Category: их-уншсан

Их хурлын дарга мөнгөний эрэлд мордож, баахан явж явж ирлээ. Эхлээд юмыг яаж мэдэхэв гээд хойд хөршдөө давхиад буусан. Гэтэл “Танай монголчууд хэлсэндээ хүрдэггүй, амласнаа хийдэггүй, хариуцлага гэдгийг мэддэггүй хүмүүс” гэж ам руугаа алгадуулах нь тэр. Тодруулбал, ОХУ-ын Холбооны зөвлөлийн дарга В.И.Матвиенко Монголын парламентын тэргүүнийг хүлээж авахдаа шууд л тэгж хэлсэн. Ингээд ноён спикер гишүүдээ дагуулаад дэлхийн баян орнуудын тоонд зүй ёсоор бичигддэг Арабын улсуудыг зорьсон. Эмират, Саудын Араб, Кувейтээс мөнгө босгох нь найдвартай болов уу гэж амьхандаа итгэсэн. Тэгтэл Арабын нэгдсэн Эмират улсын парламентын дарга “Эдийн засгийн тусламж үзүүлж болно. Гэхдээ олон улсын хэмжээнд мөрдөгдөж буй дүрэм, журмыг баримтлах ёстой”-г сануулсан бол Кувейт “Монголд хөрөнгө оруулах төсөл хөтөлбөр алга байна” гэж мэдэгдсэн юм.

Их хурлын дарга ийм л нэг бүтэл муутайхан, ганзага хоосон яваад иржээ. Хойд хөрш болоод Арабын орнуудын эдийн засгийн тусламж үзүүлж чадахгүй гэх мэдэгдлийн цаана урд хөршийн маань хатуу бодлого нуугдаж байгаа байлгүй дээ. “Монгол Улс Хятадын санал болгоод байгаа хөнгөлөлттэй зээлийг авахгүй, өөр улс орноос зээл авах нь” гэж тээг саад хийж байгаа биз. Өнөө “хятад тэврэлт” гэх айхтар зүйлдээ оруулах гэсэн санаархлын нэг хэлбэр энэ мөн байх. Сануулахад, манай улс ирэх оны гуравдугаар сард олон улсын хөрөнгийн зах зээлээс Монголын Засгийн газрын босгосон бондуудын хамгийн эхнийх буюу Хөгжлийн банкны 580 сая ам.долларын өр төлнө.

Уг өрийн 520 тэрбум төгрөг буюу 210 сая ам.долларыг улсын төсвөөс үлдсэн 370 сая ам.долларыг Хөгжлийн банкнаас зээл авсан компаниудаар төлүүлнэ гэж байгаа. Хөгжлийн банкнаас буюу “Чингис” бондоос санхүүжүүлт авсан төсөлд Сайншандын аж үйлдвэрийн цогцолбор, төмөр зам, Эрдэнэс таван толгой, “Хөтөлийн цемент шохой” компанийн өргөтгөл, нийслэл хотын болон орон нутгийн авто замууд багтаж байгаа юм. Эдгээр төслийн дийлэнх нь эргэн төлөгдөх боломжгүй, ойрын хэдэн жил улсын төсөвт үр ашгаа өгөх ямар ч боломжгүй гэдгийг эдийн засагчид хэлж байна.

Олон улсын хөрөнгийн зах зээлээс босгосон бондынхоо өрийг төлж чадахгүйд хүрвэл Хөгжлийн банкийг дампуурсанд тооцох нь хууль. Хөгжлийн банк дампуурна гэдэг Монгол Улс дампуурлаа гэсэн үг. Үүнийг олон улсын хэллэгээр дефолт гэж нэрлэдэг. Дефолт зарласан тухайн улс орноос гадныхан хамгийн түрүүнд нүүрээ буруулж эхлэх нь жам. Гадны хөрөнгө оруулалт, банк санхүүгийн урсгал, зээл тусламж бүх зүйл зогсох нь дамжиггүй. Монголын төр засаг гадагшаа хичнээн санал санаачилга, төсөл хөтөлбөр гаргаад нэмэргүй. Биднийг хэн ч тоохгүй, улс орон гэж үнэлэхгүй. Харин ч даажин тохуу хийж “Дефолт зарлачихсан юм. Илүүчлэх юм байвал өгье. Зовж байгаа амьтад” гэх зэргээр өрөвдмөөр хандлага үзүүлнэ. Эдийн засгийн боломж бололцоотой, хөгжил дэвшлээрээ дэлхийд тэргүүлж байгаа Хятад гүрэнд хуваарилж, өлсгөж цангуулалгүй аваад явахыг ч санал болгохыг үгүйсгэх аргагүй. Туурга тусгаар Монгол Улс ингэж өмнөд хөршөөсөө бүх зүйлээ асуусан, өөрийн гэх толгойгүй болж буйн эх үүсвэр ерөөсөө л эдийн засгийн баталгаагүй болсны илэрхийлэл. Ийм үед бидний сүйд болоод байдаг ардчилал маань ч худлаа болно. Хятадын мэдлийнх гэх нь хаашаа юм. Гэхдээ л үгнээс зөрсөн үйлдэл хийвэл бөөн гомдол санал, уньсан туньсан байдал үзүүлэх нь дарамттай. Ер нь тэгээд сүүл үеийн улс төрийн байдлыг анзаарахад урдаас айлгаж, хойноос анхааруулсан ийм л нөхцөл бүрдэх шинжиндээ орчихлоо.

Тэгэхээр өмнөд хөршийнхөө үгэнд орохгүйн тулд, дэлхийн улс орнуудад хоёр талаасаа хоол горьдсон өрөвдмөөр дүр төрхтэй харагдахгүйн тулд яах ёстой вэ. Монголчуудыг эх оронч сэтгэлтэй байхыг “Өдрийн сонин” уриалж байна. Улс орны хувь заяа тун эмзэг боллоо. Монгол Улс түүхэндээ хоёр удаа хүндхэн байдалд орж байсан гэдэг. Дотоодын тэмцэл хэрээс хэтэрсний горонд Манжийн эрхшээлд орсон. Сүүлд хориод оны эхээр гаминд эзлэгдэж байсан. Тэгвэл хориннэгдүгээр зуунд дефолт болж дэлхий нийтэд дампуурлаа зарлах дээрээ тулаад байна.

Олон улсын хөрөнгийн зах зээлээс “Чингис”, “Самурай” бонд нэрээр босгосон Хөгжлийн банкны 1.8 тэрбум ам.доллар, 580 сая еврогийн өр зээлийг Монголын төр төлж дийлэхгүй шинжтэй боллоо. Хэрвээ гаднаас мөнгө босгоё гэвэл бурхан шажнаасаа няцсан, хөршүүдийнхээ үгнээс гарахгүй гэж улс төрийн айхтар том амлалт өгч байж таван төгрөгтэй болох юм байна.

Гаднаас орж ирэх улс төрийн агуулгатай, далд нарийн бодлоготой “айхтар хатуу” мөнгийг авч өр зээлээ төлөхийн оронд монголчууд бид өөрсдөө тэр өрийг төлчихвөл яасан юм бэ. Үндсэндээ Монголын төр засаг ард түмэндээ хандаж, ард түмнээсээ зээлж өрөө төлөхөөс өөр гарц байна уу. Монголын томоохон компани, аж ахуйн нэгжүүдийг жинхэнэ эх оронч байхыг цаг үе шаардаж байна. Ядах нь аа, татвараа урьдчилгаа болгоод төр засагтаа тавь, зуун саяар зээлээр өгмөөр байна.

Дефолт гэдэг зөвхөн Монгол Улсад бий болж байгаа зүйл биш гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой. Америк, Герман, Англи гээд дэлхийн хүчирхэг улс орнууд дефолт болж байсан түүх бий. Тэд эдийн засгийн энэхүү эрсдэл, дампуурлаас хэрхэн гарч байсан гэвэл ерөөсөө л ард түмнийх нь эх оронч үзэл аваад гарч байсан. Бэлээхэн жишээ гэхэд Өмнөд солонгосчууд байна. 1998 оны Ази тивийн хямралд хамгийн ихээр өртсөн орон Солонгос юм. Тухайн орны ард түмний хүн нэг бүрийн хүчин зүтгэл, улс орноо гэх сэтгэл тэрхүү хямралыг даван туулсан байдаг. Өнөөдөр Солонгос улс хөгжил дэвшлээрээ ямархан хэмжээнд байгаа билээ. Солонгосын ард түмэн төв банкныхаа эрдэнэсийн санд тушааж мөнгө болгохоор алт, мөнгөн ээмэг бөгжөө бариад оочерлоод зогсож байсан гэдэг.

Яг үүн шиг монголчууд алт эрдэнэс, машин тэрэг, мал хөрөнгө… мөнгө болчихоор юу л байна, тэр бүхнээ улсдаа хандив, зээл болгож өгөх хэрэгтэй. Малчид мал сүргээ, тариаланчид тариа будаагаа зарж борлуулан улс орондоо хандивламаар байна. Монголын ард түмэн ингэж нийтээрээ хөдлөхөд дааж давшгүй зүйл биш, ойрын хэдэн жилийн өр дорхноо л барагдаад ирнэ. Эрх биш ардчиллын буянаар монголчууд хадгаламжиндаа тав, арван тэрбум долларын хөрөнгөтэй болсон байлгүй. Түүнийгээ төр засагтаа зээлүүлэх хэрэгтэй. Мөн оффшорт мөнгөө хадгалуулсан нөхөд, одоо л хэрэг болно гээд улс орондоо өгөх нь чухал. Улс орон хөл дээрээ тогтон, хөгжин дэвшиж цаг сайхан болох үед буцааж авна биз.

Харин зээл тусламжийг хүлээж авах хяналтын зөвлөлийг ард түмнээс сонгох нь зөв. Тэрхүү хяналтын зөвлөлд нам улс төрийн харьяалалгүй, ард түмнийхээ хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүмүүс орно. Хяналтын зөвлөлийнхөн тусламж, зээлийг нарийн нягт дансалж, цаг тухай бүрт нь олон түмэнд хэвлэл мэдээллээр мэдэгдэж байх үүрэгтэй. Улсын төсвөөс өр зээл авсан хүмүүсийн төлбөрийг барагдуулах, мөн төрийн мөнгийг хувьдаа завшсан нэгэнд нь хатуу арга хэмжээ авахыг хяналтын зөвлөл хариуцаж ажиллана.

Шашин төрөө нулимж байж хэдэн бор цаас царайчилснаас монголчуудынхаа халуун сэтгэл, жинхэнэ эх оронч эр зоригт найдсан дээргүй юу. Ингэж хүн бүхэн эрвийх дэрвийхээрээ хөдөлж эх орноо өрнөөс салгахыг “Өдрийн сонин” уриалж байна. Хүний эрхээр жаргаснаас өөрийн эрхээр зов гэдэг. Сэтгүүлчид бид нийгэмд хүлээсэн үүргийнхээ дагуу энэ асуудлыг гаргаж тавьж буй юм. Нарийн учрыг мэргэжлийн хүмүүс нь залаад чиглүүлээд явах учиртай.

Оршил. СУМ АГССАН ӨРСӨЛДӨГЧИД

АН-ын даргын уралдаан ид явж байна. Намын удирдлага нь тэдэнд Чингисийн дайчдын гол зэвсэг байсан нумны сум нэжгээдийг бэлгэдэл байдлаар гардуулснаас үүдэн “Таван сумт”, “Сумтай тав”, “Сумтай гар” гэхчилэнгийн наргиантай нэр цол хүртэл гарчээ. Хуучин цагт уртаашаа ганц “Сум” Даашкатай байсан бол одоо тавын таван “сумт”-тай болж хэмээн егөөдөх нь ч байна. Алунгоо эхийн домогт таван хүүгээ багцалсан сум мэт нэг баг болж явахыг ерөөсөн гэдэг. Гэтэл дөрөв нь ялагдаж зөвхөн нэг нь үлдэх дүрэмтэй “дажин”-гийн таван оролцогчид нэжгээд сум өгсөн нь харин ч өөр утга илэрхийлэх тул “Үлдсэн сумаар нь хэнийг?” гэсэн наргиантай асуулт хүртэл гарч. Ер нь бол хэнийг сонгох нь намын гишүүдийн саналаас хамаарна гэдгийг бэлээхэн мэднэ. Харин намын гишүүдийн санал хэнээс хамаарах вэ…?

I. ДЭЛХИЙН ШИНЭ ДЭГ ЖУРАМГҮЙ БАЙДАЛ

Энэ нэр томьёог ВВС иш татан хэрэглэсэн байна. “Дэлхийн шинэ дэг ёс”, “ардчиллын шинэ дэг журам” гэхчлэнгийн, дэлхийн хоёрдугаар дайн болон хүйтэн дайн дууссаны дараагаар гарсан улс төрийн хэллэгүүдийг сөргүүлсэн томьёолол. Ардчилал өөртөө олон сул талтай, түүний нэг нь маш олон чухал зүйлийг хуульчлахын оронд иргэдийнхээ ёс суртахуун, хүн чанарт даатган орхидог явдал юм. Хатуу хил хязгаар, тусгаарлагдсан бүсүүд дотор өөр өөрийн ёс суртахуун, нийгмийн хөгжлийн түвшин нь энэхүү үнэт зүйлээ тэндээ хадгалаад тус тусын диваажиндаа орших боломж олгож ирсэн бололтой байна. Харин XXI зууны технологийн дэвшил, дэлхий хавтгай болох үзэгдэл нь хүн төрөлхтнийг хонь хурга нийлсэн мэт нэг тогоонд хутгаж, хил хязгаар, улс улсын өөрийн хууль ба ёс суртахууныг нэмэр багатай зүйл болгосон бололтой.

Чухамдаа, ардчиллын “Ахиллын өсгий” болсон “нийгмийн гишүүдийн ёс суртахуунаар зохицуулагддаг” хэсэг үүнээс болж шархадсан байна. Тухайн нийгмийн үнэт зүйлсийг цогцлоодог нийтлэг ёс суртахуунд “дүрвэгчдийн” янз бүрийн түвшинтэй ёс суртахуун нөлөөлж, энэ нь улс төрийн шийдлүүдэд тусгалаа олж эхлэв. Энд яг дүрвэгч хүмүүсийг биш, тэдэнтэй тэдэнгүй тал тал руу нэвчиж яваа янз янзын ёс суртахууны дүрвэлтийг хэлж байна. Бас сайн ба муу ёс суртахуун, шашин суртлын ялгаа гэсэн утгаар бус, харин иргэншлийн янз янз түвшинд яваа ёс суртахууны үнэт зүйлсийн нийтлэгүүд гэдэг утгаар хэлж байна. Мөн ийм ёс суртахууны дүрвэлтээс айсандаа, өөр өөрийн ёс суртлыг хамгаалан гаргаж байгаа Бриксит мэтийн шийдлүүдийг ч бас хамааруулж болно. Үүний улмаас “дүрвэж яваа ёс суртахуун” ба түүнээс үүдсэн айдас дээр тоглож болох нэгэн шинэ зам дэлхийн улс төрийн тоглоомд нээгдсэн бололтой байна.

Магадгүй үүнээс үүдэлтэй байх, өнгөрөгч 2016 оныг “Путины бадралын жил” болов хэмээн дэлхийн мэдээллийн томоохон агентлагууд онцолж байна. Тэрээр, Америкийн Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас эхлээд англичуудын сонголт, Европын холбооны хэтийн заяа тавиланд хүртэл нөлөөлж чадлаа хэмээн үзсэн байх юм. Хэдийгээр, америкчууд ардчилал нь эргээд хэдхэн ураг овог ноёлдог хаант засаг шиг болоод, төрийн эрхэнд байгаа нам солигдохын оронд, клинтоныхон, бушийнхан гэхчлэнгийн эрх баригч овог солигддог болсонд шаралхсан нь үнэнтэй ч гэсэн. Хэдийгээр, Их Британийн иргэд Европын холбоо хэмээх дүрвэмэл-суумал ёс суртахууны холион бантангаас өөрийн үндэстнээ салгаж үлдээхийг хүссэн гэдэг нь магадтай ч гэсэн. Эцсийн дүндээ, Путин өөрийнхөө эсрэг бүлэглэлийг хэн толгойлохыг шийдэж, өөрийнхөө эсрэг бүлэглэлийн бүтэц ямар байхыг зохицуулж харагдаж байгаа нь яах аргагүй бодитой.

Одоо ч Франц болон Германд болох гэж байгаа сонгуулийн дүнг Путинтэй холбон харж байгаа бөгөөд нээрээ ч тийм ээ, гэх шиг Францын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хүчтэй өрсөлдөгч Марин Ле Пен “Крым бол Оросын салшгүй хэсэг мөн” гэж өчигдөрхөн мэдэгдсэн байна.

Өнөөгийн дэлхий ертөнцийг нэг хүн, нэг бүлэг, нэг ёс суртахуун удирдах аргагүй болж байна. Тийм атлаа гаднаас нь нөлөөлөхөд маш амархан. Өөрөөр хэлбэл, зохицуулахад хэцүү, хутгахад амар гэсэн үг. Өөрийгөө удирдахад хэцүү атлаа хүнийг удирдахад амархан ч гэмээр юм уу? Үүнийг л “Дэлхийн шинэ дэг журамгүй байдал” хэмээн нэрлэж байгаа бололтой.

II. ХОЁРДУГААР “КОЛОНИЙН ЗАДРАЛ”

Манай дэлхий нэг талаасаа глобальчлагдан нийлж байгаа ч нөгөө талаасаа задран салж байна. Европын холбоо ч бараг л хоногоо хүлээх байдалтай. Бүрмөсөн задрахгүй юмаа гэхэд, одоо байгаа дундын үнэт зүйлс дээрээ л лав нэг их удахгүй бололтой. Америк ч гэсэн “Америкийн дэлхий” гэдэг зарчмаасаа илүү “Америкчуудын улс” гэдэг хандлага руугаа чиглэсэн сонголтыг Трампаараа дамжуулан хийж байгаа юм шиг байна.

Ерөнхийдөө том гүрнүүд нөлөөллийн бүсээ задалж, эцсийн дүндээ өөрийгөө авч үлдэх эрмэлзэлтэй болж эхэлж байгаа юм уу. Ийм үзэл олон нийтийн санаа бодолд голлох байртай болж эхэлж байгаа нь ардчилсан ертөнцийн төр засагт эцсийн дүндээ нөлөөлж таарна. ХХ зууны далаад онд томоохон гүрнүүд колонио орхиж, илүү ачаанаасаа салах хөдөлгөөн өрнөсөн. Үнэн хэрэгтээ “тэжээгчээ алдах” энэ үзэгдлийг манай социалист ертөнцийнхөн колонийн гинжийг тасдан хаяж эрх чөлөөгөө олж байгаа байдлаар сурталчлан ойлгуулж “Колонийн задрал” хэмээн нэрийдэж ирсэн байдаг.

Харин өдгөө “дэлхийн хоёрдугаар Колонийн задрал” эхэлж, хэтэрхий өндөр өртөгтэй нөлөөллийн бүсүүдээс аятайгаар татгалзах үзэгдэл эхэлж байх шиг байна. Дэлхийн шинэ дэг журамгүй байдал юу сургаж байна вэ гэхээр, эзэлсэн орноо захирдаг цаг өнгөрч, харин эзэлсэн орондоо захирагддаг цаг ирсэн гэж. Тэгэхээр үүнийг “Колонийхоо нөлөөнөөс чөлөөлөгдөх эрмэлзэл” гэж тодорхойлмоор ч юм уу?

Гачлантай нь, иймэрхүү бүсийг зөнд нь орхих нь ямар их гай зовлон дагуулдгийг Колонийн задралын дараахь Африкийн замнал харуулсан. Ингээд өнөөдөр авъя гэхнээ авч болохгүй, хаяя гэхнээ хаяж болохгүй нөлөөллийн бүсүүд Ирак, Афганистан, Сири, Ливи…гээд дэлхий дүүрэн. Улс гүрэн биш гүүр, байшин юмсан бол дэлбэлж устгаад ухарч болохсон.

Нөгөө талаас Крымыг нэгтгээд Сирид нөлөөлж буй Орос орон энэ бүхнийг сөрж байгаа ч юм шиг. Нөлөөллөө тэлэхийн хэрээр нөлөөллийнхөө эрхшээлд орж, эрх мэдлийн байр солигддог болоод байгааг тэд ч харж байгаа. Ийм учраас урьдчилан таахын аргагүй, орос маягийн улс төрийн алхмуудын нэг л байх даа. ХХI зуун бол дэлхий ертөнц хавтгай болж нэгдсэн глобальчлалын эрин төдийгүй дэлхийн голлох гүрнүүд нөлөөллийн бүсээсээ аятайхан салахын мөн болсон ИХ ЗАДРАЛ-ын үе бололтой.

Угаасаа өнөөдөр хэн далайд ноёлсон нь тэргүүлдэг асан XIX зуун биш, хэн хуурай газарт ноёлсон нь үгээ хэлдэг ХХ зуун ч бус, харин хэн сансарт буюу технологид ноёлсон нь найраа ахалдаг XXI зуун эхлээд явж байгаа билээ.

III. “ДАЙСАН”-АА ЗАХИАЛДАГ СОНГУУЛЬ БУЮУ МОНГОЛЫГ АВРАХ “ШУНАЛ”

Дэлхий дахины ийм байдал Монгол Улс дахь АН-ын даргын сонгуульд нөлөөлөх үү, үгүй биз ээ. Гэхдээ, “хил хязгааргүй эмч нар” гэдэг шиг хил хязгааргүй технологийн эрин үе шүү дээ.

Ардчилсан намын даргын сонгуульд гишүүдийн санал нөлөөтэй, гэхдээ гишүүдийн саналд нөлөөтэй хүчин зүйлс бий. Яг л Путины эсрэг эвслийн толгойлогч буюу АНУ-ын Ерөнхийлөгч хэн байхыг Путин өөрөө сонгож байна гэдэг шиг. Путины эсрэг эвсэл буюу Европын холбооны зохион байгуулалтыг Путин өөрөө шийдэж байна гэдэг шиг.

Үнэхээр л тэгж болсон юм бол, МАН-ын эсрэг эвслийг хэн толгойлохыг МАН өөрөө голлон шийдэж яагаад болохгүй гэж. Удахгүй Ерөнхийлөгчийн сонгууль болно. АН-аас хэн нэр дэвшиж МАН-ын бөхтэй барилдахыг голлон шийдэх хүн энэ сунгаагаар тодорно. Тэгэхээр АН-ын даргын сонгууль бол үнэн хэрэгтээ Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн оршил сонгууль. Чухам энэ сонгуулиар “ам угтуулд гарах захиалгат бөхийг нь гаргаж өгөх хүн АН-ын толгойд гараасай” хэмээн МАН хүсч яагаад болохгүй гэж. Хүсэх төдийгүй, хүслээ биелүүлэхээр ажиллаж яагаад болохгүй гэж. МАН-ын үгнээс гарахгүй байх шалтгаантай хүний эрэлд гараад, олоод АН-ын даргад дэвшүүлсэн байж яагаад болохгүй гэж. Бөмбөрцгийн нөгөө бөөрөнд болж байгаа сонгуулийг энэ бөөрнөөс зохицуулж болоод байгаа шиг юм болж яагаад болохгүй гэж. Нөлөөлөл мэдээж, янз бүрийн наймааны дүрмээр л хийгдэх байх. Гэхдээ монгол хүнд юу ч нөлөөлөх аргагүй болгодог нэг зүйл бас бий.

…Би нэг юманд бас найдаж байгаа. Бурхан болооч С.Зориг “Монгол хүний саруул ухаанд итгэдэг” байсан. Харин би “Монгол хүний хязгааргүй шуналд итгэдэг”. Энх-Амгалан хаан гомдоллосон байдаг юм: “Халхууд юу ч өгсөн баярладаггүй, ханана цадна гэж байхгүй” хэмээн. Чухам энэ хязгааргүй шунал л биднийг бүрмөсөн худалдагдахаас, Манж байтугайд нь үүрд үнэнч үлдэхээс авардаг. Хэдийг ч өгсөн голдог, дутуу санагддаг, авснаасаа болж ёс суртахууны өрөнд өөрийгөө унагадаггүй энэ чанар л биднийг худалдагдашгүй болгодог юм, сонин шүү.

Мөнгө тарааж байгаа гэсэн яриа хөөрөө явж л байна. Мөнгө тараалтын эх үүсвэрийг дотоодын болон гадаадын эх үүсвэртэй ч гэж хардаж л байна. Яг тарааж байна гэхээр авсан нь аваагүй, өгсөн нь өгөөгүй гэлцээд нүдээ цавчихгүй бүлтэрнэ. Тэгэхээр өөр өнцгөөс ярьцгаая.

Жишээлэхэд, саналаа өгөх эрхтэй жирийн гишүүнд 50,000 төгрөг амлалаа гэж бодъё, гадуур цуураад байгаа шиг. Гэтэл, ямар ч монгол хүн өөрийгөө 20-хон доллараар үнэлэхийг доромжлол гэж үзнэ. Дээр нь өөрөөс нь дээгүүр байгаа зарим этгээд ав адилхан ганцхан саналынхаа төлөө 100.000, магадгүй саяыг авч байгааг ч анзаарна. Энэ үйлдэл “чам шиг юмны санал үсрээд л 50 цаас” гэсэн доромжлол байгааг ч харна. Гэхдээ энэ бүхнээ хэлчихвэл тавин цаас ч үгүй хоцорно гэдгийг бас мэднэ. Тийм болохоор, шүдээ зууж байгаад 50 цаасыг нь авчихаад, харин саналаа өгөхдөө хонзонгоо тайлж чадна.

Воо.. энийг л хэлээд байгаа юм. Адам Смит хэлсэн юм, хүн болгоны амиа хичээсэн хувийн сонирхол эцсийн дүндээ хүн төрөлхтний сайн сайхныг бүтээдэг “үл үзэгдэх гар” болдог тухай. Харин өөрийгөө “30 мөнгөн зоос”-оор үнэлүүлсэн хүн маань Адам Смитийн өмнө байтугай Бурханы өмнө “Би өгснийг авснаас биш эс өгснийг аваагүй” гэж мэлзэх эрхтэй үлдэнэ. Тийм болохоор л “Монгол хүний хязгааргүй шуналд найдах”-аас өөр аргагүй.

Хүнд заяасан болгон эцсийн дүндээ сайн сайхны зорилготой. Хэрвээ монголчуудыг энэхүү цэвэр шуналаа, эх орон ард түмний нэр барьсан балиар халхавчнаас нь гаргаад хаячихад л хувь хүний сонирхол тэргүүлэх зэрэгтэй америк маягийн нийгэм шууд л цогцолно, харж байгаарай. Шунал гэгч зүйл болбоос юманд боохоор л бузар болчихдогоос биш цэврээрээ бол Бурханаас заяасан л зүйл шүү дээ… “Хүнд заяасан болгоноос би цэрвэдэггүй. Учир нь би хүн” (Homo sum, humani nihil a me alienum puto) гэж мэргэд хүртэл сургажээ.

…Юунд ч боож хиртүүлээгүй ариун шуналаараа андгайлъя: Би монгол хүний хязгааргүй шуналд итгэдэг.

Он солигдож байна. Шинэ онд монголчууд бидний амьдрал өөр болж эхлэх нь. Иргэдийн амьдралд мэдэгдэхүйц нөлөөлөх хууль эрх зүйн өөрчлөлт, төрийн зохицуулалт шинэ оны эхний өдрөөс эхлэн нийгэмд үйлчилж эхэллээ.

Хүйтний эрч чангарч, хоёр ес эхэлсэнтэй зэрэгцээд ханиад томуу улам газар авч байна. Нийслэлийн эмнэлгүүд ачааллаа дийлэхгүйд хүрлээ. Үүнтэй холбогдуулан ханиадны дэгдэлтийг бууруулах, урьдчилан сэргийлэх зорилгоор шинэ оны нэгдүгээр сарын 2-ноос гуравдугаар сарын 1-нийг хүртэлх хугацаанд тав хүртлэх насны хүүхдээ эмнэлэгт, мөн гэртээ гурваас тав хоног асарсан эцэг, эхэд цалинтай чөлөө олгох шийдвэрийг Засгийн газраас гаргалаа. Нөхцөл байдал, цаг үедээ тааруулан энэ шийдвэр цаашид үйлчилж байх бололтой. Тус шийдвэртэй холбоотойгоор өрхийн эмнэлгүүд бямба гаригт ажиллаж эхэлжээ. Мөн ханиад хүрсэн тав хүртэлх насны хүүхдийн эмийн үнэд хөнгөлөлт үзүүлсэн байна.

Бас нэг чухал асуудал. Бид цаашид өдөр бүр машинтайгаа, машин дотроо хайш яйш явж болохгүйд хүрлээ. Торгууль нэмэгджээ. Та бид хамгаалах бүсээ зүүхгүй яваад 9600 төгрөгөөр торгуулдаг байсан бол одоо хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нэмэгдсэнээр 12000 төгрөг болж байна. Хурд хэтрүүлсэн бол 24000 төгрөгөөр торгуулна гэхчилэн торгуулийн төрлүүд дээш явах нь. Ингэхээр нөхөд минь, замын хөдөлгөөнд цаг минут тутам дүрмийн дагуу соёлтой боловсон оролцохгүй бол ямар нэг зөрчлөөс болж наад зах нь сарын цалингаасаа давсан торгуульд унах нь байна шүү.

Цалин гэснээс оны эхний өдрөөс эхлэн хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ 240000 төгрөг боллоо. 2013 оны есдүгээр сарын 1-нд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нэмэгдэж 192 мянган төгрөгт хүрсэн. Харин өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын 20-нд Хөдөлмөр, нийгмийн зөвшлийн гурван талт үндэсний хороо хуралдан тогтоол баталж 2017 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 25 хувиар нэмж 240 мянган төгрөг болгохоор шийдвэрлэсэн юм. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ гэдэг нь тусгай мэргэжил, боловсрол шаардагдахгүй энгийн ажил эрхэлж байгаа хүмүүсийн цалингийн хамгийн бага хэмжээ юм. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ өөрчлөгдсөнөөр цалингийн дүнд өөрчлөлт орохгүй. Зөвхөн цалингийн доод хэмжээгээр цалин хөлс авч байгаа ажилтнуудад хамаатай гэсэн үг. Монголд ажиллаж буй нийт ажиллагсдын 6-7 орчим хувь нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр цалинждаг судалгаа бий.

Үр дүн нь хэрхэн гарахыг бол мэдэхгүй. Ямар ч байсан гэр хорооллын айлуудын шөнийн цагийн ахуйн хэрэглээний цахилгааны үнийг тэглэлээ. Энэ шийдвэр шинэ оны эхний өдрөөс хэрэгжиж эхэлсэн. Нийслэлийн агаарын бохирдлыг бууруулах зорилготой гэж байгаа. Хөнгөлөлтөд хамрагдах гэр хорооллын өрхүүд оройн 21:00 цагаас өглөөний 06:00 цаг хүртэл үнэ төлбөргүй цахилгаан хэрэглэнэ. Ингэхийн тулд тодорхой болзолтой. Цахилгаан эрчим хүчний өргүй байх, стандартын, баталгаажсан шөнийн тарифт электрон тоолууртай байх гэхчилэн. Энэ хөнгөлөлтөд лавтай 146 мянган хэрэглэгч хамрагдах боломжтой гэсэн тооцоо гарчээ.

Монголчууд бид сүүлийн жилүүдэд органик хүнс гэж их ярих болсон. “Ориг хүнс гэсээн” гэх үг бараг хэлц болтлоо нийгэмд түгжээ. Энэ үгийг хуульчлан баталгаажууллаа. Органик хүнсний тухай хуулийг энэ оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс хэрэгжүүлж эхлэв. Органик хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэх, органик хүнс, тэжээл бордоо үйлдвэрлэх, тэдгээрийг баталгаажуулах, худалдах, импортлох, органик болохыг илэрхийлсэн тэмдэг, тэмдэглэгээ хэрэглэхийг зохицуулсан хууль юм. Органик хүнс баталгаатай үйлдвэрлэж чадаж гэмээнэ гадаад, дотоодын зах зээлд гарах боломжтой гэж үзэн тус хуулийг баталжээ. Органик хүнс үйлдвэрлэснээр малчид, тариаланчдын орлого нэмэгдэж, иргэдийг хуурамч бүтээгдэхүүн хэрэглэхээс хамгаална. Монголчуудын хүнсний тэжээллэг, чанарлаг байдал сайжирч, хүн амын эрүүл мэндэд эерэг үр дүн авчрах юм. Мөн мал аж ахуйн орон болох манай улсад хөдөө аж ахуйн тогтвортой хөгжлийн суурь тавигдаж, ногоон эдийн засгийн бодлого бодитой хэрэгжинэ гэж үр дүнг нь тооцжээ. Улмаар экспортыг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой ч юм байна.

“Мах, сүүний анхдугаар аян”-г улс орон даяар шинэ оны эхний өдрөөс өрнүүлж эхэллээ. Энэ хүрээнд өмнө нь хэрэгжиж байсан Атрын III аянг ч үргэлжлүүлэх юм байна. Аянд шаардагдах хөрөнгийг жил бүрийн улсын төсөв, улсын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрт тусгажээ. Мөн олон улсын байгууллагын зээл, тусламж, дэмжлэгийг ч авах гэнэ. Аяныг “Эрүүл хүнс-Эрүүл монгол хүн” уриан дор зохион байгуулж буй аж. Монголын хөдөө аж ахуй дахь боломжит нөөцийг бүрэн ашиглах, өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэх, үндэсний үйлдвэрүүдээ түүхий эдээр тогтвортой хангаж эдийн засагт тодорхой өсөлт бий болгоно гэж үзжээ. “Мах, сүүний анхдугаар аян”-ы хүрээнд үхрийн эрчимжсэн аж ахуйг улам сайжруулж, тэжээлийн тариаланг хөгжүүлэх, боловсруулах үйлдвэрийг дэмжих, дотоодын хэрэглээгээ хангаж, экспортоо нэмэгдүүлэх чиглэлд илүү сайн зохион байгуулахаар төлөвлөжээ. 70 сая малтай манай улс иргэдийнхээ хэрэглээнээс гадна жилд зургаан сая толгой малын мах бэлтгэж гадаадад гаргах, 400 гаруй сая литр сүү боловсруулах боломжтой юм байна. Гэвч техник, технологийн хоцрогдол, эргэлтийн хөрөнгө буюу санхүүгийн чадамж муу, түүхий эд бэлтгэх оновчтой тогтолцоо байхгүй зэрэг олон шалтгаанаас мах, сүү боловсруулах үйлдвэрүүд хүчин чадлынхаа дөнгөж 10 хүрэхгүй хувийг ашиглаж байгаа гэнэ. Энэ бүх боломжоо дүүрэн ашиглах зорилготой энэхүү аянг өрнүүлж эхэллээ.

Ямар нэг хэлбэрээр аж ахуй эрхэлж буй иргэдэд тустай нэгэн хууль оны эхний өдрөөс бас хэрэгжиж эхэллээ. Энэ нь Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт юм. Тус нэмэлт өөрчлөлтөөр зарим аж ахуйн нэгжүүдийн татварыг тэглэх, заримыг нь бууруулах юм байна. Хуулийн 19.12-т зааснаар бол нийслэлээс 550 км хол байршилд байгаа аймаг, суманд байнгын үйл ажиллагаа явуулдаг, бүртгэлтэй, орон нутгийн төсөвтэй харьцдаг, гурваас доошгүй ажлын байр бий болгосон аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар 50 хувиар буурах боллоо. Цаашлаад 1000 км-ээс хол алслагдсан бол 90 хувиар хөнгөлөхөөр хуульд заасан нь алс зайдуу аж ахуй эрхлэгчдийн анхаарлыг онцгой татаж байна.

Хууль тогтоомжийн тухай хууль хэрэгжиж эхэллээ. Бас л сонирхолтой л нэр томьёо. УИХ-аас 2015 оны тавдугаар сарын 29-ний өдөр батлагдаж 2016 онд хэрэгжих байсан хууль юм. Гэвч хууль хэрэгжих боломжийг нь бүрдүүлээгүй гэж тухайн үедээ үзсэн учраас ийнхүү энэ оны эхний өдрөөс мөрдөж эхэллээ. УИХ-аас батлагдсан хуулийн төслүүд хэрэгждэг, хэрэгждэггүй, аль нэг улс төрийн хүчин нь сонгуулиар гарч ирээд өөрчилдөг гэсэн яриа бол бодитой үнэн юм. Тиймээс энэ хууль нь аливаа хууль тогтоомжийг санаачлах боловсруулахдаа үндэслэлээ зөв тодорхойлсон, чанартай, олон нийтийн оролцоог хангасан, судалгаатай, хуулийн хэрэгжилтийн үр дүнг үнэлэсэн байх зэргийг сайтар тодорхойлжээ. Ингэснээр УИХ-аас батлагдаж байгаа хууль, тогтоомжийн үр дүн гарна. Монгол Улсын хэмжээнд 605 хууль хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа. Тус хууль хэрэгжиж хэлснээр хуулийг “гууль” болгох, хуулийн хэрэгжилтэд тавих хяналт сул гэх мэт элдэв ярианд цэг тавигдах нь. Ямартай ч Хууль тогтоомжийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлснээр УИХ-ын хууль санаачлах, боловсруулах ажиллагааны үндэслэл, чанар сайжирч, хуулийн хэрэгжилт, үр нөлөө нь бодитой болох нь.

Эцэст нь хэлэхэд Монголын айл өрх бүр, иргэн нэг бүрт хамаатай маш чухал хуулийн тухай танилцуулъя. Энэ бол Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль юм. Тус хуулийг ирэх хоёрдугаар сарын 1-нээс хэрэгжүүлж эхлэхээр болсон. Энэ хуулиар бол эр эм хоёрын хооронд илжиг заавал жороолох шаардлагатай болж байгаа юм. Учрыг дор тайлбарлая. Тус хуульд зааснаар бол эхнэр нөхөр, үр хүүхдийн хоорондын харилцааг зохицуулах төдийгүй хамтран амьдрагчид, салсан гэр бүлийн асуудлыг ч тус хуулиар зохицуулахааар тодорхой заажээ. Хуулийн хамрах хүрээг маш их өргөжүүлсэн гэсэн үг. Хэзээ Монголд хамтран амьдрагчийн асуудал хуулиар зохицуулагдаж байлаа. Одоо бол хамтран амьдрагчид аль аль талдаа хуулийн хариуцлага хүлээнэ. Түүнчлэн гэр бүлийн хүчирхийллийн талаархи мэдээллийн сувгуудыг тэлж, өргөжүүлсэн байна. Жишээ нь хөршийн үүргийг маш тодорхой болгожээ. Удаа дараагийн гэр бүлийн хүчирхийллийг, гэмт үйлдлийг мэдээлээгүй айл хөрш, иргэнд хуулийн хариуцлага тооцохоор болсон байгаа юм. Тэгэхээр л нөгөө “Эр эм хоёрын дунд илжиг бүү жороол” гэсэн ардын үг ул болж, жороолохгүй бол огт болохгүй хууль хэрэгжиж эхэллээ. Ер нь хүн бүр энэхүү Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуультай танилцчих хэрэгтэй. Бид заавал мэдэж байгууштай олон нарийн заалт тус хуульд орсон байгаа. Маньд огтхон ч хамаагүй гэсэн монголчуудын аминч үзэл энэ хуулиар бол дуусгавар болж байна. Айл хөршөө, анд нөхдөө, ах дүүсээ… ер нь ойр орчинд байгаа бүхнээ сайтар анзаарч, анхаарал тавьж байхыг энэ хуулиар шууд тулгалаа. Одоо бидэнд хамаагүй зүйл гэж байхгүй болсон. Тус хуулиар гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн хохирогчдод түр хамгаалах байр, нэг цэгийн үйлчилгээ үзүүлэх, хамтарсан баг хэрхэн ажиллах зэрэг бүх зохицуулалтыг тодорхой заасан байна лээ.

Улиран одож буй онд УИХ болон Засгийн газраас гаргасан, шинэ оноос эхлэн хэрэгжих тогтоол, шийдвэрүүд болон хуулийн төслүүдтэй та танилцлаа. Таны амьдралд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт авчрах, нөлөө үзүүлэх энэхүү эрх зүйн зохицуулалтууд нь монголчуудын амьдралд шинэ хандлага бий болгож, амьдралыг арай өөр хэмнэлд оруулах нь дамжиггүй. Та бэлэн байгаа биз.

Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат утаанаас салах аргыг ол гэж эрдэмтдэдээ даалгавар өгсөн. Шинжлэх ухаанд найдаж байгаа нь авууштай юм. Төр засаг сүүлийн 30 жил ингэж шинжлэх ухаандаа найдаж байсан тохиолдол гараагүй. Шинжлэх ухааны академи, эрдэмтэд нь тэрүүхэндээ л эрдмийн ажил хийж сууна уу гэхээс улс орондоо хэрэгтэй зүйл хийдэггүй, дэмий л төсвийн мөнгө үрдэг байгууллага гэж адлагдаад сүүлдээ энэ байгууллагыг татан буулгах дээрээ тулж байлаа шүү дээ. Харин Ерөнхий сайдыг үүрэг өгснөөс хойш манай эрдэмтэд цаг наргүй хуралдаж, гарц гаргалгаа хайж, тооцоо төлөвлөгөө гаргаж эхлэв. Ерөнхий сайд үүрэг өгснөөсөө хойш ирэх оны нэгдүгээр сарын нэгнээс гэр хорооллын цахилгааны шөнийн тарифыг тэглэхээ зарлачихлаа. Хэрэв гуравдугаар цахилгаан станцын өргөтгөл баригдаж, хатуу түлшний үйлдвэрээ барьчихвал түүхий нүүрс түлж, айл болгон утаа үйлдвэрлэхгүй байх боломжтой. Тэр ч бүү хэл Ерөнхий сайд ирэх намар гэхэд Улаанбаатарт түүхий нүүрс оруулахгүй болох юм гэсэн. Мэдээж үүний өмнө нүүрс түлэхгүйгээр дулаан байх бололцоог бүрдүүлэхээр ажиллаж байна.

Бусад улс орон эрдэмтдэдээ түшиглэж, шинэ нээлтээр нь урагшилж хөгжиж байна. Шинжлэх ухаанаа шүтэж байна. Гэтэл манайд Ерөнхий сайдыг эрдэмтдэд хандсаныг шоолж тохуурхах, ялангуяа, сошиалаар баалж, доромжилж байна. Цаг алдана, удна гэлцэв. Утаа бидэнд шинээр гарч ирсэн асуудал биш. Энэ талаар ярьж, бас тэмцэх гэж оролдож, утаагүй зуух, утаагүй түлшинд 60 тэрбумыг зарж, гэр хорооллыг барилгажуулах оролдлого хийсэн. Олон тэрбумаар нь мөнгө гаргасан. Цэвэр агаар сан гэж байгуулж үзлээ. Аль нь ч үр дүнд хүрсэнгүй.

Утаа дэлхийд ганцхан Монголд тулгарсан асуудал биш. Ийм асуудалтай тулсан, одоо ч тулж буй орнууд байна. Улс орнуудын утаатай тэмцсэн жишээ, утаанаас салах технологи зөндөө байгаа. 1952 онд Лондонд нүүрснээс голлон үүдсэн агаарын бохирдлоос болж хэдхэн алхмын цаадахыг харж чадахааргүй утаатай болсон гэдэг. Арван хоёр мянган хүн хорт утааны улмаас амиа алдсан гэдэг тоон судалгаа сүүлд гарсан байдаг. Зарим нь түүнээс олон ч гэж үздэг. Англичууд хамгийн түрүүнд хууль баталж, бохирдол бууруулах гэхээсээ утаанаас бүрэн салах ухаалаг системийг нэвтрүүлж чаджээ. Эрх баригчид нь хатуу түлшний хэрэглээг бууруулж, хот суурин газраас үйлдвэрүүдийг гаргаж, цахилгаан станцуудыг хүн ам багатай дүүргүүд рүү дэс дараатай нүүлгэн, агаарын хяналтын бүсүүдийг бий болгож, зөвхөн угаасан нүүрс, цахилгаан болон байгалийн хий хэрэглэж эхэлж. Бүх айлуудад Засгийн газрын дэмжлэгтэй тог бага зарцуулдаг, халаагч суурилуулан, пийшинг нь хийгээр ажилладаг плиткээр сольсон. Америкийн Пенсильвани мужийн Донора хотод агаарын бохирдлоос болж хөлбөмбөгийн талбайд тоглож байгаа тоглогчдыг үзэгчид нь олж харахааргүй хэмжээнд хүрч байв. Мөн л олон хүн амь эрсдэж, эмнэлэгт олноороо хүргэгдэж, олон мянган хүнд амьсгалын замын хүндрэл үүсч байжээ. Дээрх улсууд хамгийн эхэнд Цэвэр агаарын тухай хууль баталжээ. АНУ гэхэд хууль баталсныхаа дараа тооцоо судалгааны ажил хийж, агаарын бохирдлыг арилгах шинжлэх ухааны судалгаанд үндэслэн Хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, агентлаг байгуулжээ. Энэ нь шинжлэх ухаан технологийн ололтод тулгуурлан агаарын чанарын стандартыг хэргжүүлдэг газар юм. Бусад улс орнууд агаарын бохирдлоос салахын тулд шинжлэх ухаанчаар хандан нүүрс шатаахыг багасгаж, салхин цахилгаан үүсгүүр, хосолмол цахилгаан үүсгүүр, нарны эрчим хүч, хэрэглэхийг зорьж байна. Мөн аль болох агаар бохирдуулдаггүй тээврийн хэрэгслийг үйлдвэрлэж, ашиглаж эхэллээ. Тэр ч бүү хэл рекламны самбаруудыг хүртэл хорт утааг идэгч материалаар бүрсэн байна. Нэг самбар нь хорин машины хорт хийг өөртөө шингээж авдаг аж. Урд хөрш Бээжинд л гэхэд агаарын бохирдол гамшгийн хэмжээнд хүрлээ гэж дэлхийгээр нэг зарлаж байгаа ч манайх өнөөх Бээжингээс агаарын чанарын үзүүлэлтээр тав дахин, нарийн ширхэгт тоосонцрын үзүүлэлтээр 80 дахин илүү байгаа аж. Бээжин хотын удирдлагууд агаарын бохирдол бууруулах төлөвлөгөөний хүрээнд хотдоо хэд хэдэн газар утаа сорогч сэнсэн цамхаг болон хүчин чадал сайтай утаа шүүгч тусгай хонгилууд хийжээ. Тэд мэдээж шинжлэх ухаандаа найдсан. Цаашид ч тийм байх нь ойлгомжтой. Илүү олон боломжит хувилбарыг гаргаж ирэх нь дамжиггүй. Төр нь зөв бодлогоор үүнийг нь дэмжиж ажиллаж байна.

Ер нь тэгээд Монгол Улсын Ерөнхий сайд ч утаанаас хамгийн хурдан салах боломж, бололцоог судал гэсэн болохоос шууд л шинэ нээлт хий гэсэнгүй. Нээлт хэрэв хийчихвэл сайн л даа. Гэвч тэр нээлтийг цаг хугацаа хүлээхгүй. Тиймээс шинжлэх ухаан технологийн ололт хаана байна, хэрэгжүүлж болох хугацаа тооцоо судалгааг хий л гэж байгаа биз. Шинжлэх ухаандаа найдах нь яаж ч бодсон эрүүл үзэгдэл. Бөө удган, шашин, 99 тэнгэр, Хан-Уулын алиа цагаан өвгөн, сум харваж хүслээ шивэгнэхээс хамаагүй өөр, бодитой юм. Монголын хувь заяаг ашиг харсан бизнесийн байгууллагууд, мунхаг харанхуй хоёрт даатгаад хэдий болтол явах билээ.

Бөө удганд итгэж, гал, уул ус тахиж, шашинжиж, сум харваж байхад нь инээж шоолох нь яалаа даа, нийтийн сүлжээнийхээн. Тэгээгүй атлаа хэдэн эрдэмтдэдээ үүрэг өгөхөөр инээж шоолж, доромжлох нь харин гайхал төрүүлж байна. Уул ус тахих, ард түмнийг мунхруулах шашинд автах нь ямар хор уршигтайг бидний өнөөдрийн амьдралаас харж болно. Дэлхийн хамгийн баялагтай улсын тоонд орох хэрнээ дэлхийн ядуу орнуудын тэргүүн эгнээнд, хамгийн аз жаргалгүй орны эхний эгнээнд тууж явах юм. Бидний амьдарч байгаа царай ийм л байна. Тэгтэл тахиж шүтэж, шашинжсанаараа сайн болдог бол өдийд Монгол гэдэг диваажин болчихсон байхгүй юу. Мунхаг тэнэг залхуугаасаа л ядуу байгаа биз дээ. Талаар дүүрэн малтай байж, өлсөж үхэж байвал бидний л хохь. Ухаантайхан, хөдөлмөрч байсан бол юу гэж түмэн зовлон тоочсон ард түмэн болж хувирах юм. Сүүлийн үед яригдаж буй нэг жишээг дурдахад Сулинхээрийн отрядыг чөтгөртэй гэж 150 тэрбумаар нүүлгэх юм ярьж байна гэнэ. Энэ юу болж байна. Шинжлэх ухаан дэлхийд хөгжөөд ангараг гариг дээр амьдрал хайж, робот ажиллуулаад, хиймэл дагуулууд оддын дунд ертөнцийн буман сониныг хайж, хүн төрөлхтөн өөр гаригт амьдрах оочер дугаараа авч байна. Тэд шинжлэх ухаанаар энэ бүхнийг нээж байгаа. Генетикийн инженерчлэл хийсэн дархлааны эсүүд хорт хавдрыг эмчилж эхлэв. Ургамлын генийг өөрчилснөөр тухайн ургамал өвчин тусахгүй зуд, ганг тэсвэрлэх чадвартай болж байна. Дахин ашиглах боломжтой пуужин хөөргөв. Роботууд бие биедээ зааж, харилцан мэдлэгээ хуваалцаж эхэллээ. Ди эн эй-ийн программын дэлгүүр нээгдэж, өөрийн эрүүл мэндийн эрсдэл болон онцлог шинжийн талаар шинжлэх ухааны үндэслэлтэй мэдээлэл авах боломжтой болов. Тесла компанийн цахилгаан автомашинууд жолоочгүй явдаг боллоо. Дэлхий ертөнцөд энэ мэтчилэн шинэ, шинэ ололтуудыг нээсээр, бүтээсээр байна. Өнгөрсөн онд гэхэд л татах хүчний долгионы талаар нээлт хийж, хар нүх байдаг гэдгийн нотолгоог олж, сансарт байцаа ургуулж, тэрийгээ хүнсэнд хэрэглэж үзлээ. Бид харин од гаригсыг бурхан гэж эндүүрч, түүнийг танин мэдэхэд биш түүнд ид шид байгаа, сайн цацал өргөн, сайтар залбирвал нүгэл хилэнц арилна гэж бодож байх жишээтэй.

Улс орнууд хөгжиж, урагш тэмүүлж байхад бид ухарч, дундад зуун шигээ амьдрахыг номлож сурталдаад, түүндээ гүн автаж, төрийн хар хүмүүс нь төөрөлдчихсөн ард түмнээ мунхруулж байдаг. Бид савдагтаа найдаж эсвэл бизнесийн ашиг олдог байгууллагуудыг утаанаас салгахыг хүлээвэл тун мөдгүй устах нь. Ашиг хардаг байгууллага ашгаа л боддог юм байна. Утаагүй зуух үйлдвэрлэсэн компани ашиг олсноос Улаанбаатар утаагүй болсонгүй. Тэгэхээр шинжлэх ухаанд найдах нь яалт ч үгүй зөв.

Ерөнхий сайдын энэ алхам бол эхлэл. Цаашид ч олон ажлыг эрдэмтэд дээр төвлөрүүлж, шинжлэх ухаанчаар асуудалд хандаж байя. Эрэл хайгуул хийе. Шоолж шоглож байгаа өнгөрсөн зууны сэтгэхүйтэй хүмүүс минь энэ удаа дуугүй байж үз. Шүүмжлэхийг хэн ч чадна. Олон юм яримаар байвал утаагүй болгохоор ажиллаж буй хүмүүс рүү очиж ухаан санаагаа уралдуулан, бодол саналаа нэмэрлээрэй, харин.

Манай сонины байнга хөнддөг сэдвийн нэг нь энэ юм. Өмнө нь бид УИХ-ын чуулганыг хаалттай хуралдуулж байх талаар хэд хэдэн нийтлэл бичиж байлаа. Радио, телевиз, сонин хэвлэлд нээлттэй байдаг чуулганы хуралдааныг хаалттай болгоё гэж байгаа нь цаанаа учир начиртай юм. Нээлттэй байх, шууд дамжуулах нь нэг талаар эрх баригчдын үйл ажиллагаа, шинээр гарах хууль, тогтоомжийн тухай мэдээллийг цаг тухайд нь авч байх сайн талтай ч сөрөг үр дагавар нь үүнээсээ их болчихоод байна. Яагаад гэвэл УИХ-ын чуулганы хуралдааныг шууд дамжуулах үеэр гишүүд сонгогчидтойгоо уулзалт хийж байгаа мэт ааш авир гаргаж байна. Ард түмэнд таалагдах гоё үг хэлэх, бусдаас онцгой содон харагдах гэх мэтээр сонгуулийн үеийнх шигээ шоудах нь хэрээс хэтэрчээ. Өнгөрсөн долоо хоногийн чуулганаар жишээ авъя л даа. Малчдын тэтгэврийн насыг наашлуулах эсэхийг хэлэлцэх үеэр хуулийг дэмжих, шүүмжлэх гишүүдийн нэрсийг авлаа. Гэтэл шүүмжлэх гэж нэрээ өгсөн гишүүн ярианыхаа эхэнд телевизийн камер руу харж байгаад “Би малчны тэтгэврийн насыг наашлуулахыг эсэргүүцэж байгаа юм биш шүү” гэж тодотгон хэлэх юм. Тэгж хэлчихээд цаашаа хараад … энэ хуульд иймэрхүү зүйл байна гээд шүүмжлээд эхэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, телевизийн камер харсан гишүүд өөрийнхөөрөө байж, бодсон санаснаа шууд хэлж чаддаггүй. Заавал ч үгүй сайн гишүүний дүр эсгэж, нийтэд таалагдах зүйл ярьж эхэлдэг. Чуулганы хуралдаан дээр сенсаци тарих мэдээлэл хэлсэн гишүүнээс дараа нь тэр талаар нь асуухад “За яахав дээ, жаахан дэгсдүүлээд хэлчих үе байдаг ш дээ” гэж маазрах хүн олон болж. Эзэн Чингис хааны хэлсэн үг байдаг даа, “Морин дээрээс дэлхийг эзлэх амархан, мориноосоо буугаад төрийг төвхнүүлэх хэцүү” гэж. Тэгвэл манай эрхэм төрийн түшээд маань төр төвхнүүлэх ажилдаа ер анхаарахгүй юм. Дөрвөн жил морин дэл дээр сэлэм эргүүлээд давхих мэт ажиллаж байна. Ийм байхад яаж улс орон өөдлөх билээ. Хэн юу гээд шүүмжилчих бол гэсэн болгоомжлол, айдастай болохоор төрийн гаргаж байгаа шийдвэрүүд нь ч зориг зүрхгүй сулхан харагдах юм. Ер нь төрийн шийдвэр тушаал ард түмэнд таалагдах алба байхгүй. Төр төмөр нүүрээ харуулах үедээ харуулж, зоримог шийдэмгий байх ёстой биш үү. Харин телевизийн камерын дор сайн хүний дүр эсгэж, нахилзаж бөхөлзсөн гишүүд улс оронд хэрэгтэй амин чухал шийдвэрүүдийг гаргаж чадахаа больжээ. Ер нь сүүлийн хэдэн жил УИХ-ын чуулганы нээлттэй хуралдаанаас хэвлэл мэдээлэл, телевиз, сошиал сүлжээнийхэн ч хооллоод сурчихсан юм. Шууд нэвтрүүлгээс өөрсдөдөө таалагдсан эсвэл онцгүй санагдсан хэсгийгээ жижиг жижгээр нь тасдан авч сайлж, муулж баалж суудаг болсон. Үүнээс өөр зүйлээр оролдохоо ч больсон. Бүтээн байгуулалт, үйлдвэр уурхай гээд хийж бүтээж, ажиллаж байгаа хүмүүсийн тухай таг мартсан мэт чимээгүй байх хэрнээ чуулган дээр хэн юу гэж хэрэлдэв гэдгийг л анаад суух жишээтэй.

Шууд дамжуулахын сөрөг үр дагавар ингээд дуусахгүй. Өөр нэг зүйл хэлье. УИХ ямархуу янз байдалтай байна, нийгэм яг тийм байдаг. Боловсрол мэдлэгийн хувьд янз бүрийн л хүн УИХ-д сонгогдож орж ирдэг. Тэдний мухар сүсгээрээ хэлсэн үг, болчимгүй үйлдэл бүр нийгэмд яг тэр чигээрээ бууж хүрдэг. Төрийн түшээ “Хүүхдэдээ эм биш, шээсээ өг” гэж хэлэх, “Энэ хуулиар чинь явбал эхнэртээ гар хүрч чадахаа байх нь” гэх тунирхал шууд л нийгэмд тусгалаа олж байдаг. Үүний тод жишээ байна. УИХ-ын дэд дарга Ц.Нямдорж чуулганы ирц муу байгаа талаар шүүмжилж, “тэр тэр гишүүн ирээгүй байна, хурал таслахаа боль” гэж чангалав даа, өнгөрсөн долоо хоногт. Гэтэл маргааш нь дархан аварга хүн бөхчүүдээ жагсааж зогсоож байгаад “тогтсон цагтаа бэлтгэл сургуулилтдаа ирдэггүй” гээд загнаж байгаа харагдсан. Чуулган дээр ямар байна, нийгэм яг тийм байна гэдгийн тод жишээ энэ юм. Энэ бол сахилга хариуцлагын тухай сайны жишээ юм.

Төр түшиж байгаа гишүүд маань хэлэх ярих үгээ бодож, эмх цэгцтэй, бусдад хүндлэгдэхээр зангарагтай байж сурмаар санагддаг. Зангараг гэхээр манайхан бас их буруу ойлгодог. Иргэний хөдөлгөөний намаас сонгуульд нэр дэвшсэн Д.Сүхжаргалмаа нэгэн телевизэд ярилцлага өгөхдөө “…нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хэлэхэд ам эвлэхгүй үг юм. Гэхдээ одоо хүн болгон хэлдэг болсон болохоор би ч гэсэн хэлье. Хулгайч …” гэж ярьж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. Өндөр боловсролтой энэ эмэгтэй хаана юу гэж ярихаа мэддэг, бусдыг үлгэрлэн дагуулах ёс зүйтэйгээ үйлдлээрээ харуулж байгаа нь тэр. Гэтэл манай чуулган дээр бие биенээ хулгайч, нус, баасаар нь дуудах нь энүүхэнд шүү дээ.

Ийм ийм олон учир шалтгаан байгаа болохоор УИХ-ын чуулганыг хаалттай хуралдуулах ёстой гэж бид үздэг юм. Хаалттай хуралдааны мэдээллийг дараа нь хэвлэлийн төлөөлөгч нь мэдээлж байж болно. Гишүүд өөрсдөө гарч ирээд ярьж ч болно. Ямартай ч мэдээллийг ямар нэгэн байдлаар түгээх арга нь олдож л таарна. Хамгийн чухал нь хаалттай хаалганы цаана төрд хэрэгтэй шийдвэрүүд гардаг болох юм. Камерын өмнө жүжиглэх шаардлагагүй болохоор гишүүд өөрсдийн үзэл бодлоо шууд хэлж ярьдаг болно. Төрийн түшээд нь ард түмэндээ таалагдах гэж хоёр нүүр гаргадаг болохоор нийгэм ч гэсэн яг тийм болсон. Үүнээс үүдээд монголчууд тэр чигээрээ хоёр нүүртэй, худалч хулхи зантай болцгоожээ. Биднийг нэг зангаараа байдаггүй, хэлсэн үгэндээ хүрдэггүй гэж гадны хөршүүд маань шүүмжилж, баалж байгаа нь үүнээс үүдэлтэй.

УИХ-ын чуулганы хуралдааныг ил тод байлгахүй бол гишүүд далдуур хуйвалдаж байгаад улсаа зарчихаж мэднэ, өөрсдөдөө ашигтай хууль тогтоомжууд гаргана гэж ирээд л шүүмжилдэг. Тиймдээ ч нээлттэй болсон юм. Тэгвэл гишүүд хуйвалдаж байгаад улсаа зарчихна гэх шиг худлаа зүйл гэж хаана байхав. Тийм дээрээ туллаа гэхэд ядаж сөрөг хүчин нь энэ талаар эсэргүүцэж дуугардаг юм байгаа биз дээ.

Монголчуудын ахуй амьдралыг залгуулсаар өдий хүрсэн ТҮЦ хэмээх “аймшгийн бузар булай” зүйлийн эсрэг цэвэр ариун Улаанбаатар хотоо хамгаалах тэмцэл сүүлийн 30 шахам жил үргэлжилж байгаа. Манай улс зах зээлийн нийгэмд шилжсэн эхэн үед Тохиролцооны дэлгүүр гэж байлаа. Хөдөө суманд худалдаа бэлтгэлийн анги, эд хэрэглээний хоршоо гэж байсныг хүмүүс мэднэ. Тохиролцооны дэлгүүр бий болох үндэс суурь ингэж тавигдсан. Газар сайгүй хашаа байшин нүхэлсэн дэлгүүрүүд нээгдэж бужигнаан үүсгэж эхлэх нь тэр. Гэвч тэр бүр амжилтад хүрээгүй түүхтэй. Тохиролцоо нэртэй боловч бүх бараа таваар нь худалдагчийн хэлсний дагуу явна. Ямар сайндаа тохиролцоо нь хохиролцоо боллоо гэх яриа гарахав.

Харин ард иргэдийн ахуй амьжиргааг залгуулах, хэрэглэгч түмэнд ямар ч хүнд сурталгүйгээр, түргэн шуурхай зах зээлийн бодит үнээр үйлчлэх цэг нээгдсэн нь ТҮЦ юм. Хөдөө, хот гэлтгүй иргэдийн амьдралд жинхэнэ тусаа үзүүлж, бага ч гэсэн үр шимээ үрэл мэт хүлхүүлсэн нь үнэндээ эрх баригчдын харааж зүхэн, ад үзээд байгаа ТҮЦ-үүд шүү дээ. Монголчуудын амьдрал ТҮЦ-ийнхээ хэмжээгээр л явж ирсэн. Бусдын хэлээд байдагчлан албан тушаал, авлига хээл хахуулиар хагартлаа баяжиж, бодит амьдралаас тасарсан дарга нар үүнийг мэдэхгүй. Түүнээс бол ТҮЦ-ээрээ бид бүхэн амь зогоож байгаа нь үнэн юм. Өнөөдөр нийслэл хотын хэмжээнд 1132 ТҮЦ ажиллаж байгаа юм гэсэн. Эдгээрийн ард гурван мянган өрх гэр амьжиргаагаа залгуулж, түлээ нүүрснээс аваад бор хоногийнхоо хоолыг бусдын гар харалгүйгээр залгуулаад л байгаа. Том болсон нэгнийх нь сургалтын төлбөрийг, сургууль төгссөн нэгнийх нь орон байрны урьдчилгааг ТҮЦ-ийнхээ таван цаасны ашгаар төлчих гэж зүтгэцгээж л байна. Бидний бодит амьдрал ийм л байна. Гэтэл “Аз жаргалтай” Улаанбаатар хотынх нь өнгө төрхийг гутааж байгаа гэх нэрээр ТҮЦ-үүдийг хоморголон устгахаар, бүр мөсөн зайлуулахаар эрх баригчид дайрч байна.

Үндсэндээ, энгийн иргэдийнхээ хоногийн хоолыг булаахаар тэмцэж байна. Одоогийн байдлаар 30-аад ТҮЦ нүүлгэлээ гэж тэд бахархалтайгаар хэлж байна. 750 нь газрын зөвшөөрөлгүй, үйл ажиллагаа явуулах эрхгүй хэмээн хотын захиргааныхан даналзаж, өвлийн тэсгим жавар тачигнаж, эдийн засаг элгээрээ харуулдсан гүн хямралын үед өл залгуулж байгаа эзэмшлийг нь дээрэмдэхээр ханцуй шамлалаа. Арга барсан иргэд “ядахдаа урин цагтай золгуулаач” гэж төрөөсөө гуйж байна. Ийм л үйл явц энэ өдрүүдэд үргэлжилж байна даа. Улаанбаатарын утаа аюулт гамшгийн хэмжээнд хүрчихээд байхад огтоос санаа зовоогүй нөхөд ядарсан олныхоо ганцхан үнэт катипал нь болсон ТҮЦ рүү нь дайрч байгаа нь хүнлэг бус гэж хэлэхэд ч багадмаар хэрцгий санагдаж байна.

Ер нь иргэдийн амьжиргааны эсрэг энэхүү тэмцэл улс төрийн нэг хүчин сонгуульд ялахад маш хүчтэйгээр идэвхждэг. Улс төрийн ээлжит сонгуульд ялалт байгуулж засгийн эрхийг авсан нам хүчин гурван зүйл дээр алалдаг. Төрийн эрх барих дээд удирдлагууд нь уул уурхайгаа булаацалддаг. Харин дундуур албан тушаалтнууд нь сайдын суудлын төлөө үхэн хатан зүтгэцгээдэг. Нам дотроо фракц үүсгээд танайх төдөн суудал, манайх төдөн суудал, би чи гээд чичрэн дайрцгааж харагддаг. Доод албан тушаалтнууд нь шууд л ТҮЦ-ээ булаалдаад эхэлдэг. Аль ч нам, улс төрийн хүчин ялгаагүй дээ.

Үүл баатрын үед стандартад нийцсэн ТҮЦ гэх нэрээр бас л үймүүлж, бужигнуулсан. Дороосоо халдаг шалтай, дотроо амрах өрөөтэй, хяналтын камер, галын багаж хэрэгсэлтэй гээд баахан “стандарт” заасан ТҮЦ-ийг Эрээнээс зөөсөн.

Өнөө алдарт “25 саяын ТҮЦ” гэдэг маань тэр шүү дээ. Энэхүү үймээнээр ардчиллын партизанууд, Ардчилсан нам чигийн нөхөд хувьдаа ТҮЦ-тэй болсон нь нууц биш. Одоо эрх баригч Ардын намынхан өөрсдийнхөө нөхдийг өл залгуулах хоолтой болгохоор эгэл жирийн олны өмч хөрөнгийг хураахаар тэмцлээ эхлүүлэх нь тэр. Анзаарах нь ээ, ардын намын нөхдийн тавьж байгаа шаардлага үнэндээ инээдтэй, өрөвдмөөр, хөгийн. Нийслэл хотод үйл ажиллагаа явуулж буй ТҮЦ-үүд дотроо 00-гүй гэх нэрээр тэд нурааж байна. Ерэн хэдэн хувь нь 00-гүй байна гэж сүржигнэж байна. Битгий сэрүүн зүүдэл нөхөд минь. Өнөөдөр Улаанбаатар хотод жинхэнэдээ дотроо 00-той ТҮЦ битгий хэл банк ч байхгүй шүү дээ. Яагаад банк гэж байна вэ гэвэл мөнгөтэй газар. Гэвч банкаар үйлчлүүлээд гарахдаа 00-оор давхар үйлчлүүлсэн хүн байна уу. Мэдээж албан байгууллага учир ариун цэврийн өрөөтэй байж таарна. Тэр нь ард иргэдэд, үйлчлүүлэгч олонд хамаагүй. Бие засах газар хаана вэ, ороодохъё гэвэл харуул хамгаалагчид нь нохой шиг хөөгөөд гаргана.

Хүн төрөлхтний амьжиргааны гол эх үүсвэр арилжаа наймаа байдаг. Гудамжиндаа, иргэдийнхээ дунд арилжаа наймаа хийдэггүй, бараа бүтээгдэхүүн зардаггүй, хоол ундны үйлчилгээ эрхэлдэггүй дэлхийн хот гэж байхгүй. Бүхий л улс орнууд дүүрэг, хороо бүртээ худалдааны том том гудамж, бүсүүдтэй, гар дээрээс наймаа эрхлээд, тэнд нь хоол ундны, үзвэр үйлчилгээний гээд иж бүрнээрээ, цогцоороо байж байдаг.

Гэтэл Монголд үүнийг хамгийн бузар муу муухай зүйл мэтээр үзэж, гар дээрээс наймаа хийхийг шившгийн ажил гэж харж байгаа нь эмгэнэл. Бид ийм тэнэг, бүдүүлэг сэтгэхүйгээ нэн даруй өөрчлөх хэрэгтэй байна. Аливаа асуудалд бодитойгоор, амьдралын үнэнээр хандмаар байна. Аз жаргалтай Улаанбаатарыг муухай харагдуулаад байгаа хүмүүс чинь хэдэн малаа цас зуданд тавьж туучихаад хотоо харлуулан яахаа мэдэхгүй, амь зуухын тулд их хотоо бараадаж байгаа иргэд. Тэднийг зайл гээд нохой шиг хөөхгүй нь үнэн. Улаанбаатарт нүүж ирсэн иргэд арилжаа наймаа хийхгүйгээр, ядах нь ээ ганц бохь, зайрмаг, ундаа зарахгүйгээр амьдрахад бэрх. Залуучууд нь барилга энээ тэрээд ажилладаг юм байгаа биз. Нас тогтсон эмэгтэйчүүд бол ийм л ажил хийнэ. Өөр нөхцөл боломж өнөөдөр алга байна. Иргэдийнхээ ийм боломжийг нь хязгаарлаад яаж амьдар гэж байгаа хэрэг вэ. ТҮЦ-үүдийг байхгүй болгоход сүлжээ том дэлгүүрүүд багагүй нөлөөлдөг шиг байна лээ. Тэдний лоббигоор эрх баригчдын зарим нэг захирамж явдгийг хүмүүс барим тавин хэлдэг л юм. Гар дээрх иргэдийн худалдаа томоохон дэлгүүрүүдийн ханшаас даруй 40, 50 хувиар хямдхан байдгийг бид мэднэ. Тиймээс тэд үзэж чаддаггүй юм. “Утаа баагиулсан ТҮЦ-үүд Улаанбаатар хотыг минь бузарлаж байна” гэх утгатай үгсийг нэг банкны эзэн олон нийтийн сүлжээгээр бичсэн байна лээ. Миний бие хувьдаа банктай бол тэгж хэлмээр л байх юм. Гэвч бодит амьдралын хөрс гэдэг өөр байдаг. Тиймийн учир олон түмэнд зардал багатай (лангууны түрээс гэж өгдөггүй учир бараа бүтээгдэхүүн нь зах зээлийн ханшаар байдаг), дээрээс нь ямар нэгэн чирэгдэлгүйгээр түргэн шуурхай үйлчилдэг ТҮЦ-үүдийн эсрэг тэмцлээ одоо зогсоох цаг нь болжээ. Зуугаад хувь нь дотроо 00-гүй гэснээс нийтийн үйлчилгээний газрууд ялангуяа томоохон дэлгүүр, хоолны сүлжээ ресторан, банк зэрэг албан газрууд нэг давхартаа иргэдэд үйлчлэх 00-той болмоор байна. Нийтийн жорлон гэж нэг хэсэг ярьсан. Түүнийгээ ажил болгож хэрэгжүүлбэл яасан юм.

Өмнөд солонгосчууд асар сонор соргог юм. Дээр нь шүүх, прокурор нь хэний ч хараат биш нь мэдэгдэж байна. Монголчууд бид харин Монголынхоо улс төр, эдийн засгийн бүлэглэлүүд яаж тэмцэж байгааг, тэр тэмцэлдээн нь том төслүүдийг хэрхэн зогсоож байгааг, тэрнээс нь болж бид улс орноороо дампуурч, яаж ядуурч байгаагаа хонь шиг хараад л сууж байдаг. Монголд бүлэглэлүүд Таван толгой, V цахилгаан станц, Гашуун сухайтын чиглэлийн төмөр зам, Таван толгойн цахилгаан станц, нефть боловсруулах үйлдвэр барихыг бүгдийг зогсоолоо, уул, уурхай, дэд бүтцийн салбарын хамаг л төсөл төлөвлөгөө, ажил хэргийг гацаалаа. Дэлхийн зах зээлд Монголын нүүрс үнэгүйдсэн нь энэ бүлэглэлүүдийн талцал, хэн нь их, бага идэх үү гэсэн “зодооноос” л болсон. Эдийн засаг ингэтлээ дорд орж, хөрөнгө оруулагчид итгэхээ байж нүүр буруулсан нь ч тэдний л талцлын үр дүнгийнх. Бүлэглэлүүдийн улс орноороо наадсан энэ зодоон олон жил үргэлжилж, сүүлдээ тэр нам, энэ намынх гэлтгүй, хоорондоо эвцэлдэж, бүлэглэлээрээ талцан маргаж, томоохон шийдвэрүүдэд нөлөөлөх болсон. 2011 онд эдийн засгийн өсөлт 17.3 хувь хүрч, жилийн дараа хорин хувьд хүрнэ гэж маадайж байсан үе бий. Ингээд л доройтож эхэлсэн дээ. Яахав, тухайн цаг үед хятадуудтай том гэрээ хийсэн Австралийн нүүрсний уурхай усанд автсан нь энэ өсөлтөд нөлөөлсөн. Мөн Оюу толгойн анхны хөрөнгө оруулалтыг манайхан дөрвөн тэрбумаар тооцож байсан ч зургаан тэрбумаар орж ирсэн зэрэг ч нөлөөлсөн. Бодит өсөлт биш ч, азаар өссөн. Гэхдээ л өссөн үү, өссөн. Өнөөдрийнхөөс өөр байсан. 2016 оны байдлаар эдийн засаг унаж, Монголын эдийн засагт гол өсөлт болж байсан, уул уурхайгаа таг зогсоож санаа нь амарлаа. Нүүрсийн үнэд тээврийн зардал маш чухал. Тиймээс ч Монголын компаниудын нэгдэл “Энержи ресурс” Германы том банктай хамтарч нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээлд өсөхөөс өмнө нарийн царигтай төмөр зам тавихаар болоход өөр нэг бүлэглэл нь өргөн цариг яриад эхэлсэн. Ингээд л нэг хэсэг юм болов. Тэгж байтал Засгийн газар М.Энхсайханаар ахлуулсан ажлын хэсэг гаргаж төмөр замын асуудлыг урагшлуулах гэж үзээд УИХ нь гацаав. Мэдээж өнөөх л бүлэглэлүүдийн хийсэн ажил. Одоо Хятадын жижиг боомтууд татвар нэмснээр манай өнөөх зах зээлээс доогуур үнэтэй гарч байсан бүтээгдэхүүн бүр ч ашиггүй болох нь тэр. Энэ татварын нэмэлтийн талаар Далай ламыг Монголд ирүүлсэнтэй холбон тайлбарлаж байгаа ч угтаа бол түүнийг ирэхээс өмнө яригдаж байсан юм билээ. Харин Далай ламыг Монголд ирснээр яригдаж байсан асуудал шууд ажил хэрэг болчихлоо. Мэдээж Хятадын орон нутгийн жижиг дарга нар дээрээсээ зааваргүйгээр шууд шийдчихдэг юм биш л дээ. Нүүрсэн дээр нэмэх Оюу толгойн зэс ч зардал өндөр учраас хэсэг хугацаанд экспортоо зогсоолоо. Өнөөдөр эдийн засаг хасах руугаа орох гээд байж байна. Ерөнхий сайд нэлээд өөдрөгөөр эдийн засгийн өсөлтөө 3-7 хувьтайгаар хөгжлийн төлөвлөгөөндөө тусгасан байна лээ. Энэ төлөвлөгөө хэрэгжихэд “Стэндбай”-ийн хэдэн төгрөг манайд юу ч болохгүй гэдгийг Олон улсын валютын сангийнхан анхааруулсан. Тэгэхээр Засгийн газрын энэ тооцоолол бол одоогоор бодит биш. Тиймээс Япон, Хятадаас хөнгөлөлттэй зээлээ шаргуу хөөцөлдөх шаардлагатайг олон улсын экспертүүд анхааруулсан. “Стэнд бай”-ийн мөнгө ч яахав захиран зарцуулахыг ОУВС мэднэ. Харин хөнгөлөлттэй зээлийн мөнгийг мөн л орж ирлээ гэхэд булаацалдаж, улсаараа тоглох вий гэж учир мэдэх хүмүүс эмээж байна.

Дотооддоо ийм болохоор гадныханд амархан зууш харагддаг биз дээ, бид. Улстөрчид ханаж цадахаа мэдэхгүй, ард түмэн нь номхон хүлцэнгүй. Хоёр хөршийн захиалгаар Монголын улс төрийн нөхцөл байдлыг өөрсдөдөө ойртуулах, өөрсдөдөө тааруулах, ижил байлгах зорилготой захиалгын төр засаг, парламенттай боллоо. Цаашдаа Монголын төр засгийг хоёр, гуравхан хүн халаа сэлгээгүй ээлжлэн барьж байх шинж бүрдэж байна. Энэ бүгдэд бид дуугүй л сууж байна. Өнөөх л хонь шиг номхон хэвээрээ. ОХУ-ын Элчин сайдын яаманд ажилладаг дипломатч Монголын од дуучинг зодож, гарын чилээгээ гаргаж байхад бид захиалгын юмыг нь бичиж, “Манай дуучин “Хай Гитлер” гэж хэлж Оросын дургүйг хүргэлээ” гээд сууж байдаг. Цагдаа хүчнийхэн нь ч нутаг нэгтнийг нь гадаад хүн зодож байхад нөгөө хүнийг нь шалгаж байцаасан ч үгүй. Мэдээлэл авах гэхээр “Шалгаж байгаа, одоогоор нийтэд зарлах боломжгүй, хоёр улсын харилцаа” гэсэн юм яриад ам таглана.

Эрх мэдэлтнүүд нь ард түмнийг мухар сүсэг, бөөгийн ёсоор удирдаж, улс орны хувь заяаг тэнгэрт даатгаад л сууж байдаг. Үүнд нь ч ард түмэн итгэж, уухайлав. Төрийн томчууд, улстөрчдийнх нь ард лам, бөө, хараалч, ерөөлч, илэрхий сууж байдаг. “Тэр дарга надаас ирж асуудаг, үзүүлдэг, мэргэлүүлдэг” гээд өнөөдүүл нь бахдалтайгаар нийтэд зарлаж байна. Ингэж араа даатгадаг бөө, лам, мэргэч төлгөчийнхөө үгээр төр засгийн ажлыг явуулж, тусгаар тогтнол нь хэврэгших явцыг илэрхий явуулсаар байхад бид таг дүлий, таг сохор юм шиг хүлцэнгүй байсаар цаад наадахыг мэдэхгүй гэнэн томоогүй хүүхэд шиг учрыг нь ухаж ойлгохгүй, нягталж бодох ч үгүй хувь заяандаа найдсаар ирлээ. Тэгэхэд өмнөд солонгосчуудыг хар. Тэдний яаж тэмцэж байгааг бид харлаа. Нэг удгантай найзалсных нь төлөө, тэр удганаар хэлэх үгээ уншуулсных нь төлөө мухар сүсгээр төр засгаа удирдуулахгүй гэж ямар айхтар тэмцэж байна. Хэдэн саяараа гудамжиндаа гараад тэмцлээ. Хот болгон нь энэ тэмцлийг уухайлан түрэв. Авлигыг яаж эсэргүүцэж байна. Тэд нийтийн эрх ашгийн төлөө, өөрсдийнхөө сайн сайхны төлөө ямар сонор соргог байна. Солонгосчууд өндөр албан тушаалтнууд бидний төлөө ажиллах ёстой, тэр хэрээрээ хариуцлага үүрэх ёстой гэж үздэг. Тиймдээ ч буруу хэрэг хийсэн гэж үзвэл хариуцлага тооцож, нэгдэж жагсаж, хэдэн саяараа эсэргүүцсээр Ерөнхийлөгч Пак Гын Хэг толгой бөхийж уучлалт гуйлгаж, парламентаар хэлэлцэхэд хүргэлээ. Манайхан сонгохоосоо эхлээд л “Энэ идэж уух гэж гарч байна” гэж хэлсээр байгаад л сонгочихдог. Яг тэр хэлснээр нь болдог. Жагсахаараа өөрсдийн хүслээр биш хэн нэгний даалгавраар жагсдаг болохоор төд удалгүй зорилгоосоо няцаж, үр дүн нь ч гардаггүй. Монголд ардчиллын төлөөх жагсаал л үр дүнд хүрснээс тэрнээс хойшхыг нь бол хэн ч мэдэхгүй. Жагслаа л гэдэг, болилоо л гэж байдаг. Манай цагдаа, хүчнийхэн төрийн ордонг, эрх баригчдыг жагсаж тэмцэж байгаа иргэдээсээ хамгаалдаг бол Солонгост жагсагчдыг гадны нөлөөнөөс хамгаалж цагдаа нар нь хамт байж байх жишээний. Солонгост сая өрнөсөн тэмцэл маш эмх цэгцтэй, тууштай, зохион байгуулалт сайтай байв. Энэ жагсаал эв нэгдэл, эмх цэгц, зохион байгуулалттай төдийгүй төрийн бус байгууллагууд, холбоод, иргэд нь хэрхэн нэгдэж, прокурор, хуулийн байгууллага нь яаж хараат бус ажиллаж болдгийг харууллаа. Прокурорын байгууллага нь Ерөнхийлөгчөө ордноос гаргахгүй ёс зүйн шаардлага тавьж, хэвлэл мэдээлэл нь эрх мэдэлтний заавраар биш хараат бусаар ажиллаж, иргэд нь зорилго нэгтэй тэмцэж, тэр ч байтугай жагсаж цугласны дараа сайн дураараа хогоо цэвэрлэж байсан. Пак Гын Хэг Ерөнхийлөгч болоход дэмжиж саналаа өгсөн хүмүүс хүртэл ард түмнээсээ уучлал гуйж байна. “Бид буруу хүнийг сонгож, биднийг уучлаарай” гэсэн зурагт хуудас барьсан байв. Бид үзэл бодлоо тайван замаар илэрхийлэх хамгийн боломжтой зам ардчиллыг сонгосон хэрнээ яаж хэрэгжүүлсэн юм бэ. Өмнөд солонгосчууд бидэнд саяын тэмцлээрээ ардчиллын хичээл зааж байна. Тэмцэж чаддаг ард түмэн ардчиллаа ингэж бэхжүүлж, ингэж хамгаалдаг юм байна.

Дэлхийн улс орнууд од гаригсын нууцыг нээж, тэнд амьдрал хайж, амьдрал бий болгохоор хөдөлмөрлөж, ангараг дээр хөрс шинжилдэг техник буулгаж байна. Хүн төрөлхтөн дэлхий гэдэг гаригаасаа хальж сэтгэж байхад хувь заяагаа бурханд даатган сумны үзүүрт захиа бичин харваж буй төр засгийнхнаа хараад өнөөх харвасан сум нь бурханд хүрнэ, бурхан тэр захиаг уншаад бидний хүслийг гүйцээнэ гэж үнэмшин, тэнгэрт залбирч суугаа нь хэтэрхий мунхаг харанхуй биш үү. Хэн биднийг ийм болгох гээд байна. Зарим хүн тэнгэрт сум тавихыг ёс заншил төдий зүйл гэж бодох ч ихэнх нь бурханд хүрнэ гэдэгт найдаад сууж байна. Биднийг ийм тэнэг мангар байлгах гээд байна. Байлгаад ч байна. Тэгэхэд бурхны шашны тэргүүн Далай лам сая Монгол ирээд “Хэрвээ та нар намайг хүндэлдэг бол шинжлэх ухаанч бурхны сургаалтан байгаасай гэж хүсч байна. Шинжлэх ухаанаа судал” гэж хэлж байх юм. Их сэтгэгч Баабар “Пак Гын Хэгийн талаар солонгосчуудтай маргав. “Манай Ерөнхийлөгч бөөгөөс зөвлөгөө авдаг. Харин танайд бүр бөөг сайд болгодог” гэж ам таглав” гэсэн байна лээ. Үүнийгээ солонгосчуудад мад тавиуллаа гэж тодотгосон.

Монголчууд бид тэнгэр бурхны тусламжид найдан, улс төрчдөөрөө улс орноо тоглуулж, хувь заяагаа даатгаад мунхгийн их далайд живж суух зуур Далай лам бурхны шашны тэргүүн хэрнээ шинжлэх ухаан судлахыг бидэнд захиад мад тавилаа.

УИХ-ын чуулганы өчигдрийн хуралдаанаар МҮОНРТ-ийн Үндэсний зөвлөлийн гишүүнийг томилох, чөлөөлөх тухай асуудлыг хэлэлцлээ. Хэлэлцэж буй асуудалтай холбогдуулж УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж “МҮОНРТ-ийг Засгийн газрын харьяаны нэг агентлаг болгодог юм уу гэсэн бодол төрөх боллоо. Эсвэл хуулийг нь хүчингүй болгоод шинэ хууль оруулж ирмээр юм. Тэгэхгүй бол энэ газар чинь луйврын үүр болоод байна. Хэрэгждэггүй хууль, хэрэгжүүлдэггүй дарга цэрэгтэй байх юм бол энэ газрыг Засгийн газрын харьяанд л авъя. Ингэж хариуцах эзэнтэй байлгахгүй бол болохгүй нь. Энэ Үндэсний зөвлөлийнхөн хариуцна гэж юу байхав. Та нар ер нь энэ байгууллагын хуулийг хэрэгжүүлж чадах юм уу, үгүй юм уу” гэсэн юм. Ний нуугүй хэлэхэд энэ үнэн үг шүү. Мөн О.Баасанхүү гишүүний “Үндэсний зөвлөлийн гишүүнээр ажиллаж байгаа хүн хариуцлагатай байх ёстой. Тэгэхгүй бол ялсан намын төлөө ажиллаад байна. Эсвэл ялсан намын телевиз гээд зарлачих” гэсэн нь бас үнэн. Амьдрал дээр батлагдаад байгаа үнэн. Энэ газар нь хуулиараа Олон нийтийн статустай. Өмнөх өдрийнх нь Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаан дээр “МҮОНРТ-ийн өмч хэнийх вэ” гэсэн асуудал босч гишүүдийн дунд яриа хөөрөө болоход “Олон нийтийн өмч” гэсэн хариулт гарч ирсэн. Өмчийн эзэн Олон нийт нь тэгээд хаана байна гээд хайгаад давхитал олдсонгүй. Монголчууд бүгдээрээ юм уу, хаашаа юм. Би лав Үндэсний телевизийн том байрыг миний өмч гэхэд итгэхгүй байна. Та ч мөн адил байх. Тэгэхээр Олон нийтийн өмч гэдэг бол хэний ч өмч биш юм байна. Ингээд УИХ-ын ТББ-ын хорооны гишүүдийг мухардалд орохыг харлаа. МҮОНРТ нь төрийн өмч биш, Олон нийтийн зөвлөлийн өмч биш. Захиран зарцуулах эрхтэйгээрээ захирлын л өмч бололтой. Яагаад гэвэл тус байгууллагын хуулиар тэр нөхөр л бүгдийг мэдэхээс өөр арга алга. Тэгэхээр ялсан намын хэн ч байсан хамаагүй захирлаар нь очиж юу дуртайгаа хийж, юу дуртайг нь захиран зарцуулж байдаг газар байснаас төр өөрийн мэдэлдээ авах нь хамаагүй дээр байлгүй.

МҮОНРТ-ийг Олон нийтийн болгох хуулийг 2005 онд тун яаруу сандруу баталсан нь үнэн хэрэгтээ их гоомой юм болжээ. Энэ том байгууллага эзэнгүй мэт болж байгаа нь цаг хугацаа өнгөрөх тусам ойлгогдох боллоо. Энэ тухай бид цөөнгүй удаа бичиж байсан. Олон нийтийн өмч гэдэг бол хэний ч өмч биш, эзэнгүй юмаа гэж. Жишээ нь энэ том, хүчирхэг телевиз эзэнгүй болсныг, маш хэврэг болсныг эртүүд орой гарсан “Цагийн хүрд”-ийн мэдээнээс ард түмэн харлаа. Гэнэтхэн гол мэдээн дундуураа ерөнхий захирлаа иддэг уудгаар нь, ажлын хариуцлага алдсан хөгийн амьтан, одоо гадаадад тэнэж явна хэмээн мэдээлээд эхэлсэн нь ард түмний нүдийг орой дээр нь гаргав. Монголын хэвлэл мэдээллийн түүхэнд байгаагүй ёс зүйгүй, увайгүй, мэргэжлийн нэр хүндийг шороотой хутгасан үйл явдал болсон. Бод доо, та захирлаар нь ажилладаг телевиз, таныг гадаадад томилолтоор явчихсан хойгуур мэдээний цагаараа таныг “Манай захирал их мөнгө идээд түүгээрээ зугаалаад явчихлаа” гэж мэдээлбэл яах вэ. Ерөөсөө ийм л юм болсон. Эндээс л МҮОНРТ-д хэн дуртай нь очоод, юу ч хийж болох юм байна, эзэнгүй айл шиг газар юм байна гэсэн ойлголт нийгэмд бат ойлгогдсон доо.

Ингэхээр л энэ байгууллагыг эзэнтэй, өмчийг нь эзэнтэй болгох арга хэлбэрүүдийн нэг нь Ц.Нямдоржийн хэлээд байгаа “Засгийн газар мэдэлдээ авъя” гэсэн санаа юм. Өөр олон арга хэлбэр байж болно. Статус нь олон нийтийнх, өмч нь төрийнх байж болно. Төр-хувийн хэвшил хамтарсан байж болно. Ер нь хуульд нь өөрчлөлт хийх зайлшгүй шаардлагатай болчихож. Өнөөдрийн энэ олон хувийн хэвлэл, телевиз, радиод ч Олон нийтийн статусыг оруулж болно шүү дээ. Жишээ нь сонины голын дөрвөн нүүр Олон нийтийнх байж болно. Телевизийн цагийн хэдэн хувь ч байдаг юм, олон нийтийнх байя. Тэр нүүр талбай, цагийн хөлсийг төрийн татаасаас өгдөг юм байгаа биз. Харин өнөөдрийн МҮОНРТ-ийн статус бол дэлхийн хаана ч байхгүй хэлбэр гэдгийг л олон нийт ойлголоо. Олон эзэнтэй айл эзэнгүйддэг гэдгийг өнгөрсөн нийгмээс харсан даа. Соц нийгэмд бүх өмч ард түмний нэрийн дор, бид юу ч үгүй хувхай хоосончууд л 70 жил амьдарсан. Эхнэр нь төрөхөд шөлний ганц хонь нэгдлийн даргаар цохуулж авах гэж үүдэнд нь дугаарладаг байсныг өнөөдрийн шинэ үеийнхэн мэдэхгүй. Ард түмний өмч биш даргын өмч байсан байгаа биз дээ.

Ер нь бол МҮОНРТ-ийн хууль анх гарах болсон шалтгаан нь 1999 онд “Ардын эрх” сонинг хувьчлах гэж яаруу сандруу боловсруулсан Хэвлэлийн эрх чөлөөний дөрвөн заалт бүхий хуулиас үүдэлтэй юм. Энэ хуулийн гол заалт нь “Төр засаг өөрийн мэдлийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байхыг хориглоно” гэсэн заалт. Өнөөдрийн шинэ нөхцөл байдалд бол төр өөрийн мэдлийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагатай байх хэрэгтэй болжээ.

Эцэст нь хэлэхэд өнөөдөр Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд, сонин, телевиз, радио нь нийгэмд онцгой чухал байр суурь эзэлсэн хэвээрээ байна. Улам ч үнэ цэнэтэй, итгэл үнэмшилтэй, хуулийн хариуцлагатай болж байна. Яагаад үүнийг хэлэх болов гэхээр, нийгмийн сүлжээ буюу сошиал сүлжээ бий болсноор нийгмийн зарим хэсгийнхэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг үгүйсгэх хандлагатай болж төөрөлдсөн. Эдгээр төөрөлдсөн хэсгийнхэн одоо л өөрийн редакцийн бүтэцтэй хэвлэлийн байгууллага нь өөрсдийнх нь өмнө хариуцлага хүлээдэг болохыг ойлгож байна. Нийгмийн сүлжээ, сошиал нь хэвлэл мэдээлэл биш. Хувь хүний хоолны ширээнийхээ ардаас үзэл бодлоо илэрхийлдэг, юу дуртайгаа бичдэг тийм л бичил суваг. Тэд юу ч ярьж бичиж, хэнийг ч доромжлон гутааж болно. Хуулийн хариуцлага хүлээхгүй. Энэ нь амьдрал дээр батлагдаж байна. Сошиалаар муулж буй зүйл амьдрал дээр эсрэгээрээ зөв байгааг бид байнга харж байна. Харин зөв гэж нийгмийн сүлжээ тэр чигээрээ шагшин шуугьж буй зүйл нь амьдрал дээр хамгийн буруу, аюултай зүйл байх нь олонтаа. Харин хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нийгэмд онцгой үүрэг гүйцэтгэж буй үнэ цэнэ бол тэд зөвхөн үнэн бодитой, эргээд хуулийн хариуцлага хүлээх, маш их хүч хөдөлмөр, хөрөнгө мөнгө зарж бий болгосон контентуудыг нийгэмд хүргэж, үр дүнг нь үзэж байгаад юм.

Д.Батболд

Дээрхийн гэгээнтэн XIV Далай лам Монголд айлчлаад буцлаа. Энэ удаагийн айлчлалыг “Улс төрөөс ангид зөвхөн бурхан номынх” гэж Монголын бурхан шашны төвөөс мэдэгдсэн. Ер нь Далай ламын айлчлалыг улс төртэй огтхон ч холбоогүй хэмээн Чой хамба тэргүүнтэй төв гандангаас мэдэгддэг л дээ. Гэхдээ эл удаагийн айлчлал улс төрд нэг их хамаагүй юм уу гэхэд бас тийм биш бололтой. Учир нь Монголын төрийн гурван өндөрлөг гурвуулхнаа заларч байдаг гуундаа Далай багшийгаа залчихна лээ. Дээрхийн гэгээнтэн Монгол Улсад ирэхээр урд хөрш маань шазуураа зууж байгаад улс төрийн мэдэгдэл хийдгийг бид мэднэ. Тэрхүү үйл явц энэ удаад ялгаагүй давтагдсан.

Өвлийн эхэн сарын цочмог хүйтрэлийн үеэр Далай багш Монголын сүсэгтэн олонтой уулзаж байх цаг дор Хятадын гадаад яамнаас эсэргүүцлийн мэдэгдэл хийж эхэлсэн. “Далай лам бол шашны нэрийн дор Түвдийг Хятадаас салан тусгаарлахыг оролддог улс төрийн дүрвэгч”, “Хоёр орны харилцааны эрүүл тогтвортой хөгжлийг харж, Монгол Улсыг амлалтаа сахихыг шаардаж байна” хэмээн мэдэгдээд авав. Урд хөршөөс ийм эсэргүүцэл, улс төрийн агуулгатай мэдэгдэл ирнэ гэдгийг хэн хүнгүй мэдэж байгаа. Далай ламыг Барак Обаматай уулзахад Хятадын зүгээс маш хүчтэйгээр шүүмжилж эсэргүүцэж байсныг, мөн Япон болон дэлхийн томоохон улс орнуудад айлчлахдаа “Түвд лам нар зулын гол болж байгаа нь Хятадын харгис дэглэмтэй холбоотой” гэж эрсхэн хэлдгийг улстөрчид байтугай энгийн сүсэгтэн олон ч мэднэ.

2011 онд Монголд найм дахь удаагаа ирэхэд Хятад улс мөн л мэдэгдэл гаргаж байв. Тэрхүү айлчлалын үеэр есдүгээр Богд тодорсон. Чой хамба аанай л “Улс төрийн шалтгаангүй, эртнээс төлөвлөсөн айлчлал. Есдүгээр Богд заларсантай огт хамаагүй” гэж хэлж байлаа. 2002 онд ирэх үед Хятад гүрэн хилээ хааж байсан, дараа нь Бээжингээс Улаанбаатар руу хийх олон улсын нислэгийг цуцалж байсан гээд олон үйл явцыг бид он дараалалтай нь мэдэх юм. Гэтэл Далай багшийн айлчлал өндөрлөсний дараа Монгол Улсын Засгийн газар, түүний төлөөлөл болсон Гадаад харилцааны сайд Ц.Мөнх-Оргил олны өмнө шовс шовсхийтэл гарч ирээд мэдэгдэл хийгээд эхлэх нь тэр. “Далай лам манай улсад ес дэх удаагаа номын айлчлал хийсэнд Монголын Засгийн газар ямар ч оролцоогүй. Улс төрөөс тусдаа зохион байгуулагдаж байгаа” гээд Хятад улсад хийх Монголын төр засгийн түшээдийн айлчлал цуцлагдаж буйг албан ёсоор зарласан юм.

Эл удаагийн айлчлалаас болж Монгол Улсын Их Хурал, Хятадын парламентын зөвлөлдөх уулзалтад Монголын тал оролцох боломжгүй болсон. Мөн шадар сайдаар ахлуулсан төрийн айлчлал цуцлагдсан. Уг уулзалтаар хөнгөлөлттэй зээл, Тавантолгойн төмөр зам, зэс хайлуулах үйлдвэр, нүүрснээс хий гаргах төслийн талаар ярилцаж, төрийн тохиролцоонд хүрэх байжээ. Ирэх арванхоёрдугаар сарын эхээр Москва хотноо болох Ази, Номхон далайн улс орнуудын зам тээврийн сайд нар уулзаж, гурван улсын хоорондох зам тээврийн гурвалсан гэрээнд гарын үсэг зурах уулзалт хойшлогдох нөхцөл бүрдсэн. Мөнх-Оргилын эдгээр мэдэгдлүүдтэй залгуулаад Их хурлын танхимд Ц.Нямдорж “Нөхцөл байдал өөрчлөгдлөө ш дээ. Энэ удаагийн айлчлал Монголыг хорлочихлоо ш дээ” хэмээн бачуурч эхэлсэн юм. Далай ламын айлчлалтай холбоотой ийм л үйл явц өнөөдөр Монголын улс төрийн хүрээнд өрнөж байна.

Уг үйл явцтай холбогдуулан нэг зүйлийг хэлэхэд, дэлхийн улс орнууд “хятад тэврэлт” гэдгээс ихэд болгоомжилдог юм гэсэн. Хятад гүрэн аливаа нэг улсыг “ууц нуруу”-гаар нь бүслүүрдээд авбал тавина аа гэж гонж. Улам л шунаглан дайрч, тэврэлтээ лавшруулаад байх нь тэр. Тиймийн учир дэлхийн улс орнууд “хятад тэврэлт”-ийг гадаад бодлогодоо хамгийн их анхаарч, ажилладаг нь нууц биш. Харин сүүлийн жилүүдэд манай улсын гадаад бодлого жаахан алдаатай болчихов уу даа гэж анзаарагддаг. Монгол Улс хоёр хөршийнхөө голд нь зогсож байгаад хүзүү толгойгоороо холбогдон айхтар нялуун тэврэлдсэн. Энэ нь түүгээр явсан гайг үүгээр гэгч болчихов уу. Ингэж нялуурч дотносохоос өмнө үнэндээ бол Хятад, Орос хоёр Монголыг бараг мартчихсан байсан шүү дээ. Тэгтэл бид төмөр зам, кабелийн шугам, хийн хоолойгоо Монголоор дамжуулах нь зөв гээд нэг хэсэг сүйд майд болов доо. Хятадын дарга айлчлахдаа “Талын зам” төслийг хэрэгжүүлэх хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж, Монгол Хятадын хамтран байгуулсан иж бүрэн стратегийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулах тунхаглалдаа багтааж байх жишээний. “Алтанбулаг-Улаанбаатар-Замын Үүдийг холбосон хурдны замын төсөл батлагдсанаар Монгол Улс Азийн хурдны замын сүлжээнд нэвтэрч, шинэ цагийн торгоны зам биеллээ олно” гэж Путины айлчлалын үеэр хөөрцөглөж байсан.

Хоёр хөршийн тэргүүн нар “Тэгье, бодъё, үзье, судалъя. Наадах чинь харин сонин санал байна. Энэ талаар огтоос бодож байгаагүй юм байна шүү” хэмээн өнөө маргаашгүй хийчих гэж байгаа юм шиг биднийг зүгээр л хошгоруулаад өнгөрсөн. Яг тэр үед улс төрийн хашир судлаачид “Хоёр гүрний энэ хошгоруулалт биднээс нэг л өдөр, нэг л юм шаардана даа, харж л байгаарай. Магадгүй улс төрийн системээ үгүй болго гэж шаардахыг үгүйсгэх аргагүй” гэж хэлж байсан. Мөн Хятадын зүгээс улс төрөө тогтвортой байлгахыг шаардана. Энэ нь өөр намын өрсөлдөөнгүй болно гэсэн үг. Тогтвортой засаглал буюу нэг хүний засаглалыг бий болго гэж хэлнэ. Нэг хүн биш юмаа гэхэд Путин, Медведев хоёр шиг засгаа ээлжилж барьдаг системийг бий болгохыг шаардана. Америк шиг ардчилсан сонгууль хийж далдганадгаа боль гэж шууд хэлнэ хэмээн олон улс судлаачид өөр өөрсдийн гаргалгаагаар тайлбарлаж байв. Тэдний байр суурийг зарим улстөрчдийн мэдэгдлүүд бататгах боллоо.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг “Захиалгын нам, захиалгын парламент” гэж дахин дахин хэлээд байгаа. Нийслэл Улаанбаатар хотын захирагч асан Э.Бат-Үүл “Монголын төр гаднаас захиалга авахад бэлэн болчихсон байна” гэдгийг сэрдхиймээр айхтар сануулсан. Ерээд оноос Монголын төрд алба хашиж ирсэн дээрх эрхмүүдийн хэлж байгаагаас үзэхэд, мөн өнөөгийн нөхцөл байдлыг харахад Монгол Улс яалт ч үгүй хятад тэврэлт буюу луугийн тэврэлт, орос шахаа буюу баавгайн тэврэлтэд орчихсон шинжтэй байна.

Үүний нэг баталгаа нь Хятадаас манайд хүүгүй шахам өгөх гээд байгаа 4.2 тэрбум ам.доллар. Урд хөрш маань “Далай ламын айлчлал хоёр улсын хооронд хохирол учруулж чадахгүй. Хятадын зүгээс Монголд эдийн засгийн хориг арга хэмжээ авах боломжгүй” гэж хачин зөөлхөн мэдэгдэл хийсэн нь цаанаа нигууртай. “Та бүхэн алдаагаа засч, уучлал гуйгаад хөнгөлөлттэй зээлээ ав” гэсэн үг. Хэрвээ Хятадаас дөрвөн тэрбум долларын зээл авчихвал бид хугацаанд нь төлж чадахгүй. Дахиад тийм хэмжээний зээл авч таарна.

Эцэст нь эргүүлж яаж төлөх вэ гэдэг асуудал хоолойд хутга шиг тулах нь мэдээж. Энэ бүхнийг Монголын нийгэм сайн мэдэрч байгаа. Хятадаас асар их хэмжээний зээл аваад, өнөө тэврэлтэд нь орчихвол сүүлдээ улс орны хувь заяа яаж ч эргэх аюултай. Өнөөгийн эрх баригчид тэнэг л биш юм бол үүнийг ойлгож, улс төрийн үхдэл болохгүйн тулд Дээрхийн гэгээнтнээс аврал эрэх шиг боллоо. Мөнгийг нь авна гэж баахан дэмий донгосчихоод эргээд чадахгүй гэж хэлэх нүүргүйдээ ийм заль хэрэглэчихлээ. Үндсэндээ хятад тэврэлтээс мултарч, “хятад занга”-нд байгаа бяслагийг үмхэхгүй гэсэндээ улс төрийн бодлого явуулж Далай багшаасаа аврал эрэв үү дээ. Түүнээс биш Далай ламын цаадах улс төрийг мэдэхгүйдээ Гадаад хэргийнхээ сайдаар мэдэгдэл хийлгээд байгаа юм биш л дээ. Энэ бол туурга тусгаар улсын хувьд хийх ёстой алхам мөн.

Энэ бол хуучны монгол үг байлаа. Хуучныхдаа 1921 оны хувьсгалаас өмнөх үеийнх л дээ. Тухайн үед аж ахуйн нэгж удирдаж байсан хятад эздийг данжаад гэж монголчууд нэрлэдэг байв. Одоогийнхоор компанийн захирал, босс гэсэн үг юм даа. Хоршоо, пүүс нь алдагдалд орж, эрсдэлтэй нөхцөлд орохоороо данжаадууд гоёж гангалаад, энгийн үеийнхээсээ илүү найрсаг, эелдэг ааш гаргадаг байсан гэдэг. Гоёх нь хүмүүст эерэг сэтгэгдэл төрүүлж, ажил үйлс нь бүтэмжтэй байгааг харуулж буй хэрэг.Нэг ёсондоо дампуурах гэж байгаагаа ингэж нууж, нийгмээс гадуурхагдахгүйн тулд, хавь ойрныхондоо эдийн засгийн чадамжгүй болсноо мэдэгдэхгүй гэж тэр. Нөгөө талаас харилцагч, түншүүдээ үргээхгүй гэсэн давхар санаа нь. Түншүүдээ үргээхгүй байж гэмээнэ тэд хөл дээрээ дахин зогсож чадах учраас тэр шүү дээ. Харин арилжаа наймаа нь ашигтай, их мөнгөтэй байх тусмаа данжаадууд нооройсон хувцастай явдаг байсан гэдэг. Тийм учраас данжаад дампуурах тусмаа гоёдог гэсэн ёгт үг монголчуудын дунд гарсан байдаг.

Яг үүн шиг зүйл Монголд болж байна. Монгол Улсын эдийн засаг дампуурч байна. Сэргэхгүй байна. Энэ эрх баригчид Монгол Улсыг гоёхгүй байна. Нэг л их сээхэлзсэн, толгой өндөр хүмүүс тас няс хийсэн мэдэгдэл гаргаад суух юм. Эдийн засаг нь хямарч алдагдалтай байгааг нууж, улсаа гоёхын оронд данс улайсан, хоосорсон хэмээн мэдэгдсэн нь эрх баригчид. Бүр Монгол Улсын эдийн засаг дампуурч байна гээд гайхуулж буй өнгө аястай зарласан нь бий. Цухас дурдахад, төв банкны долларын нөөц хасахтай гарсан талаар Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Баяртсайхан ам алдсан нь ханшийн өсөлтийг хөөрөгдөх шалтгаан байв. Улсынхаа валютын бүх нөөцийг ингээд ил зарлачихдаг төв банкны ерөнхийлөгч гэж хаана ч байхгүй гэж олон нийт шүүмжилж байв. Дараачийнх нь Сангийн сайд Б.Чойжилсүрэнгийн мэдэгдэл. Монгол Улсын эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаар мэдээлэл хийх үеэрээ 2016 оны төсвийн алдагдал оны эцэст таван их наяд хүрнэ гэсэн нь бас л бөөн шуугиан тарьсан. Шуугиан гэхээсээ илүүтэй гадаад болоод дотоодод сөрөг мессэж болж олон улсын зах зээл дэх Засгийн газрын бондын ханшийг унагалаа гэх шүүмжлэл. Энэ мэтээр эрх баригчдын мэргэжлийн бус мэдэгдлүүд эдийн засгийг туйлдуулах эхлэлийг тавьсан гэхэд болно. Тэдний эх оронч бус мэдэгдлээс харвал төр засагт гарсан энэ хүмүүс эх орноо гэсэн сэтгэлтэй, монгол хүн мөн үү гэж эргэлзмээр.

Гэтэл дэлхийн улс орнуудын зээлжих зэрэглэлийг тогтоодог байгууллагын нэг болох “Moody’s” Монголын зээлжих зэрэглэлийг В3 ангиллаас С1 ангилал руу буулгаснаа зарлав. Хариуд нь Засгийн газар, Монголбанк хоёр хамтран энэ шийдвэр “бодит бус” гэж мэдэгдэв. Улмаар “Moody’s” байгууллага Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг нэг шатлал бууруулсныг бодит байдалтай нийцэхгүй гэж үзэж байна” гэж эсэргүүцэв. Үр дүнгүй эсэргүүцлээ гээд юунд хүргэх вэ. Эрх баригчдын сүржигнэлээс болоод Moody’s манайхны гоншигонолыг хүлээн авч, дээд ангилал руу шилжүүлэхгүй нь лав. Өнгөрсөн долоо хоногт мөн л БНХАУ-ын зээл бүтэхийн даваан дээр мэдэгдэл гаргаад бараг л тусгаар тогтнолоо авч үлдлээ гэх ухааны юм ярив. ОУВС-гийн “Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдах уу гэхээр ярьж болох л юм. ОУВС-гийнхан манай улсын эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаар нэлээд ойлголттой байгаа. Тэгэхээр ганц “Moody’s”-ийн шийдвэрээс болж ярьж хэлсэн зүйлээсээ буцахгүй байх гэж найдаж байна гэх.

Тэгсэн атлаа өөрсдийнх нь хариуцлагагүй мэдэгдлийнх нь гор гарч ханш унаад эхлэхээр Монголбанкны ерөнхийлөгч нь “ажиглаж байна” гэдэг. Сангийн сайд нь болохоор данс улайчихсан, тулмаараа газар гуядсан гээд гайхуулж ханхалздаг. Ерөнхий сайд нь Оюу толгой дээр очоод удирдлагуудад нь үүрэгддэг. Эдийн засаг нь дампуурчихаад байхад эрх баригчдын хийж буй ажил гэж ердөө л ийм л зүйл харагдаад байгаа юм. Юунд эрдэж, ийм толгой өндөр мэдэгдлүүд хийж суугааг нь ойлгох хүн олдохгүй байна. Үгүй ядаж л тэдэнд данжаадын ухаан алга. Монгол Улсыг ийм боломжтой гээд гоёчих, найрсгаар асуудалд хандчих сүйхээ харагдахгүй байна. Монголын эдийн засгийн өсөлт сүүлийн улиралд дараалан буурлаа. Энэ хэний буруу вэ. Тухайлбал, ДНБ нэгдүгээр улиралд 3.1 хувиар, хоёрдугаар улиралд 1.4 хувь өсөж байсан бол гуравдугаар улиралд 1.6 хувиар уналаа. Сүүлийн гурван сар дараалаад дефляцитай буюу үнэ хасах болж буурсан үзэгдэл гарав. Оноос хойш төгрөгийн ханш 460 төгрөгөөр буюу 23 хувь унасан. Төсвийн алдагдал 2.3 их наяд төгрөг болов. Гадаад зээлийн хүүгийн төлбөр ханш уналтаас болж хар аяандаа нэмэгдсэн. Эдийн засаг өөрөө унаж байгаа юм биш эрх баригчдын буруу бодлогын үр дүнд унаж байгаа юм гэдгийг эдийн засгийн ажиглагчид хэлж байна. Монгол Улс дампуурах эрсдэлд байна гэж анхааруулж байгаа нь маш сэрэмжтэй, няхуур, алсыг харсан бодлого хэрэгтэйг илтгэж буй. Тэр тусмаа эрх баригчид хэнэггүйтэж яваад улсаа сүйрүүлж мэдэх учраас тэр юм. Харамсалтай нь тэд “бодит бус”, “эсэргүүцэж байна” гэсэн мэдэгдэл гаргаад “тийм биш, ийм биш” гэж сээхэлзсэн дүртэй хариулахаас хэтрэхгүй байна. Хувхай хоосон байж бүхнийг тас няс гэж хариулах хэрэг байна уу, ер нь. Ам ажил нь зөрж, ямар ч арга зам гарц олж чадаагүй өнөөдөртэй золгосныг дээрх дефляцитай тоон мэдээ хангалттай харуулж буй. Ингэж галзуурах хэрэг байна уу, үгүй юү. Гэтэл үнэндээ цасаа ч цэвэрлэх давс алга, та нарт. “Найрсаг Улаанбаатар” гэсэн шоуг хэдэн сая төгрөгөөр тэмдэглэж сүржигнэв. Зөвхөн энэ арга хэмжээг 200 сая төгрөгөөр зохион байгуулсан сураг сонсогддог. Гэтэл олон жилийн дунджаас ахиухан цас хэдхэн хоног ороход л барьц алдлаа. Одоо гурав дахин өндөр үнээр цас хайлуулах давс авч байна. Энэ бол цас хайлуулах давс авч дундаас нь мөнгө унагаж буй нугалаа гэдэг чинь ил харагдаж байна гэж хүмүүс ярьж сонсогдоно лээ. Тэгээд ард түмэн халтираад байна гэхээр битгий унгас алдаад бай гэдэг. Та нарын жижигхэн улс төр чинь ердөө л энэ.

Та нар улс төрийн орооноосоо салаач ээ. УИХ-ын сонгууль дуусчихаад байна. Бараг жил гаран болоход юу ч хийсэнгүй, улс төрийн ороо нь арилаагүй хэвээрээ. Улс төрийн тэр ороо чинь сонгууль дуусахад хамт дуусах ёстой. Улс төр гэдэг чинь дөрвөн жилд нэг хийдэг сонгууль төдий зүйл биш. Сонгууль бол намуудын хийдэг жижиг улс төр. Том улс төр бол улс орноо авч явах ухаан хэмээдэг. Монголыг хөгжүүлж, эдийн засгийн хямралаас гарах, ард түмнээ аюулгүй тайван амьдруулах, олон улсын тавцанд гарч ажиллах чадварыг ард түмэн хүсэж байна. Эрх баригч та нарын улс төрийн хямрал чинь эдийн засгийн хямрал болтлоо уруудчихаад байна. Тэр улс орны хөгжлийг уруудуулсан алдаа чинь Монгол Улсыг дампуурлын ирмэгт аваачлаа. Та нар Монгол Улсыг дампууруулах гээд байна уу, авч явах гээд байна уу. Ард түмэн сонголтоо хийчихээд байхад эрх баригчид та нар ямар сонголт хийчихээд сээхэлзэн толгой өндөр, тас няс хийсэн хариулт өгөөд эдийн засгийн хямралыг бариад байна вэ. Данжаад ухаан сийлж, Монгол Улсаа гоёж гангалаад, энгийн үеийнхээсээ илүү найрсаг эелдэг ааш гаргаж эдийн засгийг хямралаас гаргах төсөл хөтөлбөрүүдийг олж сэдэх ёстой бус уу.