны ярилцлагатай сонин л бусдын өмнө дэлгээтэй байна. Бүтээн цогцлоохын ирмүүн их хүсэл оршсон яриа хөөрөө чинь сонгуулийн өдөр ч сонгогчдын чихэнд хүрч, хэлгүй, дүлий өдрүүдэд гагцхүү сонин л таныг олон түмэнд тунхаглан зарладаг. Өдөр тутмын сонинд нийтлэгдсэн материал тэр чигээрээ түүх болж үлддэг гэдэг нь ийм учиртай.

Сонинд нэг л гарсан бол тэгээд болоо, дахиж гарах шаардлага байдаггүй. Харин зурагт радио, цахим сайт бол өөр, тухайн үедээ урсаад өнгөрдөг. Гар дээр үлдэх бодит зүйл байдаггүй.

Таны ярилцлага нийтлэгдсэн сониныг хүмүүс маш дуртай, урамтай авч уншина. Учир нь тухайн сонинд таны ярилцлага, нийтлэлээс гадна олон сайн материал хахаатай байх нь мэдээж. Нүүр нүүртээ унших юмтай, өвөрмөц содон, нийгэмд тодорч буй хүмүүсийн сонирхол татсан яриа хөөрөө, зураг хөрөгтэй сонинг үнэхээр юм уншдаг хүн булаах нь холгүй шүүрч авдгийг бид мэднэ. Ухаандаа, “Өдрийн сонин”-д та ярилцлага өглөө гэж бодоход тухайн дугаарт төрийн шагналт нэрт нийтлэлч Баабарын юм уу, төрийн шагналт зохиолч Б.Цэнддоогийн нийтлэл хэвлэгдэхэд юу болох уу. Ингэж тухайн нэр дэвшигчийн өөрийгөө олон түмэнд нээж гаргасан сонины хуудас бүхэн үнэ цэнтэй байдаг юм.

Монголын брэнд сонины нүүр талбайд гарч, түүний эн цараагаар өргөн олон уншигчдад хүрч өөрийгөө таниулах нь эрхэм. Түүнээс биш нэр дэвшигчид өөрсдөө сонин гаргаад, сонгогч олондоо тараана гэвэл үлгэр. Зүгээр нэг сурталчилгааны болсон болоогүй албан ёсны хуурай хэвлэмэл хуудас л болно. Тэгж ард түмнийг басамжилж болохгүй. Өнөөдөр монголчууд нэг үеэ бодвол боловсролтой, өндөр соёлтой болсон. Сүүлийн үед хэн дуртай нь цахим сайт нээж, түүнийгээ сонгуульд ашиглахаар зэхэж байна. Яг бодит амьдрал дээр, Монголын нөхцөлд аваад үзэхэд хөдөө орон нутгийнхан тэр чигээрээ цахим сайт үзээд сууж байх уу. Сумын цөөн хэдэн албан хаагч л үзнэ байх. Интернэтгүй бол, ухаалаг утасгүй бол цахим ертөнцийн тухай ярихын ч хэрэг байхгүй. Энэ мэтчилэн эрсдэл ихтэй. Ер нь энүүхэндээ хэлэхэд, цахим сайтад тавигдсан нэр дэвшигчийн яриаг хэн нэгэн “ба бэ”-гүй уншаад сууж байна гэдэг бас л асуудалтай. Манайхан чинь цахимаас хов жив, элдэв яриа хөөрөө, сенсаци л хайдаг юм биш үү. Ингээд бодохоор зурагт радио, цахимаар өөрийгөө таниулна гэдэг тийм ч үр дүнтэй биш байх нь. Тиймээс сонгуульд оролцъё гэж бодож төлөвлөж байгаа хэн бүхэн сонинтой нөхөрлөхөөс өөр аргагүй болжээ.

Ерөнхий сайд байсан С.Баярын том гавьяа бол Оюу толгойг хөдөлгөсөн. Энүүгээр нь бид амьдарч байгаа. Том төслийг хөдөлгөсөн гавьяа үнэхээр олон жилдээ ингэж гарч ирдэг юм байна. Гэхдээ бас нэг зүйл байна. Гай ч бий, гавьяа ч бий гэдэгчлэн түүнд бас тарьсан гай гэж байна. Тэр нь өнөөдрийн энэ их талцал хэрүүлийн үрийг тарьсан Таван толгойг зогсоосон явдал. Таван толгой дээр гаргасан түүний шийдвэр буруу байв.

Одоо олон амьтны хэрүүлийн үр болсон Таван толгойн талаар түүх сөхье. Таван толгой нийтдээ 6.5 тэрбум тоннын нөөцтэй, таван толгойгоор нь хуваахад найман зуугаас 900 мянгаар бараг тэгш хуваагддаг.

Улсын төсвөөс их хэмжээний мөнгө гарган 1957 онд анх хайгуулыг нь хийж, 1980-аад оны үед нөөцөө батлуулж, дараа нь Эдийн засгийн харилцан туслалцах зөвлөл гэж тэр үеийн социалист блокын орнууд багтдаг зөвлөлд хөрөнгө оруулалт хүсэн санал тавьсан байдаг. Гэтэл хөрөнгө оруулах улс олдоогүй. Тэгж байтал манай улс ардчилал зах зээлд шилжиж, 1997 онд Ашигт малтмалын тухай хууль гарсны дараа Австралийн BHP компани тусгай зөвшөөрлийг нь эзэмших болж улмаар эдийн засгийн үр ашиггүй байна гэж үзээд 1998 онд лицензийг буцааж өгсөн. Учир нь тэр үед коксжих нүүрсний үнэ тонн нь дөнгөж 40 доллар байсан үе. Мөн дэд бүтэц, ус, цахилгаан огт байхгүй болохоор эдийн засгийн үр ашиггүй гэж үзсэн. Ингээд дөнгөж зургаахан сарын дараа л лицензээ буцаахад нь “Mine info” хэмээх Монголын компани авч, уул уурхайн зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг уг компанийн эзэн Батсайхан “Алтай трейдинг” компани буюу бидний мэдэх Сү.Батболдод санал тавьж, ингээд өргөжин нийт арван дөрвөн компани нэгдэн консорциум болохоор ярьсан байдаг. Сү.Батболдыг Монголын томоохон ордыг эзэмшлээ гэж шүүмжлэхэд “Өмнөх эзэмшигч нь гадны компанид лицензээ өгч болох байсан, харин ч монгол хүн Монголдоо авч үлдсэнээрээ улсынхаа өмнө гавьяа байгуулсан гэж тайлбарлах нь ч бий. Өнгөц харахад тийм. За тэр ч яахав. Ямартай ч Таван толгойн түүх ингэж л эхэлсэн. Г.Батхүү, Ц.Цэнгэл, Сү.Батболд, Ж.Оджаргал, Батж.Батбаяр, П.Очирбат, М.Энхсайхан, Д.Идэвхтэн, Ж.Оюунгэрэл нарын арван дөрвөн компани буюу арван дөрвөн айл эзэмших болсон нь ийм учиртай. Энэ хэдэн айл Таван толгойг өөрийн болгоод байж байтал өнөө хэдэн айлын заримыг нь айлгаж, шантаажинд оруулж, төрийн нэрээр сүрдүүлж байгаад дээрэмдээд авчихсан. Яг үнэндээ намаа гоё харагдуулах гэж иргэдээс оноо авах гэсэн л арга гэж учир мэдэх хүмүүс ярьдаг. Мөн өөрсдийн хувиа С.Баярын шахалтаар төрд булаалгасан хүмүүс одоо ч толгойгоо шааж, харамсч суудаг юм билээ. Таван толгойн нэлээд хэсгийг нь төрийн болгож С.Баяр төрд авсан гэдгээ зарласнаар тухайн үед “Монгол ардын нам ард түмэндээ хэдэн баячуудааас баялгийг нь булааж авч өгч байна” гэж ойлгогдохоор, сонгогчдыг татах үнэхээр том сценари болсон. Нэг үгээр ард түмэнд өгнө гээд булаагаад авахаар булаалгасан хүмүүст муухай ч “Биднийх боллоо, хувь хувьцаа эзэмших нь” гэж ард иргэд баярласан. Гэвч өнөөг хүртэл үр шимийг нь хүртээгүй, яагаад Таван толгойгоос болоод хэрүүл тэмцэл тасрахгүй байгааг огт ойлгоогүй нь олон. Ингэж л төр нэг хэсгийг нь булааж авсан үеэс Таван толгойн хэрүүл эхэлсэн. Өнгөц харахад төр ард түмэндээ хувааж өгнө гэдэг нь их гоё сонсогддог. Төр бол гурван сая хүний төлөөлөл. Яг жинхэнэдээ төр бол эзэн биегүй. Төрийн өмч гэдэг тухайн үед төрд байгаа хэдэн хүний л өмч болдог. Төр, хувийн хэвшил хоёрын ялгаа Ухаа худаг, Эрдэнэс Таван толгой хоёрын байгаа байдлаас л шууд харагддаг. Ухаа худаг баяжуулах үйлдвэртэй, хил хүртэл зам тавьчихсан, Эрдэнэс Таван толгой шороо манаруулсан хэвээрээ баяжуулах ч үйлдвэргүй л байж байна.

Ийм их үнэ цэнтэй асар их баялгийг түмэн амьтны дунд ширээн дээр дэлгээд тавиад үз л дээ. Хэн түрүүлж шүүрсэн нь авдаг. Үүн шиг энэ асар их баялгийг авах гэсэн болгон булаалдаж байна. Энэ хэрүүлийн үрийг л С.Баяр тавьчихсан хэрэг. Таван толгойг одоо төр барьж байсан хэдэн хүн л булаалдаж байна. “Би авна, танайх авбал бидэнд дийлдэхгүй, бид авбал та нарт дийлдэхгүй” гэсэн хэрүүлээр үргэлжилж, эцэстээ энэ хэрүүл Монголын нийгмийг хуваах хэмжээнд хүрлээ. Угтаа хэдхэн айлын, хэдхэн том улстөрчийн хэрүүл шүү дээ. Тэр эзэн суучихсан байсан арав гаруй айл өөрсдөө аваад Таван толгойг ажиллуулж байсан бол одоо хагартлаа баяжсан байх ёстой. Өдийд дэлхийн хэмжээний овоо хэдэн тэрбумтантай болчихсон байх байв. Мөнгөтэй болсон хүн эхний хэдэн жил баруун солгойгүй тансаглана л биз. Эцсийн дүндээ тэр их мөнгийг хадгалаад хадгалах газар ч байхгүй. Тиймээс тэнэг л биш бол их мөнгөтэй болохоороо хүмүүс хөрөнгө оруулалт хийдэг. Юу ч юм барьж бүтээдэг. Өдийд өнөөх хэд маань дэлхийн дайны баячуул болчихсон бол Toyota-ийн салбар үйлдвэрийг Монголд нээчихсэн, тэнд нь зуун мянган хүн ажиллаж байх байлаа. Энэ бол ердөө л жишээ шүү дээ. Гэтэл тэгсэнгүй. Хувхай хоосон хэвээрээ өөрөө ч баяжсан юмгүй, өрөөлийг ч баяжуулсан юмгүй алаагүй баавгайн арьсыг хувааж авах хэрүүлээ хийсээр л өнөөдрийг хүрчихлээ. Өнөөх арван хэдэн айл дээр дахиад арван хэдэн айл нэмэгдэг л дээ. Та хэд хорин хэдүүлээ Таван толгойг аваад баяжицгаа. Хамаа алга. Тэгээд зуун мянга, хоёр зуун мянган монголоо ажиллуул, хоолтой нь залгуул, амьдралаа өөд татах боломжийг нь олго. Тэдний цаана хэдэн ам бүл байгаа билээ. Олон монгол хүн ажилтай, орлоготой болно. Хэрэлдэж талцаад байхаар ийм нэг шийдэл байна. Ширээ тойроод нэг ярилц. Түүнээс биш ард түмэнд энийг ашиглуулаад бид тэрнээс хувь хүртээд бид баяжитлаа өдий байх шиг байна. Энэ итгэл аль хэдийнэ алдарчихлаа.

МАН-ын зүгээс сүүлийн үед улс орон давшгүй их өрөнд орлоо гэж орилолдож байгаа. МАН-ын дарга нь хүртэл “Монголын иргэн бүр 15 сая төгрөгийн өртэй боллоо” гэж ярилцлага өгөх болсон. Ард иргэд бид нар ч тэдний үгэнд итгэж нойр хүрэхээ больсон юм. Үнэндээ хэн нэг улстөрчийн компани руу орчихсон их мөнгөний өр гэж бодохгүй байлаа. Эх орны бүтээн байгуулалтад зарцуулагдсан мөнгө гэж бодож байлаа. Нийслэлд гэхэд урьд байгаагүй их зам, гүүр, талбай гудамж, байшин барилга ашиглалтад орсон. Энэ бүгд рүү оруулсан хөрөнгө л эцэстээ их өр болчихоод байна гэж боддог. Аймгуудыг харахад л Дорнодоос бусад нь бараг засмал замаар холбогдчихсон. Эх орны төлөө хийгдсэн энэ их өр ширийг одоо төлөхөөс биш яахав гэсэн сэтгэл хүн бүрт төрсөн байх. Жишээ нь нийслэлд амьдарч байгаа хэн ч тэр өрийг төлөхөөс татгалзахгүй. Бүгд хийсэн бүтээсэн бүгдийг нь ашиглаж, дээгүүр нь алхаж гишгэж явна. Иймэрхүү эх оронч сэтгэлээр орой үдэш хүртэл гэртээ тооцоо хийж хямраацгаасан нь үнэн. Тавьсан зам, зассан гудамжаар нь алхаж л яваа хүмүүс чинь. Яагаад гэвэл монголчууд язгуураараа хүнээс хэрэглэсэн юмаа өгдөг, төлдөг сэтгэхүйтэй ард түмэн юм. Ийм л тооцоог монголчууд хийж байлаа шүү дээ, өчигдөрхөн.

Тэгсэн өчигдөр болсон Эдийн засгийн форум дээр Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг юу гээд хэлчих вэ! Форумын индэр дээрээс, тэр олон төлөөлөгчийн өмнө тэрбээр “Өрөнд санаа зовоод байгаа юм бол Л.Энх-Амгалан, Н.Номтойбаяр, О.Содбилэг та нар өөрсдөө өрөө төлчих” гэж хэллээ. Энэ нь ард түмний нүдийг орой дээр нь гаргав.

Ингээд МАН-ынхны ”Монголын иргэн бүрийн тоогоор 15 саяын өр” хэмээн орилолдож, ард түмнийг хямраасан дааж давшгүй 21 тэрбум долларын өрийн талаар Ерөнхий сайд яг юу гэж хэлснийг хүргэе. “Монгол Улс 21 тэрбум долларын өрөөр дэлхийд мөнгөн медальтай боллоо, хүн бүр 15 сая төгрөгийн өртэй гэсэн рекламыг өнөөдөр олон сонсч байгаа байх аа. Монгол Улсын гадаад өр төлбөрийг олон улсын стандартаар хөтөлдөг. 2011 он хүртэл зөвхөн Засгийн өр тооцож байснаа шинэ хуулиар нэмээд Монголбанк, арилжааны банкууд, хувийн хэвшлийн компаниудын зээл, тэр бүү хэл толгой компаниасаа охин компани руугаа шилжүүлж зээлдүүлсэн хөрөнгө оруулалтыг хүртэл өрөнд тооцож нэгтгэх болсон. 21 тэрбум төгрөгийн талаас илүү нь ийм бүртгэлийн өрнөөс үүсэлтэй болохоор өр гэж хэлэхэд үнэхээр хэцүү. Энэ аргачлалаар тооцоход МАН-ын Засгийн газрын үед 11.3 тэрбум, АН-ын Засгийн газрын үед 9.9 тэрбумын нийт гадаад өр бүртгэгджээ.

Үүнээс өнөөдрийн байдлаар Засгийн газарт хамаарах нь 4.9 тэрбум долларын зээл байна. Засгийн газарт хамаатай энэ мөнгөнөөс МАН-ын Засгийн үед 2.3 тэрбум орчим долларыг нь улс төрийн зорилготой халамжид бэлнээр тараажээ. Идсэн, уусан гээгүй шүү, битгий мушгиарай. Харин сүүлийн дөрвөн жилд АН-ын Засгийн үед ийм хэмжээний мөнгийг ард түмэндээ хувааж өгөөгүй боловч бүтээн байгуулалтад зарцуулж, зам барилга дэд бүтэц, үйлдвэр барьжээ.

“Еэвэнгийн нөгөө тал нь хаана байна” гэдэг шиг өрийн тал нь хаачив гэж асуух байх. Энэ өрийн үлэмж хэсэг нь нэг талаас Монгол Улсын өр мэт харагдах боловч нөгөө талаас Засгийн газарт огт хамаагүй юм. Эдгээр нь УИХ-ын гишүүн Энх-Амгалангийн Эм Си Эс компани, УИХ-ын гишүүн Номтойбаярын МАК компани, УИХ-ын гишүүн Содбилэгийн НИК, Петровис компани зэрэг Монголын олон олон хувийн компанийн авсан зээл юм.

Өрийн тухай яриагаар өөрсдийгөө өдөж явахын оронд өөрийнхөө тавьсан өрийн доороос өндийж авбал дээргүй юу, улстөрч нөхөд өө. Та бүхний өөрсдийнхөө эрсдэлээр авсан өр зээлийг чинь жирийн иргэд харин төлөх ёсгүй гэдгийг хатуухан хэлчихье.

Айлгах тактик гэдэг барууны телевизийн нэвтрүүлэг байдаг, харин Ардын нам ардаа айлгах тактикаар сонгуулийн кампаниа хийх шаардлагагүй гэдгийг энд зориуд онцолъё. Сонгуулийн кампани нэг өдөр л дуусна. Монгол Улсын нэр хүнд имиж дуусахгүй үргэлжилнэ гэдгийг санацгаа” гэж хэлсэн юм.

Ардын намынхан “Иргэн тус бүр 15 саяын өртэй боллоо” гэж айлгаад байсан нь ийм учиртай болж таарав. Ер нь бол аль ч улс орны Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүний үг л хамгийн үнэн, итгэл үнэмшилтэй байдаг. Ерөнхий сайдыг ингэж хэлсний дараа ард түмэн бүгдийг ойлголоо. МАН-ынхан даан ч их өр гэж яриад байсан юм тэгсэн нөхдүүд өөрсдийнхөө тавьсан “өр”-ийг л биднээрээ төлүүлэх гээд тэгж их шамдангуй чарлаад байсан юм байна. Бүр Монголын иргэн тус бүрт 15 саяар нь хуваачихсан шүү. Алах нь ээ. Эндээс харахад Ерөнхий сайд үнэнийг ард түмэнд яг үүн шигээр хэлж өгдөг баймаар юм байна. Ард түмэн үнэн зөвийг мэдэх эрхтэй. Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгийн энэ удаа хэлсэн үг, өгсөн мэдээлэл бол ер нь улстөрчдөд, тэр дундаа хойших бүх Ерөнхий сайдуудад жишиг болохоор үг боллоо. Нөгөө талаас нь харвал ер нь ямар ч улстөрч үнэнийг ард түмэнд хэлдэггүй юм байна. Харин ч эсрэгээрээ үнэнийг ард түмнээс нуудаг юм байна, лав л Монголын улстөрчид. Гэтэл бүгдийн сэтгэлийг зовоож байсан 21 тэрбум долларын их өрийн тухайд Ерөнхий сайд тавхан минут үнэнийг хэлэхэд гурван сая монголын чинь сэтгэл амарч байна шүү дээ. Сонгуулийн пиартаа зориулсан атгагхан бодлоор ард түмнээ ийнхүү сэтгэлийн зовлонд унагаж байгаа улс төрчдийг одоо юу гэж ойлгох вэ. Тэдэнд итгэх биш, жигших ёстой бус уу. Ард түмэн бид бүхэн дэмий донгоссонд нь итгээд явж байдаг.

Тэгэхээр одоо МАН-ынхан та нар өрөө төлцгөө. Бид, бидний үр хүүхэд та нарын тавьсан их өр зээлийг төлнө гэж байх ч үгүй, битгий донгос. Сүүлийн хэд хоног даан ч ихээр “Дааж давшгүй их өрөнд орлоо” гэж орилолдож, бүр хүн нэг бүр 15 саяын өр төлнө шүү гэж шамдуулаад байсан юм. Тэгсэн бид нараараа л тавьсан “өр”-өө төлүүлэх гэж тэгж улайрч байсан юм байна л даа, ямар муухай хүмүүс вэ.

Б.Нямаа

Сүүлийн хэдэн жил Монгол Улсыг арбитрын шүүхэд дуудаж, 350 сая ам.доллар анх нэхэмжилж байсан “Хан ресурс”-ын асуудал саяхан эцэслэн шийдэгдсэн байна. Сангийн сайд Б.Болороор ахлуулсан ажлын хэсгийнхэн Канадад айлчлах үеэрээ “Хан ресурс” компанийн нөхөдтэй хэлэлцээ хийж 70 сая ам.долларыг манай тал ирэх тавдугаар сарын 15-ны дотор төлж барагдуулахаар болжээ. Энэ тухай Сангийн сайд хэвлэлийнхэнтэй уулзахдаа мэдэгдэж, 70 сая ам.долларыг 2016 оны төсвийн тодотголд тусган төсвийн мөнгөнөөс төлнө гэдгээ хэлсэн юм. Ийнхүү “Хан ресурс”-ын мөнгийг Монголын Засгийн газар өгнө гэдгээ мэдэгдчихлээ. Уг асуудал анх хэрхэн үүсч, юуны учир Монголын Засгийн газар арбитрын шүүхэд удаа дараа дуудагдан, эцэстээ 70 сая ам.долларын өрөнд уначихав гэдгийг эргэн саная.

С.Баярыг Ерөнхий сайд байх үед буюу 2009 оны долдугаар сард Монгол Улсын Засгийн газар Канадын “Хан ресурс” компанийн Дорнод аймагт эзэмшиж байсан ураны тусгай зөвшөөрлийг цуцалсан байдаг. Лицензээ хураалгуулсан компани Монголын Засгийн газрыг эрчим хүчний гэрээ, гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн хэд хэдэн заалтыг зөрчсөн гэж үзэн олон улсын арбитрын шүүхэд хандаж, 350 сая ам.долларын нэхэмжлэл гаргасан. “Хан ресурс”-ын асуудал тухайн үед Монголын Засгийн газрыг толгойлж байсан С.Баяртай гарцаагүй холбогддог юм. С.Баярыг Ерөнхий сайд байхдаа буюу 2008 оны дөрөвдүгээр сард Орост албан ёсны айлчлал хийснийхээ дараа шууд Мардайн орд газартай танилцсаныг, тэндээсээ нисдэг тэргээр Чита мужийн Краснокаменскт очиж Приаргуны уул уурхай, химийн үйлдвэрийг сонирхсоныг Баабар маш тодорхой, баримт сэлттэй бичсэн байдаг.

С.Баярыг Мардайгаас цааш авч явсан хүн нь ОХУ-ын Атомын энергийн “Росатом” улсын корпорацийн тэргүүн С.Кириенко гэж байгаа. Тэр нөхөр Монголын орд газарт өөрийн хувь оролцоог нэмэгдүүлэх болон ураны хүдрийг Краснокаменскт боловсруулах саналаа танилцуулсан гэх хардлага хүмүүст байсан. С.Баяр албан айлчлалаар Москвад буумагцаа хамгийн түрүүнд С.Кириенкотой уулзсан нь хардлагыг бататгах үндэс суурь нь болдог юм. Приаргуны уул уурхай, химийн үйлдвэр 700 метрийн гүнд боловсруулалт явуулдаг, хуучин Зөвлөлтийн цөмийн цэнэгт хошуунуудыг хийдэг газар билээ. Мардайн ордыг Приаргунд хүдэр нийлүүлэх зорилгоор 1981 онд маш нууц концессын гэрээ байгуулсан гэдэг. Ерөнхий сайд С.Баяр тийнхүү Краснокаменскт очсоныхоо дараа буюу 2009 оны хавар Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөр зөвлөмж гаргуулах, атомын эрчим хүч ашиглах талаарх төрийн бодлого, хууль тогтоолын төсөл боловсруулах ажлыг эхлүүлж, улмаар “Монгол Улсын төрөөс цацраг идэвхт ашигт малтмал болон цөмийн энергийн талаар баримтлах бодлого”, “Цөмийн энергийн тухай” хуулийг тус тус батлуулсан.

МАН-ын гол лидер байсан С.Баяр Канадын компанийг Монголоос хөөж гаргасан түүх ийм. Тэгэхээр “Хан ресурс”-ын 70 сая ам.долларыг Монголын Засгийн газар биш, Монгол Улсын иргэн С.Баяр төлөх ёстой гэдэг нь хэнд ч ойлгогдохоор байна. Оросын шахалтаар Канадын компанийг хөөж гарган адаг сүүлд нь Монголын төрийг өрөнд унагасан хариуцлагаа тэр бүрэн даах учиртай. С.Баяртай холбоотой асуудал босохоор Монголд байхгүй, гадаадад байгаа гэх хариултууд гарч тэгсгээд намждаг. Харин энэ удаад “буух эзэн, буцах хаягтай” хэргийн эзэн Монголдоо ирчихсэн, хэд хоногийн өмнө Ц.Гомбосүрэн гуайн номын нээлт дээр явж харагдана лээ. Түүнийг нэн даруй АТГ атгандаа хийх цаг нь болжээ.

Өнөөгийн эрх баригчид “гэмт хэрэгтэй үл эвлэрнэ”, “бид хууль шүүхийн дагуу шударга ажиллаж байгаа” гэж зогсоо зайгүй мэдэгдэх болсон. Тиймдээ ч тэр үү өөрсдийн намын нөлөө бүхий гишүүд, журмын нөхдөө хууль шүүхийнхнээр шалгуулаад, ээлж дараалан шоронд явуулж байна. Ардчилсан засгийн Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөхөөр ажиллаж байсан Л.Гансүх нарын хэрэг, сүүлд нийгмийн гол дуулиан шуугиан болоод буй Монголын ардчилсан холбооны дарга, Их хурлын гишүүн Х.Баттулгын хань хамсаатнуудын баривчилгаа гээд үй олон жишээ татаж болохоор. Өглөө ажилдаа ирэхэд л нэг хүн баригдчихсан, хөхүүл хүүхэдтэй хүүхнийг хүртэл хорьчихсон, амралтын өдрүүдэд улам ч гаардаг бололтой, тэр баривчилгаа нь. Эрх баригчид өөрсдийнхөө намынхныг ингэж хорьж цагдаж, үйл тамыг нь үзэж байгаа юм чинь эсрэг намынхаа дарга байсан нөхрийг эрх биш шалгаж, учир зүйг нь олж хариуцлагыг нь үүрүүлэх байлгүй.

“Эрх биш” гэж итгэж ядсан байдалтай хэлж буй маань учиртай. Ардчилсан засгийнхан сөрөг хүчин болох МАН-ын нөхдийг огтоос шалгахгүй, харин ч бүр бөөцийлсөн, хамгаалсан байдалтай байгаа нь гайхширал төрүүлдэг. Ардын намын гишүүд тийм өө сэвгүй, шалгах шаардлагагүй хүмүүс юм уу. Улсын эд хөрөнгө, уурхай баялаг, Улаанбаатарын газрыг зарж хагартлаа баяжсан тэднийг харин ч бүр удаа дараалан шалгаж, асуудалтай нөхдийг нь хорьж цагдах болсон. Тухайлбал, Хөшөөтийн уурхайг хувьдаа авчихсан У.Барсболдыг яагаад шалгадаггүй юм бэ. Хуучин “Ху” намын үед Засгийн газрын гишүүн Байгаль орчны сайдаар ажиллаж байсан тэр нөхөр 200 сая тонн нүүрсний нөөцтэй гэгддэг Хөшөөтийн уурхайг Хонгконгийн хөрөнгийн бирж дээр арилжин хятадуудын мэдэлд өгчихсөн гээд байгаа. Хэрвээ уг мэдээлэл үнэн бол хамгийн ноцтой, хамгийн түрүүнд шалгах ёстой хүн нь У.Барсболд байж таарна. За тэгээд үе үеийн засгийн өнгөн дээр ам дамжин яригддаг, дархлагдчихсан юм шиг хэдэн нөхөр бий. Одоогийн МАН-ын дарга М.Энхболд болон Т.Бадамжунай нарын Улаанбаатар хотын газрын мафийнхан. М.Энхболд, Т.Бадамжунай тэргүүтэй нөхөд Улаанбаатар хотын газрыг зараад, дөрвөн уулын дундах Алтан тэвшийн хөндийг хөл гишгэх газаргүй болгож, Монгол Улсын хөгжил дэвшилд саад тотгор учруулсан нь үнэн юм бол хууль шүүхээр тогтоолгож, цээрлэл хүлээлгэх цаг нь хэдийнэ ирсэн дээ. Юуны учир тэдний толгойг илж, төрөө түшүүлж сэтэрлэчихсэн морь шиг байлгаад байдаг юм бол. Хэрвээ хотын газрыг зарж үрээгүй юм бол түүнийг нь олон түмэнд мэдэгдмээр байна шүү дээ. Ардын намын дарга, Улаанбаатар хотын газрын мафи гэгддэг нөхөр “Хуучин цагт бид өмчгүй төр авсан, одоо өртэй төр авах нь” гээд даналзаад байна лээ. 2012 онд ардчиллынхан гишгэх газаргүй Улаанбаатарыг хүлээж авснаа мартаагүй байлтай.

Ард түмэнд үнэгүй нүүрс тараасных нь төлөө Л.Гансүхэд 3.6 жилийн хорих ял өглөө. Тэгвэл бүхэл бүтэн Улаанбаатар банкийг хувьчлаад авчихсан Ардын намын лидерүүдийг одоо баллаж өгөх байлгүй. Мөн гурван өрөө зочид буудлыг засч авч, газар нь хотод хэвээрээ байгаа Улаанбаатар хэвлэх үйлдвэртэй нэр холбогдсон Н.Энхбаярыг дөрвөн жилийн турш шорон сахиулж амийг нь чангаалаа. Тэгсэн хэрнээ Хадгаламж банкны 14 тэрбумыг мөрийтэй тоглоод салхинд хийсгэчихсэн У.Хүрэлсүх нарыг одоо хэр нь шалгадаггүй, чимээ аниргүй байгаа нь бас л хачирхалтай. Энэ бүгдийг өөрсөдтэйгөө хүртэл дайн зарлаад байгаа ардчилсан төр шалгаж үнэн мөнийг нь тогтоохыг Монголын ард түмэн хүлээж сууна. “Хан ресурс”-ын 70 сая ам.долларыг Засгийн газар биш С.Баяраар төлүүлэх нь зүйд нийцнэ гэдгийг сүүлд нь дахиад хэлчихье.

Б.Батболд

“Өдрийн сонин”-ы цахим сонины www.admin.dnn.mn вэб сайт “Шинэ долоо хоногийн зочин” ярилцлагын булан нээж байна. Энэхүү шинэ булангийнхаа зочноор П.Баярхүүг урьж ярилцлаа.

-Түүхэн сэдвээр монголчууд өөрсдөө хийсэн хэдэн том кино бий. Тэдгээрийн нэг нь “Мандухай сэцэн хатан”. Төрийн соёрхолт Н.Сувд Мандухай хатны дүрийг, гавьяат жүжигчин Ж.Сүххуяг Батмөнх даян хааны нас биед хүрсэн үеийн дүрийг бүтээснийг уншигчид андахгүй. Харин та Батмөнх даян хааны бага насны дүрийг бүтээсэн байдаг. Ямар тохиолоор тэр түүхэн хүний дүрд тоглох болсон бэ?

-“Мандухай сэцэн хатан” киног 1986 оны үед улс өөрийн хөрөнгөөр хийсэн юм. Улсын хөрөнгөөр хийсэн сүүлийн кино байх. Тэгэхэд би 11 настай, тавдугаар ангийн сурагч байлаа. Монголын хүүхдийн ордны драмын дугуйланд явдаг байв. Дугуйландаа үдийн хойно 2:30 гээд очно. Яагаад ч юм тэр өдөр эрт очмоор санагдаад 12 гээд явсан. Тэгэхэд Баяжихын Пүрвээ гуай дугуйлан дээр ирж багшид Сүххуяг ахын зургийг үзүүлээд “Энэ залуутай адилхан хүү байна уу” гэж асууж сурсан юм билээ. Багш, манайд нэг хүү бий, үдээс хойш ирдэг юм. Тэр үед нь уулзах уу гэж л дээ. Пүрвээ гуайг яг гарч явахад нь би ирж таараад, “Өө, нөгөө хүүхэд чинь энэ. Их адилхан байгаа биз” гээд л уулзуулсан. Тэгээд намайг шууд кино үйлдвэр рүү хөтлөөд явлаа. Замдаа “За, ийм кино хийж байгаа. Чи очоод пробанд орно шүү” гэсэн. Би ч учраа мэдэхгүй, проба гэж юуг хэлснийг ч мэдэхгүй заа л гэлээ. Кино үйлдвэрт очтол монгол дээл, малгай өмсгөж байгаад нэг зураг дарчихаад л буцаав. Багш, зургийг чинь аваад л явуулчихаж байна уу, их л шалгамаар юм даа гээд гайхаад байлаа. Шалгаагүй юм чинь тэгвэл тэнцээгүй юм байна гэсхийгээд тэр тухай ор тас мартаж орхисон байв.

-Тэгээд яасан?

-Тэгсэн харин хоёр гурван сарын дараа Пүрвээ гуай ангийн хаалгаар шагайснаа багшийг дуудаж уулзлаа. Манай ангийнхан Пүрвээ гуайг харчихаад “Пөөх, нөгөө жүжигчин ах байна” гээд л шуугилдаад байв. Би дотроо ямар хэргээр явааг нь гадарлачихаад суугаад байв. Ангийн багш уулзсанаа “Заа, хүүхдүүд ээ манай ангийн Баярхүү Мандухай сэцэн хатан кинонд тоглохоор тэнцсэн байна” гэж зарлалаа, ангиар нэг шуугиан.

Шууд л хичээлээс чөлөөлөгдөөд Пүрвээ гуайтай хамт сургуулийн захирал дээр орсон доо. “Одоо энэ хүүхдийг онцгой анхаарна шүү. Хүүхдүүдтэй тоглож байгаад нүүр амандаа сорви тогтоочих вий. Гар хөлийг нь хугалчихав. Захирал та бүгдийг хариуцна шүү” гээд л Пүрвээ гуай захиж байна. Боловсролын яамнаас бичиг явууламз, одоо гэрийнхэнтэй нь очиж уулзана гэж хэлээд бид хамт явлаа. Гэрт хүрээд аавд мөн л нүүрээ шарх сорви болгочих вий, ээ дээ царай зүсийг нь анхаарна шүү. Энэ хүүхэд улсын хэмжээнд маш том кинонд тоглож байгаа шүү гэлээ. Аав минь хачин гайхаж суусан сан. Тэгээд Кино үйлдвэр орж, дээл хувцасны хэмжээ өгөөд тэр өдөр чухамхүү кино шиг өнгөрсөн дөө.

-Таны нүүр бараг “тусгай хамгаалалтад” орсон юм байна?

-Заа, бараг л тэгсэн шүү.

-Яг таны тоглосон хэсэгт Мандухай хатан алтан ургийн тасархай, өнчин хоцорсон хүүг олж ирж хаанд өргөмжлөн, өөрөө хатан нь болдог. Тэр хэсэг танд ямар санагдаж байсан бэ?

-Батмөнх даян хаан бол Монгол төрийн алтан хасбуу тамгыг 47 жил барьсан, эгэлгүй л хаан байж гэж би хувьдаа түүхэн хүн талаас нь ойлгодог юм. Яг хаан ширээнд өргөмжлөхөд Жамсранжав гуай их туг өргөн “Монголын их даян хаан” гээд уухайлдаг хэсэг гардаг даа. Тэгэхэд хоёр талаар хүмүүс эгнээд суучихсан бүгд зэрэг сөгддөг. Тэр зургийг авахуулж байхад үнэхээр сүрдсэн. “Монголын их даян хаан” гэж хэлээд бүх хүн сөгдөхөд нүсэр юм дараад ирэх шиг тийм мэдрэмж төрж байсан шүү. Урт цагаан эсгий дээгүүр алхаад есөн хөлт цагаан туганд мөргөж, сүйх тэргэнд суугаад явдаг хэсэгт “Монголын их даян хаан, Монголын их даян хаан” гэж байгаа нь үнэхээр бишрэм санагдаж байсан.

-Алтан үеийн одуудтай хамт тоглоход балчирдаж, хэцүү санагдсан үеүд байсан уу?

-Ёстой алтан үеийн бүх томчууд байсан. Б.Дамчаа гуай байна, А.Очирбат, Л.Нямсүрэн ах байна, П.Цэрэндагва гуай, Б.Цэрэнпагма эгч ямар гайхалтай жүжигчин байлаа, Д.Гүрсэд, А.Дашпэлжээ ах, Г.Мягмарнаран ах, манай Ж.Сүххуяг ах, Н.Сувд эгч гээд бүгд. Хэнтэй нь юу ярихав.

Тэгэхэд би анх удаа кинонд тоглож байгааг хэлэх үү биеэ барина, хаа хамаагүй хүнийг ах аа, аав аа гэж дуудах нь хүртэл сонин санагдаад явчихна. Тэр тусмаа уйлдаг зураг чанга. Зүгээр зогсож байгаад уйл гэхээр шууд мэлмэрчихгүй. Санаж байна уу, нөгөө бослого гаргасан ардыг цаазалдаг хэсэг байдаг даа. Мандухай хатан миний ар шилнээс атгаж ирээд цаазалж байгааг нь эргүүлж харуулдаг. Тэрэн дээр Б.Балжинням найруулагч намайг уйл гээд байдаг. Гэтэл би гүрийгээд зогсчихсон. Бас өөрийгөө хаан хүн байж уйлж болохгүй гээд бодчихсон байгаа юм. Гүрийсээр байгаад тэр хэсэгт миний уйлалгүй тоглосноор зураг авагдсан. Мөн Сувд эгчтэй хамт тоглодог хэсэгт “Танаас ээжийн минь үнэр үнэртээд байна” гэж хэлчихээд нүд тогтохгүй ийшээ тийшээ гүйгээд, наад нүдээ гээд л загнуулна. Мотор гэж хэлснээс гурав тоолоод эхлэх ёстой, би шууд эхлээд бас загнуулна. Хайчилж, кадрыг кадраар эвлүүлдэг байсан. Тэр гурван секундыг нь барьж чадахгүй, надаас болж хамт зурганд орсон хүмүүсийг торгуулна. Тэд нарын гоё хийсэн дүрсийг байхгүй болгоно. Тэгснээ сүүлд нь дуугаа оруулахад өөрийгөө харахаараа иччихнэ. Тэр агуу мундаг жүжигчид намайг төдий зэрэгтэй тоглоход харамгүй сайхан тусалсан даа.

Зураг авалтын үеэр.1986 он

-Жүжигчин Ж.Сүххуяг тэгэхэд ид сайхан залуу явсан байх. Натур дээр хамт явсан дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Сүххуяг ах хачин сайхан залуу байсан. Тухайн үеийн од, олон ч сайхан кинонд тоглочихсон байсан. Би сүүлд СУИС төгсөөд драмын театрт хуваарилагдаад очиход Сүххуяг ах бид хэд нэг өрөөнд байна. Дандаа сайхан инээмсэглэж явна. Уурлаж байхыг нь хараагүй. Хүнтэй муудаж байхыг нь хараагүй. Хүн хүндлэх нь хачин сайхан. Хүний дандаа сайхныг олж хардаг, мундаг жүжигчин шүү дээ. Манай Сувдаа эгч бас л гайхамшигтай гэхээс өөр үг үгүй болов уу.

“Мандухайд явж байхад Л.Нямсүрэн ах, Ж.Сүххуяг ах бид гурав нэг гэрт байна. Гурван хаан гээд. Намайг хамгийн бага нь болохоор гэрийн хоймор ор засчихна. Тэгээд хаантаан, хаантаан гээд л дуудна. Тэр нь цаагуураа намайг хаан хүүгийн дүр бүтээхэд бэлдэж байгаа юм. “Заа, хаантан дээшээ” гэхээр эхэндээ эвгүй санагдаж байснаа сүүлдээ өөрийгөө жинхэнэ хаан болчихсон юм шиг мэдрэмж төрөөд явчихсан. Тэгсэн нэг орой Мягмарнаран ах намайг явуулж өглөө. “Баярхүү чи хэддүгээр ангидаа охинд сайн болж байсан бэ, чамд ер нь сайн охин бий юу” гэж байна. “Аа, байхгүй” гэсэн чинь “Би нэгдүгээр ангидаа үерхэж үзсэн. Чи өдий болтол хүнд сайн болоогүй байдаг гээд л байхаар нь “Уг нь нэг сайн охин бий” гэчихэв. Тэгээд чи тэрэндээ захиа бичсэн үү гэж байна. Үгүй гэсэн ах нь чамд гоё захиа бичиж өгнөө гээд. Нэг их үнэтэй биш, чи кинонд тоглоод зөндөө их мөнгө олж байж гэнэ. Тэгсэн нөгөө хэд маань унтаагүй бид хоёрын яриаг чагначихсан писхийтэл инээлдээд, бүр урд гэрийнхэн хүртэл дуулчихсан “Баярхүү мөнгөөр захиа бичүүлнэ” гэсэн гээд л шоолцгоогоод.

-Ингэхэд та кинонд тоглоод цалин хэдийг авсан бэ?

-Мандухайд тоглосноос хойш орлоготой сурагч болсон ш дээ. Кинонд дуу оруулна, телевизэд бичлэгт орно гээд овоо юм олчихно. “Мандухай сэцэн хатан” кинонд тоглоод 10 мянган төгрөгийн цалин авч байлаа. Аав ээж минь надад хадгаламж нээгээд банкинд хадгалчихсан юм. Тэгээд тэрийгээ бүр хожим их сургуулиа төгсөөд авсан чинь 100 мянган төгрөг болсон байж билээ. Ер нь Батмөнх даян хааны дүрд тоглосон маань миний амьдралд бишгүй их өгөөжөө хайрласан гэж боддог.

Сансар сангийн аж ахуйд зураг авалтын үеэр. 1986 он

-Тухайн үед 13 сая төгрөгөөр хийсэн гэдэг. Социализмын үеийн 13 сая төгрөг гэхээр тоймгүй л байж таараа. Хангамж ямар байсан бэ?

-Тэр үед 5000 цэргийг Эрдэнэт, Зүүнбаян зэрэг газраас цуглуулж олны хэсэгт тоглуулсан. Одоо энд тэнд явж байхад Мандухайд цэрэг байхдаа тоглож байсан улстай зөндөө таардаг. Танихгүй ч их дотно санагдана. Зуны гурван сарын турш 5000 цэргийг хооллоно, хувцаслана гээд л их ажил байсан. Тэр олон цэргээс оргож барьсан хүн гараагүй, их л дэгтэй байсан санагдана. Тэднийг уйдаахгүйн тулд кино үзүүлнэ, жүжигчидтэй уулзалт хийнэ гээд завсраар нь янз бүрийн үйл ажиллагаа их зохион байгуулна. Нутаг усныхан болохоор өөрийнхөө морьдыг зурганд оруулна гээд аваад ирнэ, орой болгон айраг сүү тараг бариад ирнэ. Их сайхан бүтсэн кино.

-Хотын хүүхэд хөдөө олон сар гэрээ санасан байлгүй?

-Хөдөө таван сар зураг авалт хийхэд гэрээ санах чөлөө ч гараагүй. Дотор хэсгүүдийн зургийг хотод авсан юм. Дашчойлин хийдэд гэхэд л хаан ширээнд залардаг хэсгийн зургийг авсан. Хараад их бэлгэшээж явдаг шүү.

-Бага нас тань аль дүүрэгт өнгөрөв. Ямар хүүхэд байв?

-Баянгол дүүрэгт л хүүхэд нас өнгөрсөн. Зуны амралтаар Төв аймгийн Баянцагаан сум руу өвөөгийндөө очдог байв. Зунжин “хаан” байж байгаад намар хичээл эхлэхэд ангийнхан “Ералаш” ярьж байхад би чинь том том юм ярьсан амьтан ирж байлаа. (инээв)

-Аав ээж тань аль нутгийн улс вэ?

-Миний аав ээж хоёулаа цэргийн хүмүүс. Батлан хамгаалах яаманд насаараа ажилласан. Аав маань Завханы Баянхайрханы хүн. Ээж Төв аймгийнх. Аав багадаа нутгаасаа гарсан гэдэг юм. Пуужингийн инженер байсан. Буудлаганд явлаа гээд хойшоо Чита руу их явна. Социализмын үед нэг пуужин сая төгрөгийн үнэтэй байсан гээд л ярьдаг байлаа. Аав маань ер нь төөрч яваад тийм мэргэжилтэй болсон гэдэг сан. Цэрэгт байхад нь цэргийн дарга хувийн хэргийг нь үзчихээд дуудаж. Чи ийм сурлага сайтай хүүхэд энд байж болохгүй. Шалгалт өг гээд. Тэгээд шалгалт өгч тэнцээд Киевийн цэргийн академид явсан байдаг юм.

-Та аав ээжээс хэдүүлээ вэ?

-Бид ах дүү тавуул. Би айлын хоёр дахь хүү. Таван хүүтэй айл. Ах маань одоо тариалан эрхэлж байна, дүү нар маань Англи яваад нэлээд хэдэн жил болж байна.

-Танд бүсгүйчүүд дурлаж, захиа занаа хэр ирж байв?

-Яаж зүгээр байхав, авч л байсан.

-Сүүлд та “Уулын төмөр” кинонд тоглосон?

-Жүжигчин Бат-Өлзий ах нэг өдөр дуудаад, “Ах нь ийм кино хийх гээд.Сараатай ярьсан чинь чамайг л яг харагдаад байна гэх юм. Чи тоглооч” гэсэн. Тэгээд зохиолыг нь унштал шилийн сайн эрийн дүр, санаа агуулга нь таалагдаад зөвшөөрсөн юм. Жаахан дутуу болчихож гэж дараа нь харсан.

-Тухайн үедээ л сайн боллоо гээд шуугиж байгаагүй билүү?

-Сайн эрийн дүр л харагдаад байхаас үйл явдал нь жаахан дутуудаж, баяжуулах ёстой байж гэсэн нэг тийм юм бодогдоод байдаг юм.

“Шувууд буцах намар” киноны хэсэг. 1993 он

-“Шувууд буцах намар” кино чинь бас жаахан гунигтай түүхийг өгүүлдэг шүү?

– Тэр үед Өлзий компани гэж байсан юм. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Л.Балхжав ахын найруулсан “Шувууд буцах намар” Монголын хамгийн анхны видео кино байсан. Нэвтрүүлэгч Чимгээ бид хоёр гол дүрд нь тоглосон юм. Би аравдугаар ангид байв. Япон цэргүүд Монголд хоригдож байгаа тухай кино л доо. Хорихын даргын эхнэр нь Чимгээ, би хоригдож байгаа Акира гээд япон цэрэг. Бид дурлаад, эцэст нь нисэж үхсэнээр дуусдаг кино юм л даа. Тэрнийхээ дараа “BBC” телевизийн хийсэн “Чингис хаан” баримтат кинонд Жамухын дүрд тоглосон. Манай жүжигчин Оргилын тоглосон кино. Гаднынхантай хамтарч ажиллаж үзмээр санагдаад, тэгээд ч Жамухын дүр гээд тоглож байсан. Уг нь би тэр үед эмнэлэгт удаан хэвтээд турчихсан байсан болохоор жаахан дэмий ч болов уу гэж бодоод. Тэгээд намайг хоёр сар хүлээсэн болохоор нь яалтгүй л тоглосон. Түүнээс хойш ерөнхийдөө киноны ажлаас хөндийрсөн дөө.

-Яагаад?

-Жамухад тоглохын өмнө Солонгос яваад, 1997 онд. Тэнд очоод үзэл бодол нэлээд өөрчлөгдсөн гэх үү дээ.

-Манайхан Солонгос руу ид явж байх үе байж шүү?

-Тийм. Таван жил болсон. Тэнд очоод амьдралыг хардаг үзэл бодол маань эргэсэн. Солонгост сурах гэж очоод, сүүлдээ сургуулиа хаяад ажил хийгээд. Амьдрал ер нь ямар байдаг юм бэ гэдгийг тэнд очоод харсан. Өөрийгөө олж, нээсэн он жилүүд болсон.

Тэгэхэд Солонгосын эдийн засаг хямарсан үе таараад. Одоо яг манайх шиг ийм үе нь. Даавууны үйлдвэрт ажиллаад гурван сарын цалингаа авч чадахгүй, өөр нэг үйлдвэрт ороод тэр нь хаалгаа бариад, хэвлэлийн үйлдвэрт цагийн ажил хийсэн. Солонгос хэл сурах гэж өдөр нь хичээлдээ явна, орой нь ажиллана. Тэгээд ядраад нойр хүрэхээр нь даавууны чанар хамаагүй зүгээр тоог нь гүйцээх ёстой гээд цагт нь хүрэхгүй байнгуут нь дээд хурд дээр хүргээд эргүүлчихнэ. Тэгээд үйлдвэрийн даргаас цалингаа авах гэсэн чиний үйлдвэрлэсэн даавуу баранк их гарсан цалин байхгүй гэв. Тэгтэл нэг орой байрны эзэн танай үйлдвэр нүүгээд явчихсан гээд миний цүнхийг гаргаад тавьчихаж, хаачихаа мэдэхгүй боллоо. Тэгээд тэнд байдаг монголчууд дээрээ очоод. Заа тэгээд нөгөө сургууль соёл хаясан. Хэвлэлийн компанид ажиллаж мөнгө олох хэрэг байгаад байдаг. Сурна гэж бодож байсан мөрөөдөлтэй хүнд тэр бүх мөрөөдөл байхгүй болсон. Үйлдвэрүүд ар араасаа хаалгаа бариад, ажилгүй олон монголчууд нэгнийдээ шаваад л, хайгаад ажил олдохгүй. Тэр эдийн засгийн хямрал бүтэн жил үргэлжлэх ямар хэцүү байсан гээч. Өвөлжин хаваржин ажилгүй явж зунтай залгаад. Зарим монголчууд нь ирсэн онгоцоороо буцаад л. Тийм үе байсан.

Тэгээд ер нь буцах уу яах уу гэж бодлоо. Уул үзээгүй байж хормой шууна, ус үзээгүй байж гутал тайлна гэж ер нь үлдэнээ гээд үлдэж, нөгөө даавууны үйлдвэртээ буцаж очиж ажилласан даа.

-Сүүлийн үед монгол кинонууд өдрийн нэг гарч байна. Гэвч чанарын хувьд шүүмжлүүлдэг. Шүүмжлэхээр мөнгөгүй болохоор бид сайн кино хийж чадахгүй байна, улсаас дэмжихгүй байна гэсэн тайлбар хийдэг. Яг ийм шалтгаантай байдаг юмуу. Заавал улс дэмжихээр, тамтаггүй их мөнгө байхаар сайн кино хийх гээд байдаг юм уу. Та юу гэж боддог вэ?

-Би үүнээс эсрэг саналтай явдаг. Бүх юмыг мөнгө рүү чихээд байж болохгүй л дээ. Толгой л ажиллах ёстой. Сэтгэх, бодоход цаг гаргах хэрэгтэй болов уу. Богинохоон хугацаанд хуй салхи шиг юм хийгээд шиддэг болсонтой санал нийлэмгүй л байдаг.

-Эргээд нэг уран бүтээл хийх бодол бий юу?

-Ер нь кино хийх бодол бий. Гэхдээ цаг нь болоогүй байна. Аяндаа тийм цаг ирэх байх.

“Мандухай сэцэн хатан” киноны Шихэр хатны дүрд тоглосон Монголын Улсын гавьяат жүжигчин Б.Цэрэнпагма агсны хамт

МУГЖ Л.Нямсүрэн, МУГЖ Ж.Сүххуяг нарын хамт

Ц.БАЯРЖАРГАЛ