Category: их-уншсан

Монголд урин дулаан цаг хэдийнэ иржээ. Улаанбаатарын гудманд улиасны унгирал хийсч, хаа сайгүй навч цэцэгсийн анхимал үнэр ханхлах диваажингийн улирал айлсаж байна. Их хотын үдшийн намууханд зөөлөн салхи сэвэлзэхийн тоолонгоор нялх ногооны үнэр сэнхийж сэтгэлийн цэнгэл амсуулах нь таатай. Үүрийн өмнөхөн бороо орж, гудамж талбай нүүрээ угаасан юм шиг гялалзаж гялтганаад, үүлээ хөөсөн тэнгэрийн дор хүмүүн гэгч дэндүү жаргалтай. Хахир хатуу өвлийг мартагнан, суунагласан хар утаанаас салж цээж тавирах урин цаг гэдэг монголчууд бидэнд бурхнаас илгээсэн бэлэг юм. Охид бүсгүйчүүд маань нимгэн дэгжин хувцаслаж, үзэсгэлэн төгөлдөр алхлах нь сайхан. Улаанбаатарын зүсээ гоодсон сүйт бүсгүй шиг ийм л ер бусын тансаг орчин, диваажингийн цагтай цуг монгол архичдын цугладаг сезон, шизо хоёр эхлэх нь аймшигтай.

Цэлмэг хөх тэнгэрийг гэнэт нэвсийлдсэн хар үүлс бүрхэх мэт сэтгэлд уй гуниг төрнө. Амьтад ичээнээсээ гарч ирэх шиг архичид ноолорсон үүрнээсээ өрвөлзөн өндийцгөөж байна. Архичдын үй олон бүлэг түрүүчээсээ гарч ирээд улаа үзсэн том хар шувууд адил эргэн тойрноо хорслын нүдээр ширтэж пөөнийлдөн сууцгаах ажээ. Багшийн дээд, Цирк, Урт цагаан, Зуун айл, арваннэгдүгээр хороолол, Бөхийн өргөө, Баянзүрх зах, гурав, дөрөвдүгээр хороолол, Хар хорин зах, Сонгинохайрхан дүүрэг, Хангай зах, Төмөр зам, Барс зах, ХанУул дүүрэг, хуучин Цагаан хаалга, Баянзүрх дүүрэг, Да хүрээ, Улиастайн орчим гээд архичдын маш олон бүлэглэл бий. Үндсэндээ Улаанбаатар хотод архичдын бүлэглэлгүй дүүрэг бүү хэл, хороо ч байхгүй гэхэд болно.

Уранхай ноорхой хувцастай архичин тэнүүлчид архиа хувааж ууж, энд тэндхийн хогийн цэгээс түүж олсон хоолоо хувааж идээд гудамж талбайд газар сайгүй архайлдан хэвтэцгээж байна. Тэднийг ажихад цөөвөр чонын сүрэг хооллосныхоо дараа санаа амгалан нарлаад хэвтэж байгаа юм шиг харагдах нь бий. Үнэхээр л Улаанбаатарын архичин тэнүүлчид байр байшингийн энгэр ээвэр газарт арван хэдүүлээ, хорин хэдүүлээ, хамгийн багадаа гэхэд долоо наймуулаа бөөгнөрөлдөн хэвтэнэ.

Эргэн тойрноо улаан нүд эргэлдүүлэн харах тэд маш аюултай. Ойр орчимд яваа хүмүүсийг хоргоож, үг өдөж, үг сөрж, араас нь элдэв дээдээр хэлж доромжилно. Хамгийн гол нь охид бүсгүйчүүдийг айлгаж ичээж, сэтгэл зүйн гүн “шок”нд оруулж байна. Гоё ганган охидын хормой хотыг сөхөх, бөгсийг нь барьж бах таваа хангах, мэдээж үгэнд нь ороогүй, ойртохоос огиудас нь хүрч буй нэгнийг завхай зайдангаар дуудаж, тухайн газар орчинд нүүрээ хийх газаргүй болгон доромжлох нь энүүхэнд.

Гэвч эдгээр адгийн шааруудад Монгол Улсын ямар ч хууль дүрэм үйлчилдэггүй нь хамгийн аюултай. Архичин тэнүүлчдийг боль гэж зандарч загнах хүн байхгүй. Тэдэнд үг хэлж ойлгуулах нь байтугай ойртохоос сэжиг хүрч, айн жигшдэг байх л даа. Баривчлаад ямар ч ашиггүй, үр дүнгүй учир цагдаа нар зууралддаггүй. Зууралдлаа гээд хаана аваачих, ямар газар хорьж цагдах нь тодорхойгүй, үндсэндээ аваачих газаргүй учир зөнд нь орхидог. Монголын нийгэмд архичин, тэнүүлчин, хог түүж хооллодог ийм нэг дархлагдчихсан, хүн алж, хүчин үйлдэж юу ч хийхээс сийхгүй аймшгийн бүлэглэл бий болоод удаж байна.

Саяхан даа, Маршалын гүүрний тэнд хүн алаад цогцсыг нь шатаасан хэрэг гарсан. Гэр оронгүй, тэнэмэл архичид үйлдсэн нь тогтоогдсон. Энэ мэтээр тэнэмлүүдийн ил далд үйлдэж байгаа гэмт хэргийг баримжаалах аргагүй. Тэд урин дулааны улиралд шөнөөр баар цэнгээний газрын ойролцоо хэд хэдээрээ сүрэглэн явдаг. Учир нь баарнаас согтуу гарч ирсэн, өөрийгөө хянах чадваргүй болсон хүүхнүүдийг авч явж ноолорсон ноорхой оромж, байрнуудын орц хаа сайгүй аваачиж хүчирхийлдэг. Эргүүлийн цагдаа таарвал өнөө бүсгүйчүүд эрүүлжүүлэхэд очно, эс таарвал тэнүүлчдийн зугааг гаргаад өнгөрнө. Эдгээр нийгмийн шааруудыг одоо яах вэ. Энэ чигээр нь давраагаад, иргэдийнхээ амар тайван байдалд аюул учруулсаар байх уу.

Монгол Улс төртэй, хууль цаазтай. Архичин тэнүүлчдийн асуудлыг цэгцлэх зоримог алхам нэн даруй хийх хэрэгтэй байна. Яг энэ тал дээр дэлхий нийтийн туршлага ямар байдаг юм бол, гадны улс орнууд архичдаа яаж зохицуулдаг дүрэм журамтай юм бол гэдгийг гадагшаа явж ирсэн хүмүүсээс асууж, тэр талаар мэдээлэл цуглуулж үзлээ. Тухайлбал, Америкт баримталдаг дүрэм байна. Америк олон зуун сая хүн амтай болоод ч тэр үү, архичин тэнүүлчид олонтой байх нь дамжиггүй. Гэвч ердөө ганцхан дүрэмтэй ажээ. Архичдыг тэнэж болно, тухайн гудам хорооллын ойр орчимд амьдарч болно. Зөвхөн ганц ганцаараа байх ёстой гэх дүрмийг мөрдлөг болгон баримталдаг байна. Ганц цөөвөр ямар ч аюулгүйг америкчууд мэдэж байгаа. Мөн сүрэг цөөвөр ямар аюул хорлолтойг ч мэдэж байгаа.

Энэхүү хууль дүрэм ёсоор нэг газар хоёроос дээш тэнүүлчин бөөгнөрч, цуглаад ирвэл цагдаа шууд баривчилдаг байна. Хоёр болон түүнээс дээш архичин нэгдвэл тухайн орчинд дуу шуу гаргаж, эмх замбараагүй байдал үүсгэх, хэрүүл зарга хийж яршиг төвөг уддаг нь ойлгомжтой. Яг л манайх шиг ийм байдал үүсдэг учир хоёроос дээш хүн бөөгнөрч болохгүй гэх хатуу шаардлагыг тулгадаг ажээ. Хэрвээ хууль дүрмээ сахиагүй тохиолдолд тухайн архичинг тэнүүлчдийн байр гэж хоноглодог тусдаа газар аваачаад хорьчихно. Тэр газар нь өөрийн гэсэн чанга дүрэм дэглэмтэй, чадалтай нь чадалгүйгээ бүүрэлхэж дээрэлхдэг шоронгоос ч аюултай. Тэнүүлчдийн байранд баривчлагдаж хоригдохоос архичид нь шээсээ савиртал айдаг байна.

Ийм учраас Америкийн тэнүүлчид ганц ганцаараа байдаг. Нэг дор хоёр тэнэмэл нэгдвэл нийгмийг сүйдэлчихнэ гэдгийг тэд олон зуун жилийн туршлагаасаа ойлгож мэдэрчээ. Харин Монголд хорин тэнэг нийлчихээд хотыг маань баллачих гээд байна шүү дээ. Ганц ганцаараа байдаг архичид тухайн орчинд байгаа байхгүй нь мэдэгдэхгүй, гаж буруу зүйл хийж хор уршиг учруулдаггүй нь амьдралын хуулиар баталгаажсан зүйл. Манай нийслэлийн удирдлага, хотын захиргаа, цагдаа сэргийлэхийн бүрэлдэхүүн Америкийн архичин тэнүүлчдээ ганц ганцаар нь байлгах хууль дүрмийг баримталж ажиллах хэрэгтэй байна. Тэнүүлчдийг хорьж цагддаг тусгай байр савтай болгомоор байна. Тэнд нь дэг журам сайтар мөрддөг, шоронгоос ч хатуу нөхцөлтэй байх нь зүйд нийцнэ.

Мөн олон нийтийн газар цуглан зах замбараагүй ил цагаан архидаж буй нөхдийг нийгмийн хэв журам зөрчлөө гэж албадан баривчлаад Улаанбаатарын гудамжны хогийг түүлгэж шийтгэх нь зөв. Хуучин 111 гэж баривчлах газар байсан, одоо байхгүй болсон. Хууль ёсны эдгээр арга хэмжээг авч хүн бүгдийг үүрэгжүүлж хариуцлагажуулахгүй бол бөөсөндөө баригдлаа гэдэг шиг Монгол Улс архичдадаа бүүрэлхүүлж дууслаа. Газар газрын тэнэгүүдийг ганц ганцаар нь байлгадаг хуультай юм билээ гэж бичээд байгаа минь ийм учиртай. Дэлхийн иргэншсэн орнуудын хагас мянган жилийн туршлага монголчууд бидэнд бэлээхэн байгаа гэдгийг эцэст нь сануулъя.

Социализмын үед Монголын ард түмэн коминтерн гэдэг нэрийг хэлэхээс ч зүрхшээж байв. Монголыг удтал сонирхож, өнгөлзсөн коминтерн нөлөөгөө 1920-иод оны эхээр тогтоож, социализмыг задартал ноёрхохдоо бодлогыг нь сөрсөн, зөрсөн бүхний толгойг авч байлаа. Коминтернийн суурин төлөөлөгч Т.Рыскуловын анх 1924 оны арваннэгдүгээр сарын 2-нд нийслэл хүрээнд хүрэлцэн ирснээр энэ бүхэн албан ёсоор эхэлсэн. Мэдээж мөрдөгч Г.Ягода, П.Сорокин, И.Преобратенский, тагнуулч Г.Блюмкин, Х.Кнуков зэрэг олон арван залхаан цээрлүүлэгчид Т.Рыскуловыноос ч өмнө манайд ирж монгол аргаар Монголоо удирдах гэсэн хүмүүсийг устгаж коминтернийн оршин тогтнох үндэс суурийг бэлдээд байсан. Ийм аргаар нөлөөгөө нэгэнт тогтоосон коминтернийн үйл ажиллагааны цар хүрээ нэмэгдэх хэрээр монгол хөвгүүдийн цус урсаж, толгой хорогдсоор байсныг түүх гэрчилнэ. Коминтернийн бодлогыг жадлан эсэргүүцсэн хүмүүсийн толгойг, толгой дараалан авсан явдал Д.Бодоо, С.Данзан, Д.Чагдаржаваар үргэлжилж, цааш хэрхэн өрнөснийг архивт хадгалагдаж үлдсэн Монголын сэхээтнүүдийн хэлмэгдлийн урт баримт хэлээд өгдөг. Хүмүүсийг нь буудан хороож, Хүрээнийх нь нэрийг Улаанбаатар болгон өөрчилснөөс харахад Коминтерний суурин төлөөлөгч Т.Рыскуловын ямархан эрх хэмжээтэй туйлж байсан бэ гэдэг нь ил байна.

Монгол орон энэ эрх мэдлээс ангижраад, салж тусгаарлагдаад 20 гаруй жил болсон байна. Гэхдээ нэг барын амнаас гараад нөгөө барын саварт орсон байдал ажиглагдаад удлаа. Өнөөдөр бид Олон улсын валютын сан, Дэлхийн банк гэдэг орчин цагийн коминтернийн мэдэлд бүрэн шилжин оржээ. Энэ рүү бид хэтэрхий арчаагүйдээ орсон. Өөр явах газар ч байгаагүй болов уу. Өмнөх болоод өнөөгийн коминтернийн бодлого, үйл ажиллагаа, эрхшээлдээ оруулах арга хэлбэр нь хоорондоо дэндүү адил. Орчин цагийн коминтернийнхэн нэг зууны өмнөхтэй адилаар хэцүү үед туслах, аврах нэрийн дор мөнгө өгсөөр монгол төр мэдэлгүй болж, улс орны бодлогыг гаднаас импортолж эхэлсэн. Харин одоо энэхүү орчин үеийн коминтернийн бодлогыг сөрж, үйл ажиллагаанаас нь зөрвөл яадаг юм бол.

Хэдхэн хоногийн өмнө нэг тохиолдол бүртгэгдлээ. Тэр нь УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэнгийн төсөвт тодотгол хийх үеэр “Оюу толгой ордын үйл ажиллагааг дээшлүүлэх, орлогыг холбогдох байгууллагуудад хуваарилахдаа Монголбанкаар дамжуулдаг болох” гэсэн санал байв. Энэ нь тухайн үед олонхийн дэмжлэгийг хүлээсэн. Нэг хэсэгтээ л зуунд дуурсах шийдвэр гаргасан мэт “Ядаж ард түмнийхээ төлөө ганц шийдвэр гаргах ёстой гэж үзээд санал оруулсан. Яагаад Оюу толгойн мөнгө Монголбанкаар дамждаггүй юм гэдэгт гол учир бий. Миний саналыг манай намын дарга болоод бусад гишүүд маань ихэд дэмжсэн. Оюу толгойн хөрөнгийн хуваарилалтыг Монголбанкаар дамжуулбал эдийн засаг сайжирна. Ам.долларын үнэ тогтворжиж юм бүхэн сайн сайхан болно” хэмээн ярьж байв. Гэхдээ түүний хэлсэн үгийн цуурай арилж, шүлс нь хатаагүй шахам байхад ОУВС гэдийлээ. Тэд ямар хүчтэй, бусдад өөрсдийн бодлого, үйл хэргээ яаж тулган шаардаж чаддаг вэ гэдгээ харууллаа. Энэ бол дөрөвдүгээр сарын 15-наас тавдугаар сарын 1-ний хооронд буюу тун богино хугацаанд болсон асуудал. ОУВС-гийн шийдвэр гарсны дараа ч Ц.Даваасүрэн гишүүн ярьсаар байгаа. “Бид нэг компаниас айдаг эдийн засагтай болж байна. Олон улсын валютын сан нэг компанийн эрх ашиг гэхээсээ илүү Монгол Улсын эрх ашгийг бодож байгаа бол эдийн засгийн хямралын үндсэн шалтгаан болох валютын нөөцийн хомсдолыг арилгахын тулд Монголын баялгийн орлогыг Монголоор дамжуулдаг байхыг зөвшөөрөх ёстой. Улс орныхоо эрх ашгийг худалдсан, тэд нартай холбогдсон нөхдүүдээр дамжуулж айлгаж шахаад байгаа байхгүй юу” гэх мэтээр орчин цагийн коминтерний бодлогоос зөрсөөр байна.

Коминтернийхээ бодлогоос зөрсөн иргэнээ, гишүүдээ буудан хороодог уламжлалтай МАН одоо Ц.Даваасүрэн гишүүний толгойг авах болов уу. Хөгжил чинээндээ тулж, хүний эрхийг дээдэлдэг болсон XXI зуунд арай ч алж талаад байхгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ намаасаа хөөх шийтгэл хүлээлгэх эсвэл УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхээсээ сайн дураараа татгалз гэсэн тулган шаардалт явуулах, түүнийгээ хүлээлгэх ажиллагааг уламжлал ёсоороо хэрэгжүүлэх болов уу. МАН уламжлалаа дагавал нэг иймэрхүү л юм болно.

Эндээс нэг зүйл ихээхэн ойлгомжтой болж ирж байгаа юм. Ц.Даваасүрэн гишүүнийх шиг гэнэтийн саналаар Монгол төрийн бодлогыг хийдэггүй юм байна гэдэг нь. Гэнэтийн санал бүхэн хортой, аюултай туссаар ирж, бидний амьдралд. Их олон зүйл дээрээс үүнийг ажиглаж болох бөгөөд тов тодорхой харагддаг. Монгол орныг амаар нь шороо үмхүүлж, эдийн засгийг элгээр нь хэвтүүлсэн шийдвэр бүхэн гэнэтийн байсан. Нэг л өглөө сэрэхэд гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар гээчийг гэнэт санаачилчихсан байв. Үүний хор хохирол хэдэн жил баллуурдаад ч арилахааргүй болж, үүнээс улбаатай шарх одоо ч аниагүй байгаа гэхэд хилсдэхгүй. Жилдээ 25 тонн алт төв банкиндаа тушаадаг байсан монголчууд 68 хувийн татвараас бултахын тулд хоёрхон тонн алт тушааж үлдсэнийг нь далд арилжаанд шилжүүлсэн нь үүний нотолгоо. 68 хувийн татварыг цуцалсан ч алт тушаалт ахиж оргил үеийнх шигээ сэргээгүй. Одоогийн байдлаар жилд 15 тонныг нийлүүлдэг гэсэн дүн мэдээтэй байна.

Ямар бодлого яаж нөлөөлөх вэ гэдгийг судлалгүй шууд хэрэгжүүлдгийн гай энэ. Нэг гишүүний англи хэлтэй хүүхэд интернэт ухаж суухдаа энэ тухай олж мэдээд аавдаа хэлснийг шууд бодлого болгодог учраас гэнэтийн юм бүхэн гай болсоор байна. Бас л нэг өглөө сэрэхэд Г.Занданшатар гишүүн Стратегийн ач холбогдол бүхий аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гээчийг санаачилчихсан сууж байсан. Ёстой гэнэт барьж гарч ирсэн шигээ их түргэн хугацаанд батлуулж орхисон нь Монголын нийгмийг юу болгосныг хүмүүс санаж байгаа байх. Нэг ёсондоо хор хохирол нь асар хүндээр туссаныг монголчууд туулаад өнгөрч байна. Нэгэн цагийн эдийн засгийн 17,3 хувийн өсөлт, буурсаар нэг оронтой тоонд шилжиж, хөрөнгө оруулагчид бүгд нүүр буруулахад хүчтэй түлхэц болсон хууль. Уул уурхайн түүхий эдийн үнийн бууралт эдийн засгийн энэхүү уналтад нөлөөлсөн байх. Гэхдээ Стратегийн ач холбогдол бүхий аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль яах аргагүй хөрөнгө оруулагчдыг эргэж ирэхээргүй үргээсэн гэж тухайн үед эдийн засагчид мөн ч олон удаа тайлбарлаж ярьсан бас эсэргүүцсэн байдаг.

Яг түүн шиг Ц.Даваасүрэн гишүүн санал оруулж бусад нь дэмжсэнээр бүхнийг баллах шахав. Ц.Даваасүрэн гишүүний аль хүүхэд нь англи хэлтэй байж, интернэт ухаж суугаад олсноо аавдаа хэлээд өгчихөв. Айхавтар татварын хажуугаар гэнэт ард түмэндээ хайр зарласан нь золтой л улс орон, эдийн засгаа хөмөрчихсөнгүй. Ахиад жаахан л хазгай гишгэсэн бол Засгийн газар дефолт, дампуурлаа зарлах явдал энүүхэн хаяанд ирээд буцлаа.

Энэ бүгдээс харахад төр засгийн бодлогыг гэнэтийн санал санаачилга, шийдвэрээр тодорхойлж бас хэрэгжүүлж болдоггүй юм байна. Гэнэтийн санал, гэнэтийн ажил, арга хэмжээ байж болно. Гэхдээ гэнэт гарсан санал бүрийг ул суурьтай, ухаж судалдаг байх ёстой юм байна. Гишүүдийнхээ дэвшүүлсэн саналыг албан ёсны судалгааны багаар судлуулж, хор хохирлыг нь нэн тэргүүнд үнэлүүлж дүгнүүлсний дараа бодлогодоо тусгадаг байх зайлшгүй шаардлагатайг энэ бүхэн нотолно. Ер нь Монголын төр засгийг Чапаевчлах байдлаар удирдаж, шийдвэр гаргасаар иржээ. Шууд хэлбэл сэлмээ сугалаад л их бууны өөдөөс давхиад ордог шиг шинэ юм сонсоод л хор хохирлыг нь тооцоололгүй хэрэгжүүлээд эхлэх нь дандаа сөрөг үр дагавартай байна.

Одоо цаг сайхан болсон учраас МАН уламжлалаа заавал дагаж Ц.Даваасүрэн гишүүний мууг үзнэ гэхгүй байх. Социализмын үед байсан бол коминтернийн шийдвэрийг жадлан эсэргүүцсэн хүн бүр толгойгүй болдгийг хөгшчүүд мөн ч их ярьдаг байж. Харин хуучин цагийн Коминтерний суурин төлөөлөгч Т.Рыскуловын үйл хэргийг орчин цагт ОУВС-гийн суурин төлөөлөгч Нийл Сакер үргэлжлүүлээд байх шиг.

-НЭГДҮГЭЭР КУРСИЙН ОЮУТАН ДҮҮД БИЧСЭН ЭСЭЭ-

Чи энэ өгүүллийг уншиж байгаа бол хотод нэгэнт ирчээ. Иймээс баяр хүргэе!

Эргэн тойрноосоо бишүүрхэж, хүмүүс чамайг онцлон хараад, зарим нь шоолоод ч байх шиг сэтгэгдэл төрж эхэлсэн үү, тэгдэг юм аа.

Бас заримдаа тэр нь гадуурхал ч юм шиг санагдан, тэгэх тусам нь шаралхмаар, улам ч хөдөө араншин гаргаж эсэргүүцмээр байна уу, тийм ч бодол төрдөг юм аа.

Үнэн хэрэгтээ, хэн ч чамайг гадуурхаагүй. Хэзээ нэгэн цагт өөрөө, эсвэл аав нь, үгүйдээ өвөө нь дээлэндээ түүртэн хотын гудамжаар алхаж, эргэн тойрноо гайхан бишүүрхэн ажиж явсан л байгаа.

Улаанбаатар бол нүүдэлчдийн байгуулсан хот. Ердөө л өчигдөрхөн малаа хариулж явсан хүмүүс энд ирцгээж, улс орноо өрнөдийн жишгээр хөгжүүлэх эрмэлзэл, хүслээр үйлдвэр, орон сууц барьж эхэлсэн билээ. Ийм учраас хамгийн их хотожсон айлын гэр бүлийн альбомд хүртэл дээл өмссөн өвөө, эмээгийн зураг нь хүндтэй байр эзэлдэг. Өөрийгөө хотын унаган хүүхэд гэж бахархдаг залууст зун нь очиж амрах хөдөөний хамаатан садан заавал байдаг.

Ийм болохоор чи хотынхны дүү нь, үгүйдээ л холын хамаатан нь байгаа.

Гэхдээ хот өөрийн дүрэмтэй, энэ дүрэм нь эцсийн дүндээ чамайг өөрийгөө хүндлэх урлагт сургахын төлөө л юм. Уудам цэлгэр хээр талд, уулын гацаа сууринд гэр бүл, нутаг усны ах дүүстэйгээ амьдран суух нэг өөр. Тэнд чамайг баясгах гэж цэцэг ногоо алаглаж, чиний дуу хоолойг чагнахын төлөө байгаль дэлхий дуугаа хураан анирлах мэт. Хайртай дотно хүмүүс, нэг дор ижилдэн амьдарсан нутаг нугынхан бие биеийнхээ араншинд хүртэл уусч, дассан байдаг. Манайхны “Зан зангаа авалцсан” гэдэг хэллэг нь хэн хэнийхээ онцлог араншинд дасч, хүлээн зөвшөөрөх болсоон гэсэн л үг. Чиний дураараа хашгиран дуулахыг, хажуу айлын ахын хааяа агсам тавихад бүгд дасан зохицсон гэсэн үг.

Харин огт танихгүй хүн танай гадаа шөнөжин дуулаад, бэргэн эгчид чинь агсам тавивал бүгд дургүйцнэ. Хотын соёл гэдэг үүнтэй жаахан төстэй. Өдөржингөө ажиллаж ядарчихаад дуг хийх гэтэл толгой дээр чинь танихгүй хүн дуулаад бархираад эхэлбэл хотонд чоно орсноос дутахгүй цочоож, залхаана биз дээ. Яг үүн шигээр, чи ч гэсэн хүний толгой дээр бас бархирч сандааж болохгүй. Нийтийн амгалан байдал гэж энийг л хэлдэг.

Малчин хүний морио аргамждаг, үхрээ туудаг зам дээр саахалтын хүн ирж хүндээр бие засчихаад байвал уур хүрнэ дээ. Яг түүн шиг олон нийтийн газар ариун цэврийг сахих нь нийтийн сайн сайхны утгатай. Хотын соёл гэж ярьдаг зүйл бол бие биеэ танихгүй сая сая хүн, хамаатан садан, танил талын ямар ч холбоогүй мянга мянган өрх нийлээд нэгэн хот айл болж амьдрах урлагийг хэлж байгаа хэрэг. Чи сая сая танихгүй хүнийг, танайх мянга мянган үл таних айл хөршийг хүндэлнэ гэсэн утга. Хариуд нь тэр сая сая хүн, мянга түмэн айлаас өөрийгөө болон гэр бүлээ хүндлэхийг шаардана гэсэн санаа.

Хотынхныг хажуу айлаа таньдаггүй гэж шүүмжилдэг. Гэхдээ энэ муу зүйл огт биш ээ. Огт танихгүй хүмүүс, заавал танилцах албагүйгээр айл аймаг явж болоод, ямар ч хэрүүл уруул, маргаан гарахгүй байна гэдэг хүний нийгмийн томхон дэвшил шүү. Гэтэл хөдөө нутагт санаа нийлдэг, эсвэл яалт ч үгүй ах дүү хамаатан саднаараа л айлсдаг шүү дээ.

Хотын соёлд суралцах нь нэг талаасаа амаргүй. Анхны хотшилын дараагаар 1959 онд орон даяар “Соёлын довтолгоо” хэмээх хагас албадлагын кампанит ажил зохиосон юм. Төрийн хатуу хяналт, шалгалт дор явуулсан энэ аяны үрээр монголчууд долоо хоног бүр усанд орж, үсээ засуулж, хумсаа авахуулж, шүдээ оо сойзны тусламжтай цэвэрлэж сурсан юм. Ариун цэврийн байцаагч нар хүнийг дуртай газраа саатуулан хувцсыг нь тайчуулж, усанд орсон, дотоож хэрэглэж заншсан болон элдэв паразит үржсэн эсэхийг шалгах эрх үүрэгтэй байсан.

Харин өнөөгийн нийгэмд иймэрхүү албадлага хэрэглэх боломжгүй бөгөөд тэртэй тэргүй нөмрөн ирж байгаа соёлын давалгаа ба хувь хүний санаачилгад найдах нь илүү болсон байна. Гэхдээ хувь хүний сайн явах санаачилга, эрмэлзэл их чухал. Энэ санаачилга, эрмэлзэл байхгүй хүнийг нийгэм гадуурхдаг. Жишээлэхэд, чи хотын соёлд түргэн нэвтрэхийг эрмэлзэхгүй бол бусдадаа дорхноо гадуурхагдаж эхэлнэ. Үе тэнгийнхэн чинь чамтай хоорондын нандин нууцсаа хуваалцахыг хүсэхгүй ба өөрийгөө шинэчлэхийг хүсэхгүй амьтан хэмээн нүд үзүүрлэнэ.

Уул нь, чамайг бусдаас зааглаж байгаа тэр “соёлын хил” маш нарийхан. Учир нь тэд чамаас жаахан л түрүүлсэн болохоос биш мөн л хотшиж яваа л үеийнхэн. Магадгүй, чи дорхноо гүйцэж түрүүлээд тэдэнд үлгэрлэхийг хэн байг гэх билээ. Манай төрийн тэргүүн Ховдод төрж өссөн, Ерөнхий сайд Сэлэнгэ нутгийн уугуул, Хотын дарга маань Төв аймгийн Сэргэлэн сумын хүү…гэх мэт. Бидэнд арай түрүүлж хотод ирсэн, хотын соёлд арай эртээс, арай илүү нэвтэрсэн ялгаа л байгаа. Тийм болохоор чи энд харийн хүн огт биш. Энэ чамайг хүлээж байсан хот, чинийх болж байгаа хот.

Улаанбаатар бол нүүж ирж дуусаагүй хот. Жинхэнэ хотшилын түүх нь 1959 оноос эхэлдэг. Түүнээс өмнө ирэн буцан байдаг улсын түр буух газар л байсан юм. Төрийн ажил албыг хүрээнд түр хаах, арилжаа наймаа хийх гэж л гэсэн явуулын улс л бууж морддог гэсэн үг. Харин 1959 онд бүх малыг нийгэмчилсний дараагаар өмчгүй болсон мянга мянган малчин шинэхэн хотод үүрд амьдрахаар ирцгээсэн байдаг. Тэр нүүдэл 1990 оноос хойш дахин эрчимжсэн юм. Учир нь 1960-аад оноос 1990 оныг хүртэл хот руу шилжих хөдөлгөөнийг хязгаарлаж, маш хатуу журам дүрмээр хаалт хориг тавьсан байлаа. Ингээд өнөөг хүртэл Улаанбаатарыг голлон чиглэсэн их нүүдэл нүүгэлтэн хөвөрсөөр байнам.

Эрдэм боловсрол, аж амьдралын мөр хөөн хотод ирж байгаа сүүлчийн хүн ч чи биш. Хотын амьдрал, соёлд нэг л мэдэхэд умбан дасаад, цаашдаа эндээ үлдэн амьдрах хүсэл оволзох цаг өнөө маргаашгүй гэдэгтэй мөрийцсөн ч болно. Тэгээд төрж өссөн нутаг орондоо зочны ёсоор айлчилж, гол усныхандаа “Хотын хүн ирсэн гэнэ” хэмээн яригдах цаг ч айсуй байх.

Ингээд хотших, нийслэлийн хүн, Улаанбаатарын иргэн болох их аянд амжилт хүсч байна.

2016 оны 09 сарын 1

Олон улсын валютын сангийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрт орох Монголын Засгийн газрын хүсэлтийг өнгөрсөн баасан гаригт хэлэлцэх ёстой байлаа. Гэвч манай хүсэлтийг хэлэлцэлгүй хойшлуулсан. Коммунизмд ороод жаргана гэгчийн үлгэр шиг Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрт ороод жаргачих юм шиг л УИХ, Засгийн газар нь бүтэн жил гаруй ярьж, хөөцөлдсөн. Хөтөлбөрт хамрагдахын тулд ингэх ёстой гээд эрх баригчид иргэдийнхээ нуруун дээр ачаа болсон баахан татвар нэмж олонхиороо баталчихсан. Гэтэл Олон улсын валютын сан юунаас болж Монголын Засгийн газрын хүсэлтийг хүлээж аваагүйгээ 2017 оны төсвийн тодотголыг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой тодруулах асуудал үүссэн гэж тэд хэлээд байгаа. Үнэн хэрэгтээ юу болов.

Төсвийн тодотгол хэлэлцэх үеэр Ц.Даваасүрэн гишүүний шахаж байж оруулсан санал буюу Төсвийн тодотголыг дагуулан баталсан 29 дүгээр тогтоолд гадны хөрөнгө оруулалттай компаниудын гүйлгээг Монголын банкаар дамжуулдаг байх ёстой гэж УИХ-ын тогтоол гаргаж өгөөд Б.Чойжилсүрэн, Н.Баяртсайхан нарыг явууллаа.

Ийм шийд сонсмогц “Рио Тинто” Олон улсын валютын санд гомдол гаргасан. Үүнийг болиулахгүй бол хойшлуулж өгөөчээ гэсэн л юм шиг байгаа юм. Үүнээс нь болоод Валютын сан ч хурлаа хойшлуулчихлаа.

Ер нь Рио Тинто, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн сан, Олон улсын валютын сангийн цаана АНУ байдаг шүү дээ. Манай тэнэгүүд ойлгохгүй өмнө нь Азийн хөгжлийн банктай муудалцаад Валютын санд чагтлуулснаа тэнд очиж байж л мэдсэн. Ялсан намууд Монголынхоо хэдэн халтар иргэнийг хуурч санал авчихаад дэлхийд ялчихсан мэт их зан гаргаж байдаг. Одоо Валютын сангийн анхааруулгыг хүлээж авахгүй гэлцээд хэнэг ч үгүй байж байна. Магадгүй эрх баригчид анхнаасаа татвар нэмэх зорилгоо эдийн засгийн хүндрэл, Валютын сангийн хөтөлбөр гэж бидэндээ молиго үмхүүлж байгаад бүтээсэн ч юм бил үү.

Яг энэ бодлоороо Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг Монголын банкаар мөнгөө дамжуул гэж ярьж байгаа хэрэг юм. Манай эрх баригчдынхаар бол Оюу толгойнхон 1200 метрийн гүнд газар ухаж, хар бор ажил хийх зуур бид мөнгийг нь тоолсон шиг зогсох юм байх аа.

Гадны хөрөнгө оруулагчдын эрсдэлийг даах нэг ч банк манайд байхгүй. “Рио Тинто” шиг том хөрөнгө оруулагчийг үргээвэл ажин суугаа жижиг хөрөнгө оруулагчид бүр л цаашаа болно. Манай улс Олон улсын худалдааны байгууллагад элсээд хорь гаруй жил болж байгаа бөгөөд хуульд ч, Риотой хийсэн гэрээнд ч “Монголын банкаар дамжуулж гүйлгээ хийнэ” гэсэн заалт байхгүй байхад яасан гэж ингэж дураар авирлана вэ. “Рио Тинто” шиг том компани томоохон сүлжээ банкуудаар дамжуулж мөнгөө хадгалуулж хамгаалуулж, гүйлгээ хийнэ үү гэхээс хэзээд эрсдэлд ороход бэлэн, нууцлал хадгалдаггүй манай банкуудаар яасан гэж үйлчлүүлэх билээ. Монголын банкууд найдвартай байсан бол яая гэхэв. Гэтэл яадаг билээ. Нэгнээс нь ялгахын аргагүй улаан луйварчид шүү дээ. Худлаа гэвэл наад захын хэдэн жишээ дурдъя.

Засгийн газраараа нийлж байгаад бүхэл бүтэн банкны мөнгөөр казино тоглочихдог улс. Хадгаламж банкны 14 тэрбум гэхээр санаж байгаа биз дээ. Тэр тоглоомчдын бүрэлдэхүүн бүгд өнөөдрийн Засгийн газарт байгаа.

Тэгээд болоогүй банкийг нь дээрэмдээд Оросын луйварчдад зарчихаж байсан юм. Ийм хүмүүсийн мэдэлд байдаг банкинд итгэж мөнгөө хадгалуулах уу.

Толгойтой, эрх мэдэлтэй болгон зээл аваад зээлээ төлөхгүйн тулд бүхэл бүтэн банкийг дампууруулдаг. “Анод” банкийг яалаа даа. 2008 оны тавдугаар сард ХХК болгоно гэж Санхүүгийн зохицуулах тогтоол гаргаад тогтоолын хэрэгжилт хууль бус байна гэсэн шийд дараа нь гаргасан. Хаалттай компанийг нээлттэй компани болгосон хэрнээ хувьцаа эзэшигчдийн хурлыг ч зарлаагүй компанийн хууль зөрчөөд бүрэн эрхт төлөөлөгч гэж шууд томилоод ажиллуулсан. Дараа нь процедурын дагуу эрх хүлээн авагч томилж сүүлдээ Монголбанк хувьцаа эзэшигчдийн эрх ашгийг үл харгалзан Засгийн газрын шийдвэрээр “Зоос”, “Анод”-ыг дампууруулсан. Эздийг нь шалтаглаж шоронд хийгээд, хадгаламж эзэмшигчид нь одоо болтол хохирчихоод байж байна. Тэгж хохироосон хүмүүс одоо засаг барьж л байна. “Анод”д Монгол талын хөрөнгө оруулагч нь гэхэд 10 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө босгосон байдаг. Эрнест Янг гэж гадны компанид олон мянган доллар өгч аудит хийлгээд үйл ажиллагаа нь хэвийн гэж байсан “Зоос”ыг 2009 оны арваннэгдүгээр сард Төрийн банк болгосон. 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 19-нд Засгийн газрын 348 дугаар тогтоол гарч Монголбанкнаас процедураа зөрчин бүрэн эрхт төлөөлөгч томилохгүйгээр тус банкийг найдваргүй гэж үзэн шийдвэр гаргаж Төрийн банкийг байгуулсан. Зоос банкны 635 хувьцаа эзэмшигчээс 125 нь гадаадын иргэд болон хөрөнгө оруулалтын сан, тэр дунд Японы 85 иргэн байдаг. Тэд мөн л хохирсон. Хачирхалтай нь Зоос банк Улсын бүртгэлд одоо ч хэвээрээ бөгөөд Зоос банкны эрх хүлээн авагч гээд найман хүн Төрийн банкны байранд ажиллаж байдаг. 2009 оноос хойш “Зоос”ын найман хүнийг удирдаж байгаа дарга нь л гэхэд олон саяын цалингаа Монголбанкнаас авсаар өдийг хүрчээ. Гэвч хувьцаа эзэмшигч гадна, дотнын иргэд хохирлоо барагдуулаагүй.

Дурын дарга бүх банкийг захиалж байгаад дампууруулдаг саяхны жишээ бас байна. Даргыгаа сонгуульд нэр дэвшихэд Үндэсний аюулгүй байдлын нэрээр банкнуудаас бизнес эрхлэгчдийн мэдээлэл, орлого зарлагын хуулгыг нэхээд компаниудыг дарамталж “Манай даргад хандив өг” гэсэн явдал бий. Эрхбиш хүн юм болохоор хөдөлмөрлөж хөлсөө шингээсэн хэдэн төгрөгөө хэн гуйсанд юу гэж өнөөх бизнес эрхлэгчид шууд өгөхөв. “Боломжгүй” гэж хэлэхээр нь “Энэ чинь тэгвэл юу юм” гээд өнөөх банкнуудын хуулгаа харуулж байгаад мөнгө авч даргадаа ч өгсөн юм байхгүй байшин бариулчихсан жишээ бий. Ингээд хүссэнд нь хүний нууцыг дэлгээд хадгалсан хэдийнх нь хуулгыг гаргаж өгөөд байхаар хэн мөнгөө итгэж хадгалуулах юм. Банкны нууц, харилцагчийнхаа нууцыг хамгаалж чаддаггүй ийм банкуудад гадныхан мөнгөө хадгалуулах уу, тийм банкаар гүйлгээ хийлгэх үү.

Дэлхийн топ компаниудын жагсаалтад банк ордоггүй бол Монголын топ компаниудын тал нь банк байх юм. Манай банкууд иргэдийнхээ хадгаламжийг цуглуулаад сийх ч үгүй бизнес хийчихдэг. Дэлхийн хаана ч банк ингэдэггүй. Ингэх ч ёсгүй. Гэтэл Монголд л ганцхан ингэж болдог. Хамгийн сүүлийн том жишээ Эрдэнэтийг худалдаж авсныг хар. Монголбанк Монголд байгаа валютыг хянахын тулд төгрөг гээд цаас хэвлэсэн. Ингээд л ард түмэн амаараа шороо үмхэхдээ тулсан даа. Валютын ханш үүнээс болж л хаданд гарч хянах аргагүй цаг цагаар нэмэгддэг. Ийм ард түмэндээ ээлгүй, сахилга батгүй, зээлийн хүү нь дэлхийд байхгүй өндөр банкуудаараа Оюу толгойн мөнгийг оруулбал өөрийнх нь мөнгөөр өөрсдийг нь худалдаад авчихад гайхах хэрэг алга. Монголын банкинд гайгүйхэн төсөл, бүтээн байгуулалтын ТЭЗҮ, шинэ санаа, тэр ч бүү хэл хамтрагчийнхаа нэрийг хэлж болдоггүй.

Зээл хөөцөлдөхөд нь банк энэ бүх мэдээллийг дэлгэрэнгүй нэхнэ. Өгөхөөр аль хэдийнэ булаагаад авчихдаг. Төслийг нь хуулж аваад зээл хүссэн хүнд олгох боломжгүй шалтаг хэлээд буцаана. Нэг ёсондоо мөнгө, банкны хүүгийн дарамтаас гадна иргэдийнхээ хийх гэж байгаа бизнесийг булаачихдаг ийм л банктай улс. Нэг л мэдэхэд гадаад түншийн дуу суларсаар сураг алдарвал банк түншийг чинь булаачихжээ гэж мэднэ. Нэг мэдэхэд үйлээ үзэж хийсэн төслийг чинь банкныхан бизнес болгочихсон байх болно. Ийм луйварчингуудад мөнгөө хадгалуулахад яаж ч дарамталж мэдэх.

Банкны зээл аваад эд хөрөнгөөрөө хохирсон хичнээн мянган иргэн бий. Шүүх дээр очлоо ч банк л дандаа ялна. Хуулийг нь банкны эзэн улстөрчид баталдаг болохоор арга ч үгүй биз. Ингэхээр аль олигтой мөнгөтэй төгрөгтэй нь яалаа гэж эдэнд мөнгөө өгөх юм. Энэ бүх дарамт, итгэл алддаг байдлаас чинь болж л оффшорчид бий болж байгаа юм. УИХ-ын гишүүн Б.Дэлгэрсайхан хэдийгээр АНд хаягласан мэт боловч бүх намынханд хандсан үгэндээ “Танай нам гарч ирээд маш олон компани, бизнесмэнүүдийг дээрэмдсэн. Тэрнээс чинь зугтаж л тэд оффшорт данс нээсэн байж магадгүй. Цаашид бид оффшороор хэт их туйлширвал гадны хөрөнгө оруулалт ч нүүрээ буруулах байх шүү” гэсэн. Их мөнгөтэй хүн Монголын банкуудад мөнгөө зүглүүлэлт байхгүй. Банкны эзэд нь бүгд улстөрчид. Худалдаа хөгжлийн банкны С.Мэдрээ АН-ын голлох зүтгэлтний нэг, УИХд өнгөрсөн сонгуульд нэр дэвшиж байсан. Хөрөнгө оруулалтын банк УИХын гишүүн Д.Сумъяабазарынх, Капитал банк гэхэд л “Бишрэлт”ийнх. Бишрэлтийн цаад эзэн УИХын гишүүн Б.Ундармаа.

Төрийн банк, Хөгжлийн банк, Монголбанк бүгд улсынх. Төрийн банкийг Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга байсан Д.Баярсайхан удирддаг бол Хөгжлийн банк иргэдэд үйлчилдэггүй.

Монголбанкны захирлаар ялсан нам хүнээ тавьдаг. Монголбанкны захирал Н.Баяртсайхан гэхэд УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд байсан МАН-ын хүн. Ингэж ялсан улс төрийн намын шийдвэрээр бүх юм нь хөдөлдөг, банктай улсад ямар ч тэнэг мөнгө хадгалуулахгүй шүү дээ. Магадгүй гадны хөрөнгө оруулалттай томоохон компани тэр дундаа Оюу толгойг Монголын банкуудаар дамжуулж гүйлгээ хий гэж байгаа нь сонгуулийн шоу ч байж мэдэх юм. Ингээд нэг их ард түмэндээ хайртай, гадныханд хатуурхдаг төр болж жүжиглээд эцсийн дүнд нь сонгуулийн дараа ард түмний амьдрал бүр л өөд нар харахгүй болж дуусна шүү.

Гадны хөрөнгө оруулалтыг захирах гэж байгаад улс орных нь эдийн засаг сүйрсэн хамгийн том жишээ бол Венесуэль. Асар их баялагтай улс. Арваадхан жилийн өмнө тансаг амьдралтай байсан. Гэнэт Уго Чавес гадны хөрөнгө оруулалтад саад хийгээд эхэлтэл нөгөөдүүл нь хаяад гараад явсан. Валютын сангийнхантай муудалцсан. Одоо эдийн засаг нь хүнд. Ийм бэлээхэн жишээ бий. Бизнес эрхлэгчдээ татвараар дарамталсан Эквадор, хөрөнгө оруулагчдаа нүд үзүүрлэн хөөсөн Зимбабвегийн жишээ бидэнд тун ойрхон байна.

БААБАР ИНГЭЖ ӨГҮҮЛЭВ

Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүн дэвшүүлэхдээ эхлээд нам дотроо нийт намын гишүүүдийн оролцоотой сунгаа явуулна гэсэн ам тангараг худлаа боллоо. Нам доторх нэр дэвшилт тавдугаар сарын 2-7-ны хооронд болох учиртай. Намын нэр дэвшүүлэлт будлиантай болбол эхлээд хэн нэг нь гомдол гаргах учиртай. Гэхдээ цагдаагийн байгууллагад. Цагдаа ирж шалгаад үнэхээр хулхи болсон гэж үзвэл Шүүхэд шилжүүлнэ. Шүүх үнэхээр тийм байна гэж үзвэл хулхидагчид заргалдан дараагийн шатны шүүхэд гомдол гаргаж болно. Ийнхүү гурван шатны шүүх болоод цагдаагаар 14 хоногийн дотор гялалзуулаад анхлан нэхэмжлэл гаргагчид заргаа авч чадах юм бол нам доторх нэр дэвшилтийг дахиж болно. Энэ хугацаандаа багтахгүй бол тэгээд хохь нь. Хууль нь ийм юм билээ.

Ингэхээр улайм цайм луйвар хийгээд хуулийн хугацааг нь аргалаад өнгөрөөхөд л шууд тэнгэрийн умдаг. УИХ-ын сонгуульд урьд нь ч ингэж байсан, одоо ч ийм аргаар дивтаат болсон гишүүн нэгээр тогтохгүй. Үүнийг шүүх, цагдаагаас авахуулаад иргэд ч сайн мэдэж байгаа, гэхдээ хоёр хоног шуугьсан болоод л мартчихдаг юм. “Өтгөн, шингэнээ дээрээс нь асгаад байхад тоодоггүй ард түмэнтэй юугаа ч ярих юм билээ!” гэж Л.Түдэв гуай хэлсэн гэх.

Бүх төрлийн сонгууль нэг талаасаа бизнес, нөгөө талаасаа луйвар болоод удаж байна. Өнгөрсөн гучаад жилд энэ нь Далай ламын шившлэгтэй гэх шүдэнз тараахаас эхэлж байсан бол одоо эцсийн үр дүн нь эхнээсээ хуйвалдан тохирогчдод тодорхой байдаг өгч авалцдаг сүлжээний бизнес болтлоо төгөлдөршжээ. Үүнд олон арга бий. Жишээ болгоход өнгөрсөн жилийн УИХ-ын сонгуульд Ардчилсан намаас нэр дэвшигчдийг маш амархан шилж авсан. Намын дээд шийдвэр гаргадаг Үндэсний зөвлөлдөх хороо гэж байна. Тэднийг нэр дэвшүүлэх хуулийн сүүлчийн өдөр орой таван цагт хуралтай гэж цуглуулсан. Дарга нар нь 11 цаг 30 минутад танхимд орж ирлээ. Хуулийн хугацаа дуусахад ердөө 30 минут үлджээ. Дарга нар 76 тойрогт нэр дэвших хүмүүсийн жагсаалт уншаад “Одоо ямар ч хугацаа үлдээгүй, үүнийг шууд жагсаалтаар батлахгүй бол манай нам сонгуульд орж чадахгүй боллоо”. Ингээд л болоо.

Энэ хавар Ардчилсан намын даргын төлөөх сунгаа боллоо. Намын гишүүдийн шинэчилсэн бүртгэл болно, хүн бүр 1200 төгрөг тушаах ёстой гэсэн шийдвэр тэд гаргав. Зарласан хугацаа дуусахад ердөө 17 мянган хүн бүртгүүлжээ. Тэгэнгүүт намын данс руу эзэнгүй 40 сая төгрөг ороод ирэх нь тэр. Энэ мөнгөнд таарах 30 мянган хүнийг гэрээс нь, гудамжнаас, траншейнаас, бэлчээрээс гялс олж ирсэн. Ингээд л болоо, нам гишүүдээсээ 30 хувийн санал авсан фюрэртэй боллоо. Одоо ч ялгаагүй, намаас Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийг тодруулах тэмцээнд гишүүдийнхээ гуравны нэгийн саналыг ч авч чадаагүй нэг сайхан гар 100 чавганцын уралдаанд тод магнайлчихсон цохиж орж ирнэ. Үндэсний удирдагч, аан?

Сая Ардчилсан намын дотоод сонгууль боллоо. Үндэсний бодлогын хороо гэсэн шинэ нэртэй болсон хуралд 380 хүн гишүүнээр тодрох ёстой аж. Нэр дэвшигч төдий олон байгаагүй юм уу, зориуд хааж боосон юм уу, ихэнх тойрогт нэг суудалд нэг нэр дэвшигч. Томилгоо л юм даа, үхсэнийх нь сонголт байхав. Харин тодорхой хүмүүсийг шахахаар шийджээ. Баярцогтын тойрогт найман хүн шахав. Надад 10, түүний дотор гурвын гурван Батбаяр.

Одоо намаас Ерөнхийлөгчид хүн нэр дэвшүүлэхдээ яах вэ? Яаж ч магадгүй. Мөнгөөр шахах арга байна. Нэр дэвшвэл мөнгө өг. Төв Африк улсын хаан асан Бокассо “Надад мөнгө өгвөл би инээнэ, их мөнгө өгвөл бүр их инээнэ” гэсэн гэдэг. Хулгайлаад аваад ир, хоншоор чинь хүрвэл төрөөс эргүүлээд аваарай! Ийм практик АН-д өнгөрсөн өвлөөс гэнэт нэвтэрсэн. Бүр дээр нь дэнчин ч гэх шиг нэмэлт мөнгө шаарддаг болсон. Ирээдүйн байр суурийг урьдчилан зарж байгаа л ухаантай юм болов уу даа. Түрүүний цуглуулсан мөнгөө намын байгууллагуудад эргүүлж тараалгүй хав дарчихсан. Намын дарга тодруулах ажиллагаанд горилогчдоос татсан мөнгөний хагас нь хэмнэгдсэн.

Мөн “Намын бодлого” гэж тодорхой нэрийг гишүүдэд тулгадаг өөр нэг арга байна. Нам бол улс төрийн нээлттэй олон нийтийн байгууллага. Намын бодлого нь гишүүдийн оролцоо идэвх санал хүсэлт дээр буй болдог болохоос дээр нь гараад зайдалчихсан хэдэн луйварчдын хүсэл мөрөөдөл бишсэн. Намын шугамаар тараах албан тоот, нууц болон ил даалгавар тулгалтаар энэхүү “намын бодлого” гэдгээ бүхий л анхан болон дунд шатны удирдлагад явуулан доод гишүүдээ захирахыг даалгадаг. “Намын бодлого”-ын хүмүүс аль ноднингоос тодорчихсон юм даа. Иргэд үүнийг сонгуулиар ёс төдий баталгаажуулж хууль ёсны болгох л үлдсэн.

Тодорхой хүмүүсийг нийтийн өмнө шившиглэх бас нэг арга байна. Сү.Батболд, Э.Бат-Үүл, С.Баяр гурвыг сүүлийн гурван сар яагаад онцгойлон шившиглэх болов? Энэ жагсаалтад саяхнаас Б.Бат-Эрдэнэ, Ц.Нямдорж нарын нэрс түрэн орж ирлээ. Зорилго нь хэрэгжсэн тул сонгуулийн дараа эдний тухай яриа таг намжина. Хэнийг сонгох тухай ярихын оронд хэнийг сонгуулахгүй байхыг тодорхойлсон энэ ажлын хүрээнд АН-ыг хэнээр толгойлуулах, дараа нь яаж шившиглэх ажил ч багтсан гэсэн дүгнэлт ч байгаа. Олон жил хэрэглэсэн сонгодог арга бол гар өргөж шийдвэр гаргах ҮЗХ-ы (одоо шинэ нэр нь ҮБХ) гишүүдийг багцлах арга юм. Фракц бүлэглэлийн толгойлогчид “миний багцанд төдөн хүн байгаа” гэдгээрээ хоорондоо өрсөлдөнө. Багцанд багтагчид нэр ус ч байхгүй. “Тэр аймгаас сонгогдсон энэ дурак чиний биш миний багц шүү” гэх мэтээр хоорондоо маргалдана. Хөөрхий тэр нэр ус ч үгүй “мань эр” тодорхой гишүүдийн итгэл авч сонгогдсоноо мартан хэдэн цаасны өгөө аваанд оосорлогдчихсон, цаана нь өөрөөр нь яаж тоглож доромжилж байгааг үл ухан дохио зангаагаар гар өргөнө. Уг нь өөрийг нь сонгосон олон түмнээс ямар бодлогыг дэмжиж, ямар шийдвэрийг эсэргүүцэхээ заалгаад тэднийгээ төлөөлөн санал өгөх ёстой хүмүүс шүү дээ.

Ийм багцалсан хурлыг би сүүлийн жилүүдэд олон харсан. Ганц АН биш шүү, Монголд бүртгэгдсэн бүхий л улс төрийн намууд ийм байдлаар “шийдвэр” гаргах болсон. Энэ нь уламжлагдан Монголын төр энэхүү “багцын” журмаар шийдвэр гаргана. Хэн том багцтай нь, эсвэл багцууд хоорондоо эвсэн аль нь хамгийн бүдүүрсэн нь энэ улсын бүхий л шийдвэрийг гаргана. Эндээс л хулгай дээрэм авлига шамшигдууллын шийдвэр их гардаг. Төрийн шийдвэрт хөндлөнгөөс хяналт тавих байгууллага бол хараат бус инстүүц болох Шүүх юм. Гэтэл Шүүх инстүүцийг дарамтлах, хахуульдах, зальдах, боомилох аргаар эрх баригчид өөрийн болгоход төрийн ардчилсан тогтолцоо нурдаг. Бие даасан Шүүх ноёлогч бүлэглэлийн гарт ороход бид төрөө алдана, улсаа алдана, ирээдүйгээ алдана.

АН-ын шинэ толгойлогч саяхан “Би ардчилсан намыг чанга гараар удирдана” гэж мэдэгдлээ. Юу вэ, энэ чинь шорон биш шүү дээ. Улс төрийн нам бол сайн дураар орж гарч болдог нээлттэй, улс төрийн олон нийтийн байгууллага. Улс төрийн намыг чанга гараар удирддагддаг гэмт хэргийн бүлэглэл болгох гээд байнаа даа? Ингэвэл гишүүд нь, ялангуяа ҮБХ-ы гишүүд юун түрүүн гэмт бүлэглэлийн хамтрагчаар хожмын түүхэнд бичигдэх биш үү? Өнөөдөр хэний мэдлийн ямар эх үүсвэрээр баригдсан байшинд хуралдан шийдвэр гаргаж байна? Өнчин өрөөсөн, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн нэр барьж сэжиг бүхий эх үүсвэртэй мөнгөөр баригдсан нэгэн бүлэглэлийн өмч гэх юм билээ шүү дээ. Дээр нь “Ардчилсан намын байр” гээд хаяг хадчихсан боловч Монголын голлох улс төрийн намын өмч мөн үү? Үр хүүхэд ач гучийнхаа хоолыг булааж, ирээдүйг нь доромжлогч хэмээн хожмын түүх үнэлэх вий дээ. Сүүлийн жилүүдэд Та бид бүгдээрээ үнэндээ улс төрийн намын ч бай, олон нийтийн байгууллагын ч бай, төрийн ч бай сонгуулийн хуйвалдаан, луйвар, үгслийг баталгаажуулан хууль ёсны болгож өгдөг хэрэгсэл боллоо. Бид тайван замаар дарангуйллын дэглэмээс салсан шигээ тайван замаар дарангуйллын тогтоц руугаа буцаж явна.

АН-д (Ер нь бусад улс төрийн нам, ялангуяа МАН, АН хоёрт) одоо энэ тогтчихоод байгаа бузрын механизм удаан наслахгүй байх аа. Эрхбиш чөлөөт нийгэм, ардчилсан тогтолцоонд амьдраад бүтэн үе солигдохыг үзчихсэн, төрөлх зан чанараараа омог бардам эрх чөлөөсөг Монголын ард түмэн ийм тогтолцоог нурааж л таараа. Энэ бол би байсан ч байгаагүй ч заавал тохиох түүхэн процесс. Тэр үед багцныхан өнчирч, шинэ эзэн хайн давхилдах байх даа?!

Улс орныг маань аалзны тор шиг бүрхсэн энэхүү мафижсан тогтолцоо надтай надгүй нурна. Юм жам ёсоороо л болно. Тэр цагт өнөөдөр мафи сүлжээний хамсрагч гэж нийгэмд хардагдаж байгаа бүхэн шударгаа байг гэхэд нэрээ цэвэр авч үлдэхийн тулд, хойч үеэрээ хараалгуулахгүйн тулд, бие даасан бодгал гэсэн хүн нэрээ авч үлдэхийн тулд багцанд багтан өөрийгөө гутаан доромжлуулахгүй гэдэгт найдаж байна. Арай ч дээ, эрхбиш! Гэхдээ мэдэхгүй юм даа?

Монголын ард түмэн бид ардчилал нэрийн дор бүлэгжсэн дээрэмчид төрийн эрхийг хууль бусаар авахад нь урьдаас найруулсан сонгуульд нь орж луйварт нь тусалдаг, тэрийг нь хэм хэмжээ болгож өгдөг, хууль ёсны болгож харагдуулдаг хүүхэлдэй болчихоод байна аа гэдгийг хэлэх гэсэн юм аа.

Энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгууль монголын улс төрийн намуудын хувьд ч, Монгол төрийн хувьд ч том шалгуур болно. Бид үнэхээр шударгаар төрөө сонгож чадаж байна уу, бид эрх чөлөөт ард түмэн мөн үү, явж явж төрийн эрх ард түмний мэдэлд байна уу, манай нийгмийн баялаг бидний эрх өгсөн хүмүүсээр дамжин шударгаар хуваарилагдаж чадаж байна уу гэсэн өдгөө олонхи хүнийг эргэлзээнд оруулчихаад байгаа асуултад дүн тавих болно. Намайг л сонговол шударга сонгууль болно гээгүй шүү. Доороос дээш хүртэл нэр дэвшиж байгаагаас авахуулаад эцсийн дүн гарталх сонгуулийн бүх процесс хэрхэн явагдахыг сайтар ажиглаарай. Сонгууль нэрээр Төрийн эрхийг хуурч мэхлэх, луйвардан дээрэмдэх аргаар авч буй гэмт хэргийн шинжтэй бүлэглэлүүдийг зайлуулж, хуульд заасны дагуу иргэн бүр өөрийн чөлөөт сонгох, сонгогдох эрхээ эдэлцгээе. Чухам ингэж байж бид ардчилсан тогтолцоот, чөлөөт, бат бөх, шийдвэрлэг төр улсыг цогцлоож чадна. Эс чадваас “гахай шавартаа жаргалтай”, “илжиг модон хударгандаа” болох байх даа. “Тамын амьтан тамдаа жаргалтай” ч гэж хэлдэг.

2017.4.20

Монголын сэтгүүлзүйн салбар гэх том айлын өндөр босгыг 50-60 нас гарсан хойноо буюу саяхнаас л алхан орж буй хэсэг нөхөд байна. Ийнхүү хэзээ хойно сэтгүүлч болон жороолох явдал хэвийн үзэгдэл болсон. Үнэндээ хувийн блог, фэйсбүүк хуудаснаас эхлээд интернэт сайт гэх мэтээр бичих талбар ч ихтэй болсон цаг.

Гэхдээ хүн төрөлхтний аливаа зүйлд суралцахдаа баримталдаг тогтсон, нийтлэг жишиг гэж бий. Жишээ нь их сургуулиуд аливаа нэг мэргэжлийг эзэмшүүлэхийн тулд үүх түүх, гарал үүслийг нь хамгийн эхлээд зааж, сургадаг нь учиртай. Нэн ялангуяа тухайн салбарын түүхэн ололт, нээлтээс эхлээд түүхэн хөгжлийг нь хэр сайн зааж, сургахаас суралцагчийн ямархан эрдэм мэдлэгтэй болж төлөвших, цаашид салбартаа хэр амжилттай өсч, дэвжиж явах вэ гэдэг нь ихээхэн хамаардаг. Харин эхнээсээ суралцаагүй, нас ахисан хойноо сэтгүүлч мэргэжлийг өөрийн хобби болгон орж ирж байгаа нөхөд сэтгүүлзүйн салбарын түүхэн хөгжлийг байтугай А үсгийг ч мэддэггүй гэвэл худлаа биш. Энэ салбарын, тэр дундаа хэвлэл мэдээллийн байгууллагын хөгжлийн төлөө хамаг амьдралаа зориулсан хүмүүсийн юуг, яаж бичиж нийтэлж байсныг ч огт мэдэхгүй байх нь бас л ойлгомжтой.

Гэтэл эхлэн бичигчид энэ тухай бодож тунгаах нь бүү хэл өөрсдөөс нь өмнө сэтгүүлзүйн салбар байгаагүй юм шигээр хэнхэлзэх юм. Энэ мэт дутагдлаас болоод 100 жилийн түүхтэй Монголын сэтгүүлзүйн салбарыг, эхлэн бичигчид ихэд басамжлах болжээ. Бичсэн зүйлийг нь “өмнө нь хангалттай нийтэлсэн” гэдэг шалтгаанаар зарим редакци хүлээн аваагүй тохиолдолд тэд салбарыг тэр чигт нь гутаах, харлуулах оролдлого хийж байгааг хараад сэтгүүлч мэргэжлийг хобби болгосон нөхдийг шүүмжлэхээс өөр аргагүй. Тэднийг муу, муухай болгож харагдуулах бус бодит байдлыг тайлбарлах нь зүйн хэрэг биз.

Хөгширсөн хойноо сэтгүүлзүйд эхлэн суралцаж, энэ салбарт жороолж буй нөхдийн тод төлөөлөл бол Де Факто хэмээгдэх Д.Жаргалсайхан. Түүнийг 50 нас гартал нь сэтгүүлч бас нийтэлж, бичдэг гэдгийг хүмүүс мэддэггүй байлаа. Тэрээр сүүлийн үед сэтгүүлзүйн салбарын ганц, тод төлөөлөл мэт ёстой л ороо байна. Үүний нэг жишээ нь Де Фактогийн “Монголчууд бид загас болчихоогүй шүү” гэдэг нийтлэл. Үүнийгээ биччихээд бүхий л сонины редакци руу гаргаад өгөөч гээд барьж гүйсэн. Редакциуд түүнийг нь огтхон ч тоосонгүй. Яагаад гэвэл өмнө нь улиг, домог болтол нь биччихсэн асуудал учраас тэр. Гэтэл үүнд шаралхахдаа сошиал орчинд болон зарим телевизээр “Чөлөөт хэвлэл сөнөлөө, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг хавчин гадуурхаж байна, худалдагдсан редакциуд, худалдагдсан сэтгүүлзүй, хаалтын гэрээ хийсэн байна” гэх мэтээр зүхэж, сэтгүүлзүйн салбар руу чадлынхаа хэрээр шороо цацан харлуулахыг хичээж, үүнийхээ төлөө хэдэн өдөр зууралдана билээ.

Бас Д.Жаргалсайханы энэ гомдлыг сошиал сүлжээнийхэн сүрхий дэвэргэх хандлагатай ажиглагдаж байсан. Фэйсбүүк болоод твиттер хөтлөгсөд Де Фактогийн барьж гүйгээд байгаа материалд дурдагдсан асуудал яаж эхэлсэн, яаж өрнөсөн, юу болсныг мэдэхгүй учраас арга ч үгүй биз. Фэйсбүүк, твиттер байтугай Монгол Улсад интернэт орж ирээгүй байхаас эхлэн сүүлийн 20-иод жил бид энэ тухай тасралтгүй бичиж, нийтэлж байсан юм. Сэтгүүлзүйн салбарынхан түүний энэ зохисгүй үйлдлийг үл тоон, зөнд нь орхиж байна. Яагаад гэвэл шинэ хүн гэдгийг нь мэдрээд, шинээр бичиж эхэлснийг нь харгалзаж үзээд энэ удаа чимээгүй байгаа хэрэг. Хүүхэд нялхдаа хөөрхөн гэгчээр Де Факто эхлэн бичигч учраас тэр.

Ер нь Д.Жаргалсайхан таны агуу зүйл олчихлоо гээд барьж гүйгээд байгааг сэтгүүлзүйн салбарынхан хараад хөх инээд нь хүрч байгаа. Яагаад гэвэл сэтгүүлчид М.Энхболдыг хотын дарга, УИХ-ын гишүүн, Ерөнхий сайд, Ардын намын дарга болоход нь ч Улаанбаатар банк, Улаанбаатар сан, Улаанбаатар даатгалын тухай бичиж л байсан. Ц.Нямдорж гишүүний “Наад асуудал чинь сонгууль бүрийн өмнө сөхөгддөг юм” гэж Хятадын тагнуул гэдэгт хариулсан шигээр сонгууль бүрийн өмнө энэ тухай сэтгүүлчид бичсээр байгаад улиг болгочихсон сэдэв.

Тэгэхээр энэ бүхэн үнэн хэрэгтээ “Өдрийн сонин” болоод “Өнөөдөр” сонины хувьд улиг болсон зүйл байгаа юм. Энэ сэдвийг олонд нээж, бүр ил дол болтол нь бичсэн хүмүүсийг нэрлэ гэвэл “Өдрийн сонин”-ы ерөнхий эрхлэгч Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ж.Мягмарсүрэн, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Дашрэнцэн, төрийн шагналт Б.Цэнддоо, нэрт нийтлэлч Баабар, Шаабар, Б.Ганчимэг, Л.Мөнхбаясгалан, Ш.Цэрэнпил, “Өнөөдөр” сонины ерөнхий эрхлэгч Ц.Балдорж, Д.Цэдэн-Иш гуай гээд сэтгүүлзүйн салбарын ассууд, акулууд бүгд орно. Тэд “Эхлээд төрийн хөрөнгөний хажууд хувийн багахан хөрөнгө оруулаад дараа нь луйвар орсон” гээд ханатал бичсэн байдаг. Одоо энэ тухай бичнэ гэвэл манай сэтгүүлзүйн салбарт хэтэрхий хуучирчихаад байна. Ийм байхад дахиад эхнээс нь бичиж эхлэх нь хэр зохистой вэ. Бүх зүйл дууссан учраас хэтэрхий утга учиргүй байх нь ойлгомжтой баймаар. Юм бүхэн хөөн хэлэлцэх хугацаатай байдаг гэж ярьдаггүй бил үү. Зоригийн хэрэгт хүртэл хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гээд зарим гэрчийг оруулаагүй байдаг.

Шууд хэлбэл, бид дуугардгаа аль хэдийнэ дуугараад, ард түмэнд хэлж мэдээлээд, цөхөрчихөөд байхад “Монголчууд бид загас болчихоогүй шүү” гэж хэний ч мэдээгүйг олоод ирчихсэн юм шиг хэнхэлзэх нь хэр зохистой вэ. Дугуйг нэг л зохион бүтээдэг, шинээр зохиодоггүй гэсэн хэлц үг бий. Сэтгүүлзүйн салбарынхан асуудлаа, ажлаа мэдэж байгаа учраас л “үгүй” гэсэн хариу өгсөн байж таарна. Өнгөрсөн 20-иод жилийн турш энэ л тухай биччихээд дахиад л нөгөөхөө бичээд эхэлбэл юу болох билээ. Ер нь бол сэтгүүлзүйн ассууд, акулуудын бичсэнийг Де Факто давж бичсэн үү гэдэг асуулт тавигдаж болно.

Оффшорын тухай яриа сүүлийн үед ид хүчээ авч байна. Оффшор бүсийн тухай ярьдаггүй ч хүнгүй болж, энэ тухай ам нээхгүй бол өөрөө оффшорчин болчихож байгаа мэтээр амтай болгон уралдан ярьж, хамаг муу муухайн жишээ болгон бөөлцгөөж байна. Бүр төв талбай дээр оффшорчдын эсрэг жагсаал, суулт болон өргөжив шүү. Зарим хүнийг харж байхад оффшор гэдэг ойлголтоо ч муухан мэддэг болов уу гэж бодогдох юм. Хэнд ч үзэл бодлоо илэрхийлэх, жагсах, тэмцэх эрх бий. Гэхдээ оффшор ярьж байгаа хүмүүс бүгд адилхан, амнаасаа нэг л хүний нэрийг жишээ болгон унагах юм. Тэдний оффшорын жишээ болгон ярьдаг ганцхан хүн нь С.Баярцогт. Монголд ганцхан оффшорчин байдаг, тэр нь С.Баярцогт гэж хичнээн ч жил улиглан ярив. АН, МАН бүр Иргэний хөдөлгөөнийхөн хүртэл ингэж зүхнэ. Эдэн дундаа АН нь бусдаасаа арай илүү хашгирч байгаа харагдах юм. Саяхан УИХ-ын чуулганаар Оффшорын эсрэг хууль батлахад С.Баярцогтыг шийтгэсэнгүй гэж улайран дайрч ч байх шиг. Ямар ч тохиолдолд хууль эргэж үйлчилдэггүй ёстой. Хэрэв хууль эргэж үйлчилдэг бол энэ нийгэм хөл толгойгоо алдаж, эмх замбараагүй байдал үүснэ. Үүнийг мэддэг ч эс мэдэн будилагчид С.Баярцогтыг шоронд хатааж байж санаа нь амрах гэсэн юм болов уу.

Одоогоос дөрвөн жилийн өмнө буюу 2013 онд УИХ-ын дэд дарга С.Баярцогттой холбоотой гэж оффшорын дуулиан тархсан билээ. Швейцарийн банкинд нэг сая долларын нууц данстай гэх мэдээллийн хариуд тэрбээр “Олон улсын үнэт цаасны арилжаа нээхийн тулд хоёр найзын хамт данс нээж байсан. Одоо миний дансанд 2000 шахам евро л бий” гэсэн даруухан тайлбар хийгээд өнгөрсөн. Мөн үүнийгээ хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ мэдүүлээгүй хэмээн өөрөө ёсзүйн хариуцлага хүлээн УИХ-ын дэд даргын албан тушаалаа сайн дураараа хүлээлгэн өгсөн байдаг. Үнэндээ С.Баярцогтын нэг сая доллар гэдгийн дэргэд одоо нэр нь тодроод байгаа оффшорчингуудын мөнгө хавьгүй их жинтэй дуулдах юм. Аль дөрөв, таван жилийн өмнөх зүйлийг ярьж байхаар шил шилээ даран гарч ирсээр байгаа оффшорчингуудаа яагаад ярьдаггүй билээ гэдэг тун сонин юм. Уучлал гуйж, албан тушаалаа хүлээлгэн өгч хариуцлага хүлээсэн С.Баярцогт одоо улс төрд байхгүй. Байхгүй тусам балбаад байх юм. Намынхан нь хүртэл “энэ оффшорчинг Бодлогын зөвлөлдөө оруулахгүй” гээд нэрийг нь хасч байх жишээтэй.

Яг одоо эрх барьж буй намаас УИХ-д сонгогдсон арав, хорин гишүүн оффшор бүсэд данстай, хичнээн сая доллараар нь мөнгөө байршуулсан гээд зөндөө зарлах юм. Тэрийг тоож байгаа хүн байна уу. Эрх баригчид болохоор юун уучлал гуйх “Тэр чинь би биш” гэх анзааны тайлбар шидчихээд гүрийчихэд бүгд дуугүй болчихож байна. Харин ч заримд нь албан тушаал өгч гадаадад Элчингээр залж байх юм.

Монголд оффшортой холбогдсон хүмүүсээс С.Баярцогтоос өөр хэн ч уучлал гуйж, албан тушаалаа өгч өөрөө өөртөө хариуцлага тооцож байсангүй.

С.Баярцогт бол Монголын улс төрд гялалзаж яваа улстөрч. Түүний намтар, туулж ирсэн замнал нь үр хүүхдэдээ үлгэр дуурайл болгомоор бахархам түүхээр дүүрэн юм. Арван жилээ алтан медаль, их сургуулиа улаан дипломтой төгссөн тэрбээр Москва хотын Улсын их сургуулийг эдийн засагч, багш мэргэжлээр дүүргэжээ. Мөн ХБНГУ-ын Гадаад худалдааны академийг бизнесийн удирдлагын мэргэжлээр, АНУ-ын Колумбийн их сургуулийг олон улсын эдийн засагч мэргэжлээр, МУИС-ийг хуульч мэргэжлээр төгссөн хүн. Орос, англи, герман хэлтэй. Сурч болох бүхий л сургуульд сурсан өндөр боловсролтой залуу. 23-хан насандаа буюу 1990-1992 онд АИХ-ын депутат, Улсын бага хурлын гишүүнээр сонгогдон ажиллаж, шинэ Үндсэн хуулийг батлалцсан хамгийн залуу улстөрч болжээ. Түүний намтар түүх УИХ, Засгийн газрын гишүүн гэсэн хариуцлагатай албан тушаал хашиж байсан он жилүүдээр зузаарсаар байгаа.

Ийм өндөр боловсролтой, гялалзсан амжилттай яваа түүнд хүний өөрийн гэлтгүй атаархаж үхэх шахдаг биз ээ. Тиймээс л С.Баярцогтыг нийгмийн шаар шавхруу мэт есөн шидээр нь муулдаг. Хэрэв муулагчдын үгэнд автах юм бол “Энэ нөхрийг яаж газар дэлхий даадаг байна аа” гэж бодмоор. Харин энгийн ард түмэн өөр бодолтой байдаг, энэ боловсролтой залууг үнэлж, хүндэлдэг гэдэг нь саяхны нэгэн сонгуулиас харагдаж байна. АН-ынхан Бодлогын зөвлөлөө сонгох сонгуульдаа С.Баярцогтыг оруулахгүй гэсэн ч намын жирийн гишүүд түүнд хамгийн олон санал өгч гаргаад ирсэн байдаг. Үүн шиг Монголын төрд С.Баярцогт шиг өндөр боловсролтой, шинэ цагийн шилдэг залуучуудыг гаргаж ирэх хэрэгтэй байна. С.Баярцогт гэх энэ эрхэмд сайндаа би ингэж хэлсэнгүй. Мухар сүсэг биш боловсрол, мэдлэгтэй хүмүүс л Монгол Улсыг хөгжүүлж, улс шиг улс болгож чадна. Ядуурал, гуйланчлал, нийгмийн элдэв гэмт хэрэг багасч, ард түмэн өр зээлгүй амар тайван амьдрахыг хүсч байна. Ард түмний аз жаргалтай амьдрах хүслээр Монголын төрд байгаа мухар сүсэгтнүүд тоглож гүйцлээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нь дэргэдээ үзмэрч төлгөчтэй байсан цаг саяхан. Одоо албан ёсны бөө, үзмэрчийн орон тоо байхгүй ч төрийн тэргүүнд сууж байгаа нөхөд бүгд багш ламтай, бөө үзмэрчтэй. Тэднийхээ заавар зөвлөгөөгөөр төрийн ажлыг явуулдаг. Ажил хийхийн тулд ламаас асуудаг, бөө бөөлүүлдэг. Байшин барихын тулд газарт цай, сүү булж, хонх дамар тачигнуулан оршуулга хийдэг. Албан бичигт гарын үсэг зурахын тулд сайн өдөр таарахыг хүлээдэг болсоор удаж байна. Ингээд Монгол Улс өөдөлж дэвждэг бол бид өнөөдөр аз жаргалтай амьдарч байхсан. Харамсалтай нь, өнөөдөр өөрсдийгөө аваад явчихдаг дундаж давхаргынхан ядуусын эгнээнд шилжиж, хэдэн зуун компани үүд хаалгаа барьж, улс орон маань санхүүгийн эрх мэдлээ гадны байгууллагад өгчихөөд сууж байна.

Монголын ард түмэн, Монгол Улсын хувь заяаг эрдэм боловсролд нэвтэрсэн шилдэг сэхээтнүүд л зөв зүгт хөтөлнө. С.Баярцогт шиг боловсрол, мэдлэг, дадлага туршлага нь тэгширсэн залууст атаархаж, замаасаа зайлуулах гэсэн тэнэгүүдийн үгэнд авталгүй дотроо бодолтой, дороо суурьтай байхсан. Нийгмийн сүлжээ, цахим сайтууд, хэвлэл мэдээллээр хийсэх, зорилготой зорилгогүй түмэн янзын мэдээллээс өөрт хэрэгтэй, зөвийг нь ялгаж салгаж авах мэдлэг, чадвартай байхсан. Тэгэхгүй бол мухар сүсэгтнүүд төр удирдаж, шинжлэх ухаан шүтдэг мэдлэг чадвартай боловсон хүчнүүд гудамжинд шахагдаж байна.

БААБАР ИНГЭЖ ӨГҮҮЛЭВ

Эмээгийн яриа. Жараад оны үед нэгдэлжүүлэхэд ядуу нь эхэлж элсчээ. Дараа нь малтай улсыг хүчээр элсүүлж хөрөнгийг нь хураан тараасан байна. Олон хүүхэдтэй арчаагүй нэг айлд гурван толгой даалимба бас бус юм ноогдож. Гэртээ ч оруулсангүй хаяандаа хөглөрүүлсэн ба хэрэг болохоор нь цуу татаад л тогоогоо ч арчина, бүс ч хийнэ, хөлөө ч орооно. Гадаа норно, илжирнэ, ямаа иднэ. Сүүлд дуулахнаа тэр айл хэзээ ч өөдлөөгүй.

Танилын яриа. Маартын наймнаар олон хүүхэдтэй айлд эхийн одонгийн мөнгө бөөнөөр нь өгнө. Тэднийх дэлгүүрт байгаа аль үнэтэй бэлэн зүйлс болох нарийн боов, хиам, консерв авчран долоо хоног наргина даа. Тэгээд дараагийн маарт хүртэл хагас өлсгөлөн. Төрийн буянаар нэг хоног цадав.

Зурагтын яриа. Майк Тайсон ядуу хорооллоос гаралтай боловч олон удаа боксын дэлхийн аварга болж нийтдээ 200 гаруй сая доллар олжээ. Асгаж цутган баярхаж хэдэн жил шуугиулсны дараа тэрээр ихээхэн өрөнд оров. Одоо тэрээр өрөө төлөхийн тулд газар газар очин рингэнд зодуулж явна. Их мөнгөнөөс болж зодуулав.

Найзын яриа. Тээр жил би Баянхонгорын ямаа ихтэй нутгаар очсон юм. Ноолуурын үнэ ч овоо, зуншлага ч дажгүй. Аль ч айлд орсон баярхаж сагсалзсан яриа. Айл болгон хоёр машинтай, хүнээсээ олон мотоцикльтой. Ханын хөшгөө алтанбулаг хивсээр орлуулсан төдийгүй мөн хивсийг шалан дээрээ давхарлаж хулдсан, зуухны өмнүүр нь шатаад цоорчихсон. Нэг суман дээр цагдаа, согтуу мотоцикльчин хоёр маргалдаж байна. “Өөрийнхөө унаагаар согтуу явахад яадаг юм. Чи муу хүний хөрөнгө хураана гэв үү. Хэнд ч хэрэггүй болгоод өгье л дөө. Хэдэн ямааны нуруу маажаад л энийг олдог юм” гээд согтуу эр банкаа онгойлгоод шүдэнз зураад хийчихдэг юм байна. Тэр нутгаар ноднин орлоо. Ихэнх нь модоо бариад нинжа болно гээд арилчиж. Ган гачиг хэдэн жил нүүрлэж, цөөн малтай үлдсэн нэг нь чааваас газар царайлчихсан, дайраад гарах хүнийг ганц нэг гоймон, боов үлдээх болов уу гэсэн харцаар угтана. Ямаанаасаа болж ядрав.

Валютын сангийн яриа. 1973 оны нефтийн үнийн огцом өсөлтөөр хамгийн хохирсон улс Нигери боллоо. Баялаг нефтьтэй энэ орон гэнэт буй болсон мөнгөөрөө цалин тэтгэвэр нэмэх, шинэ нийслэл барих, мянганы зам барих зэрэг үнэ өртөг ихтэй олон төсөл зэрэг зэрэг хэрэгжүүлж эхэлжээ. Дутсан мөнгийг нефтиэр барьцаалан санхүүжүүлж байв. Гэвч наяад оны үед нефтийн үнэ эргээд унахад Нигери асар их өртэй болов. Төслүүдээс ганц нь ч хэрэгжиж дууссангүй. Цалин эргэж буурсан, ажлын местийг хөрш орныхон эзэлсэн зэргээс болж гадаад болон дотоод хямрал үүсэж, улмаар угсраагаар төрийн эргэлт болж, зарим газраа иргэний дайн, овог отог хоорондын мөргөлдөөн үүслээ. Судлаачдын үзэж байгаагаар нефтийн үнэ ингэж огцом өсөн гэнэтийн их мөнгөтэй болоогүй бол Нигери жам хөгжлөөрөө дэвшилд хүрэх бололцоотой байжээ. Нигер улс улам харлав.

Дэлхийн банкны яриа. Болив нь манай гаригийн хамгийн баялагтай орны нэг юм. Гэвч энэ оронд жилд дунджаар нэг болдог төрийн эргэлтээр гарч ирдэг Засгийн газрууд болон завсар зайнд нь ч сонгуулиар буй болдог Засгийн газруудын аль нь ч энэхүү асар их баялгийг зөв ашиглаж чадсангүй. Аль ч Засгийн газар энэ оронд нэгэнт тогтон буй болсон авлигын сүлжээний өргөтгөгч, үргэлжлүүлэгч, өөрөө нэг хэсэг нь болж байлаа. Байгалийн асар их баялаг авлигад явахаас гадна эдийн засгийн ямар ч ач холбогдол үгүй мөртөө сүр дуулиан болсон дэд бүтцэд зарцуулагдана. Дэд бүтэц барих нь өөрөө авлигыг гааруулах механизм болжээ. Энд дэлхийн хамгийн өндөрт баригдсан төмөр зам, хурдны автозам Андын нурууны оргилоор сүлжинэ. Боловсролдоо хэзээ ч анхаарч байгаагүй энэ орны хүний хөгжлийн индекс дэлхийн хамгийн бага үзүүлэлттэй. Бичиг үсэг үл мэдэх явдал 50 хувь, дундаж наслалт 49, нэг хүртэл хүүхдийн үхэл 70 промиль гэх мэт. Хүнд ноогдох ДНБ маш бага. Саяхи сонгуулиар гарч ирсэн үйлдвэрчний зүтгэлтэн-Ерөнхийлөгч энэ бүхний бурууг гадаадын хөрөнгө оруулагчдад тохож тэднийг хөөж эхэллээ. Дотоодын хямралаа гадагш нь чиглүүлэхийн тулд Чааваас, Кастро нартай нийлэн АНУ-ын эсрэг фронтод нэгдэв. Болив улс бүр болив.

ОРТ телевизийн яриа. Нефтийн үнийн өсөлтөөр буй болсон мөнгөөр нийгмийн олон арга хэмжээ авсны дотор ахмад настнуудад эмийг нь үнэ төлбөргүй нийлүүлэх болсон билээ. Энэхүү гэнэтийн их мөнгөний үлэмж хэсэг нь түгээлтийн тогтцоор ороод алга болжээ. Энэ мөнгийг ашигладаг зохион байгуулалттай бүлэгт олон томчууд оролцсон байна. Эх орны бүтээгдэхүүнээр нийлүүлэх байтал гадаадаас хуурамч эм оруулж ирж түүнийхээ үнийг олон дахин өсгөн баримтжуулжээ. Тэртэй тэргүй ахмад настнуудын ихэнхид үнэгүй эм очсонгүй. Нийтдээ 56 тэрбум рубль завшсан уг бүлгийн толгойлогч 14 этгээдийг сая баривчиллаа. Засгийн нэрээр завшив.

УИХ дахь яриа. Монгол Улс түүхэндээ тохиолдож байгаагүй их баялгийн өмнө ирлээ. Байгалийн баялгийн үнийн өсөлтөөс болж ДНБ 30 хувиар ихсэв. Оны эцэст төсвийн илүүдэл хоёр тэрбум төгрөг болов. Гишүүд дараа оны төсөв хэлэлцэхдээ дуудлага худалдаанд орсон наймаачид шиг загнана. Хүүхэд бүрт 10 мянган төгрөг өгнө гэж нэг хэсэг нь дайрна, нөгөө хэсэг нь ширээн дээрээ 20 мянга гэсэн бичиг гарган тавьжээ. Баянхонгороос угшилтай нэгэн шинэ баян 100 мянгаар дуудаж байж ард түмнээ харж үзэгчдийн түрүү магнай боллоо. Маргааш нь сайд мяндагтай бас нэг панзчин настай болон ажилгүй байгаа хүмүүст үүнээс их мөнгө зүгээр тогтмол өгч байх санал зурагтаар дэвшүүлээд өөрийн салбарын ахмадууд болох малчин тариачин, махчин, талхчин явсан улсад өгнө гэж зүтгэлээ. Бүх баг сумыг мянганы зам, бумны өндөр хүчдэл, саяны технологиор бүрэн хангах байтугай илүү гаргах гэнэ. Монголд нийгмийн тэтгэмж халамжийн 70 хувь нь зохих эзэндээ хүрэхгүй байгаа дүн гадаадын судалгаагаар илэрчээ. Ингэхээр мөнгө тараах тутам түгээгчид илүү ашиг өгдөг гэдгийг эдгээр хулгайч, луйварчин, мэхчин, авлигачид сайн мэдэж байгаа. Нэг талаас ард түмнээ харж үзэх уралдаан, нөгөө талаас үнэн мөн чанар нь биенээсээ илүү гарч луйвар хийх өрсөлдөөн. Анх 10 саяар эхэлсэн УИХ-ын гишүүдийн тойрогтоо тараах мөнгө энэ жил 250 сая болж байна. Үндсэн хуулийн эрх мэдлийн хуваарилалтаар захиран зарцуулах мэдэл УИХ-д биш зөвхөн Засгийн газарт л бий. Гэвч мөнгө үзээд нүд нь улайчихсан тэдэнд хууль мууль ч яамай хэвтэнэ. Компьютер дээр ядахнаа хөзөр ч тоглож барахгүй нэгэн мудак хойтон жил зэсийн үнэ 12 мянган доллар болохыг интернэтээр орж Лондонгийн биржийн мэдээнээс харсан хэмээн сагсалзана. Яндаж болшгүй далай шиг ямар их хоол вэ хэмээн гахай өгүүлнэ. Энэ марзаганал эмгэнэл болох хүртлээ үргэлжлэх болно. Шинэ баян цээжний өвчтэй болж хүний мөнгөөр хүүдгэнэв.

Түүхээр батлагдсан яриа. Баялгийг зарцуулахад ухаан хэрэгтэй. Тэнэг хүнд баялаг гай болдог. Идлээ, цадлаа, баалаа, мартлаа, өлслөө, турлаа, үхлээ. Хөдөлмөрөөр буй болсон баялаг л ухаалаг зарцуулагддаг. Гуйлгачин өдөрт олсон юмаа ууттай нь тогоо руугаа хөнтөрдөг. Сармагчин нүдний шил олоод бөгсөндөө барьж үздэг. Муу нохойн гэдсэнд шар тос зохидоггүй.

2006.11.19

ЭХЛЭЛИЙН ОРОНД

“Ноосоо тушаачихлаа, ажлаасаа халагдаж, авгайгаасаа салчихлаа” гэдэг монгол хэнэггүй зангаар ОУВС-гийн Захирлуудын зөвлөл хуралдахын өмнө Төсвийн тодотголоо баталчихлаа, тулчихаад байсан өрнүүд түр амсхийлгэж байна гэж болохоор үе ирэв үү дээ. Гэтэл бас биш юм аа. Нөгөө Ерөнхийлөгчийн сонгууль хаяа хатгаад ирчихжээ. Дөрвөн жилд нэг удаа болдог Ерөнхийлөгчийн сонгууль болоход хоёр сар гаруйхан хугацаа үлдээд байна. Намуудын дотор гэлтгүй нийгэмд энэ удаад хэн, хэн нэр дэвших бол, хэн дараагийн Ерөнхийлөгч болох бол гэсэн яриа хөөрөө ч дуулдаад эхэлжээ. Ардчилсан намынхан дотоод сонгуулиа дөнгөж хийгээд дуусчихсан, ерөнхийдөө шинэчлэл тун давгүй боллоо гэж өөр хоорондоо ярьж байгаа дуулдана. Зарим нэг газар нь сонгуулийн дүн гарахгүй, бусад хорооддоо сураггүй байсан нөхөд төгсгөлийн хайрцгийн саналаараа өм цөм ялаад эхэлсэн гэсэн шүүмжлэлийг эс тооцоход АН-ын бодлогыг тодорхойлох бүрэлдэхүүн хэсэг нэлээд өөрчлөгдсөн. Хуучин дарга нарыг нэр дэвшүүлэхгүй байхаар зориуд бодлого гарсны хүчинд бас ч шинэчлэлийн салхи орлоо гэх хүмүүс байгаа. Нөгөө талаас фракцууд нэр бүхий хүмүүс араа хөлөө нэмэхийн тулд нэлээд анхаарч ажилласан гэх яриа ч сонстсон. Юутай ч даргаар очсон хүмүүс нөлөөллөө алдахгүйн тулд ҮЗХ-оо хуралдуулахгүй олон жил болдог тэр гажиг энэ удаад засагдлаа. С.Эрдэнэ дарга намын дотоод сонгуулиа хийж, АН-ынхан ялагдлын дараахь шинэ хүмүүсээр хүч сэлбэв. Мэдээж 389 гишүүний 30-40 хувь нь Шонхор фракц гэгдэж буй. Харьцангуй хүчний хуваарилалт тэнцүү хуваагдлаа гэж ажиглагчид үзэж байна лээ. МҮДН тоогоо багахан ч гэсэн нэмж, МоАХ, мөн Нэг ардчиллыг багтаасан МОАН гэхчилэн дараалжээ. “Алтан гадас”-ын хүч илэрхий суларсан ч бас ч гэж төлөөлөл нь багтжээ. АН-ынхан ийнхүү дотоодын асуудлаа цэгцэлж байгаа бол үлэмж олонхи болсон гэгдэж буй МАН-ынхан УИХ дотроо багагүй хагаралтай суугаа. Гэхдээ үүнийг хагарч байна гэхээсээ зүй тогтол гэж болно. Улс орны томоохон асуудал дээр яах аргагүй хуваагдаж байгаа бөгөөд энэхүү хуваагдал бага багаар хураагдсаар цаашдаа юу дагуулахыг хэлэх аргагүй. 65 гишүүнтэй бүдүүн бүлэг гэхдээ нэг санаагаар бүгдийг шийдээд байна гэж ч юу байхав. Өчигдөр гэхэд олонхийн бүлгийнхэн Засгийн газар, сайдын сонирхол санаачилгаар томоохон асуудлуудыг шийдээд байдаг нь буруу гэж үзээд концессын гэрээ байгуулах эсэхийг Засгийн газар биш харин УИХ мэдэх ёстой гэсэн шийдвэрт хүрчихлээ. Ер нь бүлэг дотроо Засгийн газрын оруулж ирсэн бүрийг сайн гэж гар өргөн шийдэхгүй, харин нэлээд шахаж ажиллах ёстой хандлага давамгайлаад байгаа ажээ. Тэр нь ч өчигдрийн нэлээд ширүүн болсон бүлгийн хурлаас тод харагдаж байгаа юм. УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатыг “Чи Монголын Ерөнхий сайд юм уу, МАК-ийн Ерөнхий сайд юм уу” гэж загнасан аж. Ерөнхийдөө эрх ашигт үйлчлээд байгаа, ашиг сонирхолтой нөхдөө шүүмжлэх, бодлогыг нь унагаж анхааруулга өгөх хандлага эднийд давамгайлжээ. Энэ байдал ч цаашдаа нэлээд үргэлжилж, эргээд нам дотроо ч томоохон өөрчлөлтөд хүргэхийг үгүйсгэх аргагүй. Эргээд Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн асуудалдаа эргэж орцгооё. УИХ-д суудалтай намууд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчээ өрсөлдүүлэх эрхтэй байдагчлан өнөө жил 2013 оны сонгуулийн адил МАН, АН, МАХН гэсэн гурван намаас нэр дэвшигч тодрох боломжтой.

АН

АН-ынхан уг нь нэр дэвшигчээ сунгаагаар тодруулдаг уламжлалтай. Харин оны эхэнд намын даргаа сунгаагаар тодруулсан тэдний хувьд энэ удаад Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчээ “сунгахгүй”. Сунгаа энэ тэр нь ямар нэгэн хуулийн заалтыг санаатай хийгээд санамсаргүй зөрчсөн ялд унаж, алдаа гаргачих вий. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүнээ нэр дэвшүүлэх эрхгүй болчих вий гэсэн давхар, давхар болгоомжлолын үүднээс тэд сунгаанаас татгалзжээ. Тэгээд ч сунгаагаар өөр хоорондоо хэмлэлдээд юун цаашаа өрсөлдөх манатай нэр хүнд нь хог дээр үлддэгийг тооцоолсон байж болзошгүй. АН-д одоогийн байдлаар арваад хүн нэр дэвшихээр дуулдаад байгаа. Хамгийн анх АН-аас экс дарга Н.Алтанхуяг нь нэр дэвшихээ илэрхийлсэн билээ. Одоо ч тэр байр суурь дээрээ хатуу байгаа аж.

Түүнээс гадна Э.Бат-Үүл, Лу.Болд, Д.Дорлигжав, Б.Жаргалсайхан, Б.Баабар нар нэр дэвшихээ илэрхийлсэн. Мөн Г.Батхүү, Р.Амаржаргал, Х.Баттулга нарыг нэр дэвших хүмүүс гэгдэж буй. Ер нь бол маш олон хүн нэр дэвших санаа зүүж байна. Өнөөдрийн байдлаар АН-д хэн нэр дэвшихийг шийдэх гурван хүн бол С.Эрдэнэ, З.Энхболд, Х.Баттулга нарыг гэж үзэж байгаа. Саяхан бүрэлдсэн ҮБХ-ны 70 хувийг “Шонхор”, МоАХ бүрдүүлж байгаа гэж үзвэл үнэхээр энэ гурван хүн мэдэж таарна. Хэрэв Женко Х.Баттулга үнэхээр хүсч байвал түүнд ногоон гэрэл асна. Э.Бат-Үүлд боломж бас бий. Д.Дорлигжав өөрийнхөөрөө пиараа хийж “Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болгоно” гэж хэвлэлийн хурал хийж байгаагаас харвал бодитойгоор үүнд тэмүүлж байгаа нь харагдана. Харин Б.Баабарын “Би Ерөнхийлөгчид нэрээ дэвшүүлж байна” гэсэн нийтлэл намынхан байтугай ард иргэдэд хүчтэй нөлөөлж чадсан. Нээрээ эрх мэдэлтэй байгаагүй, эрх мэдэлтнүүдийг хүний өөрийн нам гэлтгүй шүүмжилж чаддаг түүний төрийн эрх мэдлийг ашиглан өөрсдөдөө үйлчилдэг хүмүүсийн эсрэг хамтдаа тэмцье гэсэн нь олон хүнд таалагдсан. Гэхдээ намын дарга С.Эрдэнэ байгаа тохиолдолд өөрийг нь үргэлж шүүмжилдэг Баабарыг нэр дэвшүүлэх нь юу бол. Ерөнхийлөгчид нэр дэвших хамгийн магадлалтай бас хүлээлттэй хүн гэж үргэлж яригддаг Р.Амаржаргал өөрөө ямар нэг байдлаар нэр дэвших эсэхээ илэрхийлээгүй байгаа. Гэхдээ түүнийг АН-аас нэр дэвшигчдийн хураангуйлсан жагсаалтад дээгүүрт байна гэдэгт олон хүн эргэлзэхгүй байгаа. Хэрэв намаасаа гарч чадвал хамгийн шанстай нэр дэвшигч нь үнэн. АН-ын шинэхэн дарга С.Эрдэнэ ялагдлыг буухиалан үргэлжлүүлэх үү, зогсоох уу гэдгийг батлан харуулах Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хариуцлагатай оролцох талтай. Хэдийгээр хэвлэлээр түүнийг эрх баригчидтай хуйвалдан сул хүн хаяж өгч магадгүй хэмээн хардаж байгаа ч С.Эрдэнэ гэдэг хүний өөрийнх нь зан чанар бууж өгөх дургүй учраас юу л бол. Харин олон эрх ашгийн огтлолцол дээр хүнээ тодруулах болов уу. Р.Амаржаргалтай адил намаасаа гарч чадвал хүчтэй нэр дэвшигч болно гэгдэж байгаа хүн Н.Алтанхуяг. АН-ынхны унасан нэр хүнд сөрөг хүчин болоод ч өсч чадахгүй байгаа ч олон нийтийн дунд Н.Алтанхуяг ажлыг хийж чадсан Ерөнхий сайд гэсэн имижтэй. АН-ын хувьд тухайлсан судалгааг хийгээгүй ч судалгааны байгууллагуудын гаргасныг анхааралтай ажиж байгаа гэсэн. Түүгээр бол Р.Амаржаргал, Н.Алтанхуягаас гадна Х.Баттулгын нэр хүнд өндөр байгаа гэж гарчээ. Гэхдээ АН-ын нэр дэвшигчийн хувьд судалгаанаас гадна дэнчингийн мөнгөө төлөхөөс эхлээд шалгуур их бий. АН-ын даргын сунгааны дэнчин 250 сая төгрөг байсан бол нэр дэвшигчийнх 150 сая төгрөг болох сурагтай. АН-ынхан нэр дэвшигчдээ ирэх сарын 2 гэхэд бүртгэж дуусахаар төлөвлөсөн бөгөөд түүнээс наана мөрийн хөтөлбөрт юу багтах, нэр дэвшигчийг ямар журмаар тодруулахаа тодорхой болгох аж. Сунгааныхаа оронд аймаг, дүүргийн намын хороогоо сум, хорооны гишүүдээр өргөтгөөд хамгийн магадлалтай 2-3 нэрийг тодруулж, Их хурлаараа шийдэх төлөвтэй байна. Хуульд зааснаар нэр дэвшигчдээ ирэх сарын 2-6-ны хооронд тодруулах ёстой учраас намууд 5-6-наас нэр дэвшигчдээ тодорхой болгоно.

МАН

Нэр дэвшигч нь хамгийн тодорхой гэгдэж байсан МАН-д одоогоор юу ч тодорхой биш байна. Уг нь өнгөрсөн сонгуулийнхыг эс тооцвол МАН-аас намын дарга нь Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшдэг байв. Бас хэд хэдэн хүнийг өрсөлдүүлж биш тодорхой нэг хүний нэрийг явуулдаг байлаа. Харин энэ удаад хэрхэх бол. Уг нь МАН-ын дарга М.Энхболдыг нэр дэвших нь тодорхой гэж намын энгийн гишүүд, олон нийт бодож байгаа. Өөрөө ч үүнийг нэлээд эртнээс тооцоолж бэлдэж байсан нь үнэн. Сүүлийн үед тооцоо жаахан өөр болж байж магадгүй байна. Нэр дэвшихийг хүсэх юм бол тэр шууд нэр дэвшигч болно. Хүсэхгүй бол Б.Бат-Эрдэнэ, Ө.Энхтүвшин, Ц.Нямдорж нарын нэр бас байгаа. Батлан хамгаалах салбарт гараад байгаа асуудлууд нь Б.Бат-Эрдэнэ сайдыг нэр дэвших байтугай огцрох асуудлыг хөндөхөд хүрсэн учраас худлаа болж байх шиг байна. Ц.Нямдоржид Ерөнхийлөгчид нэр дэвших амбиц бий. Бас тэрбээр олон нийтэд нэр хүнд сайн байгаа ч намын удирдлагууд дэвшүүлэх нь юу л бол. Ер нь Ерөнхийлөгчид нэр дэвшихээр эртнээс тооцоолж байсан М.Энхболд даргыг юу тээнэгэлзэхэд хүргэв. Улс төрийн хүрээнийхэн дунд яригдаж байгаагаас МАХН-аас Н.Энхбаяр нэр дэвших магадлалтай болсон нь түүнийг болгоомжлоход хүргэжээ. Нэгэн үе сайн ойлголцол харилцаатай байсан хоёр Э Эрдэнэтийн 49 хувиас болж хоёр тийшээ харснаар гурав дахь Э-д нэр дэвших боломж гарч байгаа гэх. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сэнтийд суух хувьтай төрсөн хоёр Э буюу дөрөв дэх Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, гуравдахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр нар Тэрэлжид уулзсан тухай яриа МАН-ынхан дунд барим тавим яригдаж байна. Тэдний уулзалтаас болж М.Энхболд дарга Ерөнхийлөгчийн тамгыг барих боломжоо ашиглах эсэхээ бодож байгаа бололтой. МАН-ынхны хувьд АН-аас ялгаатай нь судалгааг тогтмол явуулж байгаа ажээ. Судалгаагаар Ц.Нямдоржийнх өндөр байсан хэдий ч тогтмол бус дээшээ, доошоо савлагаатай байдаг гэнэ. Харин намын дарга М.Энхболдынх аажим ч гэсэн өсч байгаа ялгаа байгаа дуулдсан. Сонгуулийн сурталчилгаа богино, ердөө 18 хоног байгаа тул савладаг рейтинг эсвэл хэт өндөр рейтингтэй орох аюултай байдаг. Санал авах хугацаа доош савласан үед таарвал ихээхэн эвгүй талтай. Ц.Нямдоржийнхтой адил байдал Р.Амаржаргал дээр гарч ирэх талтай гэдгийг судлаачид ярьж байна. МАН-ын нэр дэвшигчдийн байдал нэг ийм. Хэрэв намын дарга нь нэр дэвшихээ больсон тохиолдолд өмнө нь намын дарга хэрнээ нэр дэвших боломжоо ашиглаагүй Ө.Энхтүвшинд ирэх талтай. МАН-ын тухайтад АН шиг хүмүүс уралдуулахгүй нэг хүний нэрийг оруулж ирж магад. Бага хурлын тов ирэх долоо хоногоос зарлагдах сурагтай байна.

МАХН

Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярт нэр дэвших боломж яригдахтай зэрэгцээд хамгийн их хаданд гарч байгаа хүн бол О.Баасанхүү гишүүн. Оймсонд наалдсан бөөс үсрээд УИХ-д ороод ирсэн гэж хэлэгдэж байсан ч 2016 оны сонгуулиар намаасаа ганцаараа гишүүн болж чадсанаар МАХН-ыг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүнээ дэвшүүлэх эрхийн бичиг болсон нь үнэн юм. Сүүлийн өдрүүдэд МАН-ынхан ч, АН-ынхан ч түүнийг намдаа урвуулах их аянд гарчээ. Орой болгон хоолны урилгатай байгаа гэх. Хэрэв тэр МАХН-аас гараад аль нэг намд нь элсвэл МАХН Ерөнхийлөгчийн сонгуульд уралдах эрхгүй болно. Үнэндээ гудамжинд явсан О.Баасанхүүг ингэж томрох боломжийг гаргаж өгсөн хүний хувьд Н.Энхбаяр дарга тэсэлгүй түүнийг урвагч энэ тэр гээд уурлаад авсан сурагтай. Одоогийн байдлаар О.Баасанхүү ямар зан гаргаж, ямархуу шийдвэрт хүрэхийг хэн мэдэхэв. Харин нэр дэвших боломж яригдаж эхэлсэн цагаас хойш Н.Энхбаяр нуувчинд орох маягтай нам гүм байгаа юм.

ТӨГСГӨЛИЙН ОРОНД

Ерөнхийлөгчийн сонгууль дөхөөд ирчихсэн байхад намууд бужигналдахгүй байгаа нь сүүлийн үед яригдаад байгаа Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах асуудалтай ямар нэг байдлаар холбоотой гэж үзэгсэд байна. М.Энхболд дарга үнэхээр өөрөө нэр дэвших байсан бол ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах асуудлыг сонгуулийн дараа хийх байсан бас Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг ингэж шахахгүй байх талтай билээ. Харин өөрөө нэр дэвших бодлоо орхисон учраас энэ өөрчлөлтийг хийх гээд байж магадгүй юм. Нөгөө намуудаас нэр дэвшихээр ярьж байсан хүмүүсийн эрч саарсан нь Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл шууд хумигдахтай холбоотой гэж таамаглаж болох. Ярьж байгаа хувилбараар Ерөнхийлөгч ямар нэгэн томилгоо хийхгүй, хууль санаачлах эрхгүй болно гэхээр жинхэнэ утгаараа бэлгэ тэмдэг болно. Нөгөө шүүгч, прокурорыг томилдог нь алга болно гэсэн үг шүү дээ. Харин Ерөнхий сайд УИХ-аас томилогдмогцоо өөрөө кабинетаа бүрдүүлдэг, цаашлаад УИХ-ыг ч тараадаг эрх мэдэлтэй болгох талаар хөндөж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, УИХ-ыг чадамжгүй гэж үзвэл тарааж, сонгуулийг наана нь зохион байгуулж өөрөө нэр хүнд өндөр байвал ялалтыг авч, үгүй бол гудамжинд гардаг сонгодог парламентад байдаг хувилбар яригдаж байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хэн, хэн нэр дэвших, хэн хүсч хэн болихтой холбоотойгоор үйл явдал ийнхүү өрнөхөөр байна.

2016 оны УИХ-ын ээлжит сонгуульд Баянхонгор аймгийн наймдугаар тойрогт Монгол ардын намаас М.Билэгт гэж эмэгтэй, Ардчилсан намаас олимпийн аварга Найдангийн Түвшинбаяртай өрсөлдөж ялалт байгуулсан. Н.Түвшинбаяр Монголын ард түмний хайртай хүү. 2008 оны Бээжингийн олимпоос алтан медаль хүртэж, хүн төрөлхтний их наадмын дэвжээнд Монгол Улсынхаа нэрийг мандуулсан түүхэн гавьяаны эзэн. 2012 оны Лондонгийн олимпоос мөнгөн медаль хүртэж, дэлхийн шилдэг бөх гэдгээ дахин бататгасан. Дэлхийн дэвжээнд нэрээ мөнхөлж, Монголын ард түмний бахархал болсон Н.Түвшинбаяр аварга Билэгт хэмээх дэлгүүрийн эзэн эмэгтэйд ялагдчихсан нь сонин. Ёстой нөгөө “Ардын намын бор халзан хонь байсан ч сонгуульд ялахаар байлаа” гэдэг шиг намынхаа нэрээр ялсан байх. Тун цөөхөн хүнээр илүү гарлаа гэж дуулдаж байсан. Залуучууд санал өгч, сонгуульд идэвхитэй оролцдог бол бүгд Түвшинбаяр аваргаа дэмжих нь мэдээж. Гэвч залуучуудын санал дутаж, Ардын намын өвөө, эмээ нарын санал арай түлхүү гараад ирсэн байлгүй.

Олимпийн аваргыг өвдөг шороодуулж Их хуралд сонгогдсон М.Билэгт гэж эмэгтэй олимп, дэлхийн аваргын медальт тамирчдын сар бүр авдаг мөнгөн урамшууллыг байхгүй болгох хуулийн төсөл санаачилсан. Монгол Улсын нэр төрийг дэлхийд гаргасан тамирчид руугаа шороо цацаж, таван цааснаас нь, хоолноос нь салгана гэдэг хувийн өс хонзон мэт дэндүү увайгүй харагдаад л байгаа. Н.Түвшинбаярыг сонгуульд ялж эрх мэдэлтэй болонгуутаа, намынхаа нөхөдтэй нийлж, няц дарах бодлого явуулсан нь ёс жудаггүй асуудал. “Энэ хүүхэн ийм хууль санаачлахдаа ичиж зовдоггүй юм байх даа. Тамирчдыг бүр үнэн голоосоо үзэж чадахгүй байна, Н.Түвшинбаярын дэргэд энэ хүн ямар гавьяа байгуулсан гэж ийм хууль санаачилж байгаа юм” гэх яриа нийгэмд хүчтэй яригдаж байв.

Ардын намын нөхөд Билэгт гэж хүүхнийхээ үгэнд орж улс орны үнэт капитал нэрийн хуудас болсон тамирчдаа хоолноос нь салгахын оронд ааглаж саагласан дэд сайдуудаа байхгүй болгох байсан. Намын нэр барьсан дэд сайдуудаа үхэн хатан хаацайлж, эвийлж бөөцийлчихөөд нялх балчир үрсийн хүүхдийн мөнгийг танаж, төрийн мэргэшсэн албан хаагчдыг ажилгүй болгож, долоон төрлийн татвар нэмж Ардын намынхан ард иргэдээ дэндүү басамжлан доромжилж байгаа. Жаран таван суудал өгсөнд нь өширхөж байгаа юм шиг мэргэжлийн гэх тодотголтой Засгийн газар байгуулагдсан цагаасаа хойш ард түмнийхээ халаас руу гараа шургуулсан. Эрх баригчид, дарга сайдууд ам нээх бүртээ ханана танана, хасна тасдана хэмээх шүдээ зуусан айхтар мэдэгдлүүд хийж эхэлсэн. Түүний нэгэн илрэл нь Билэгт гэж хүүхний санаачилсан тамирчдынхаа урамшууллыг байхгүй болгох хууль юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж 2012 оны наймдугаар сард олимпийн наадам, олимпийн спортын төрлөөр болон дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс медаль хүртсэн тамирчдад сар бүр мөнгөн урамшуулал олгох зарлиг гаргасан. Уг зарлигт тусгасны дагуу олимп, дэлхийн аваргын хос медальтай домогт тамирчид болох З.Ойдов 7.5 сая, Х.Баянмөнх 7.0 сая, Н.Түвшинбаяр 7.0 сая, С.Батцэцэг 6.0 сая, П.Сэрдамба 5.5 сая, Э.Бадар-Ууган 5.0 сая, Х.Цагаанбаатар 4.5 сая, Ж.Мөнхбат 3.5 сая, Ц.Дамдин 3.0 сая, Н.Төгсцогт 4.5 сая, У.Мөнх-Эрдэнэ 4.0 сая, О.Гүндэгмаа 3.0 сая, Д.Сэрээтэр 2.5 сая, С.Ням-Очир 2.5 сая, Ч.Дамдиншарав, Р.Даваадалай, Н.Энхбат, Н.Баярсайхан, Д.Нармандах нар тус бүр 2.0 сая төгрөг сар бүр авдаг. Нийт 70 гаруйхан сая төгрөг. Дэд сайдын албан тушаалыг байхгүй болговол арав гаруй тэрбум төгрөг хэмнэнэ гэсэн тооцоо бий. Арван тэрбумын хажууд 70 сая гэдэг бол үнэндээ шүлс шиг мөнгө.

Монгол Улс дэлхийд ямархан хэмжээнд үнэлэгддэг билээ. Бараг л хойд Солонгос шиг хаалттай улс санагддаг байх. Гадны хөрөнгө оруулагчдыг хөөж гаргадаг, төр нь хувийн хэвшлийг дээрэмдэж авдаг энэ бүх жишээ манай улсыг өрөвдмөөр харагдуулж байгаа. “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг төр дээрэмдэж авсан нь хэрээс хэтэрсэн шийдвэр болсон. Цагаан арьстнуудын фермерийг хүртэл хурааж тэнэглээд Хятадын өрөнд арслан, заан, анаашаа өгч дэлхийд онигоо дэлгэж байгаа хамгийн хөгжил буурай Зимбабве улстай ижил санагддаг байх.

Ийм ичгэвтэр улс орныг энэ хэдэн тамирчид дэлхийд нэрийг нь гаргасан. Хүн төрөлхтний их наадам олимпийн дэвжээнд Монголын бөх аваргалахад “Монгол гэж улс байдаг юм байна. Олимпийн аварга бөхтэй юм байна” гэж дэлхийн тэрбум тэрбум хүн мэдэрсэн. Бид ч гадны жижиг улс орнуудыг тамирчдаар нь мэддэг. Билэгт гэж эмэгтэйн тамирчдынхаа халаасыг хоослохоор улайран дайрч байгааг намын нөхөд нь шууд зогсоох хэрэгтэй байна. Наад зах нь монгол хүний ёс жудаг гэдгийг мэддэггүй юм байна. Сонгуульд өрсөлдөж ялсан болчихоод эрх дархаараа далайлгаж, дахин няц дарахаар дайрна гэдэг эрээ цээргүй хэрэг биш үү. Ядарсан хэдэн тамирчныхаа таван цаас руу шунаглан дайрахын оронд төрийн мөнгөөр тансаглаж байгаа наад хэдэн дэд сайдаа байхгүй болгох хэрэгтэй.

Зам тээврийн дэд сайд Б.Цогтгэрэл, Хууль зүй, дотоод хэргийн дэд сайд Б.Энхбаяр, Сангийн яамны дэд сайд Х.Булгантуяа, Эрчим хүчний дэд сайд Т.Гантулга, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын дэд сайд Ц.Батбаяр, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн дэд сайд Д.Загджав, Эрүүл мэндийн дэд сайд Л.Бямбасүрэн, Хөдөлмөр, нийгмийн хамгаалалын дэд сайд Б.Мөнгөнчимэг, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын дэд сайд Ё.Отгонбаяр, Батлан хамгаалахын дэд сайд Т.Дуламдорж, Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн дэд сайд Ж.Сауле, Гадаад харилцааны дэд сайд Б.Батцэцэг, Барилга хот байгуулалтын дэд сайд Ш.Лхамсүрэн гэсэн 13 нөхрийг сайдын зөөлөн сэнтийгээс нь болиул. Төрийн данхгар бүтцээсээ тэгж салах хэрэгтэй. Хэмнэлтийн горимд шилжих хэрэгтэй гэж хэн хүнгүй ярьж байгаа. Ард түмнийхээ бүсийг чангалж байгаа нь тэр гэж амийг нь чангаахын оронд ааглаж саагласан дэд сайдуудаа эхлээд байхгүй болгох нь хамгийн зөв шийдвэр болно.

Б.БАТБОЛД