Category: их-уншсан

Д.Дамба-Очир гишүүн саяхан Эрдэнэтийн 49 хувьтай холбогдуулж ОХУ-ын Ерөнхий сайд Д.Медведевийн сануулгыг дамжуулсан. Тэрээр “Эрдэнэтийн 49 хувийг Монголын төр, Худалдаа хөгжлийн банк хоёр булаацалдаад байгааг Оросын тал сайн мэдэж байгаа. Хэрвээ биднийг хоорондоо тохиролцохгүй бол 49 хувиа буцааж авна гэж Ерөнхий сайдын Оросод хийсэн айлчлалын үеэр Медведев мэдэгдсэн шүү, нөхөд өө” хэмээн ард түмнийг айлгаж байгаа маягтай хэлж байна лээ. Өнгөрөгч оны зургадугаар сард ОХУ-ын “Ростех” компанийн эзэмшлийн 49 хувийг Монголын хамгийн том арилжааны банкны нэг болох Худалдаа хөгжлийн банкны “Монголын зэс корпораци” хэмээх охин компани нь 400 сая ам.доллараар худалдаж авсан билээ.

Түүнээс хойш Эрдэнэтийн 49 хувийг тойрсон маргаан үргэлжилж, бараг л хоёр жилийнхээ нүүрийг үзэх гэж байна. Шулуухан хэлэхэд, Эрдэнэтийн 49 хувь Монголын мэдэлд шилжсэнээр Монголын ард түмэнд ямар ч ашиггүй. Тиймээс Худалдаа хөгжлийн банкны мэдэлд байгаа 49 хувь Монголын нэг компанийн мэдэлд биш Орост байх нь бараг дээр болов уу. Ингээд бичихээр Орост тал зассан, Монголоо гэх сэтгэлгүй, эх орондоо хайргүй, элэг буруу гэж хэлэх байх л даа. Хамгийн гол нь Монгол Улсад, жирийн ард иргэдийн ахуй амьдрал ямар үр өгөөжтэй вэ гэдэг үүднээс ингэж бичиж буй юм. Эрдэнэт үйлдвэр зэс молибденийн хүдрийн олборлолт баяжуулалтаар Ази тивдээ томоохонд тооцогддог. Жилд 26 сая тонн хүдэр боловсруулж, 530.0 орчим мянган тонн зэсийн баяжмал, 4.5 орчим мянган тонн молибдений баяжмал үйлдвэрлэдэг. Финляндын “Оутокүмпү”, Америкийн “Фелпс Дож”, Их Британийн “Brook Hunt & Asso¬ciates”, Австралийн “Бейтмэн инженеринг”, Солонгосын “Самсунг” корпораци зэрэг уул уурхай, өнгөт металлургийн салбарын манлайлагч нартай түншийн харилцаатай энэ том үйлдвэр 100 хувь Монголын мэдэлд ирнэ гэдэг сайхан.

Гэвч эдийн засгийн энэ их үр ашиг нь дан ганц Худалдаа хөгжлийн банк, “сахал” Эрдэнэбилэг гэгчид л хамаатай, Монголын ард иргэд огтхон ч хамаагүй гэж бодохоор хайран. Улсын төсвийн 30 хувийг бүрдүүлдэг Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийн энэ их эргэлтийн хөрөнгө Эрдэнэбилэг болоод түүнийг тойрсон хэдхэн гэр бүлд ашигтай. Тэд л дийлдэхийн аргагүй баяжина. Манай улсад арван хувийн ашгаа л өгөх юм байгаа биз. Түүнээс илүүг хялайлгана гэж горьдохын хэрэггүй. Харин Оростоо байвал бүр тодруулбал,600 гаруй охин компаниараа дамжуулан Орос улсын 60 гаруй бүс нутагт үйл ажиллагаа явуулж, 70 гаруй орон руу бүтээгдэхүүнээ экспортолдог “Ростех” корпорацийнхаа мэдэлд байвал хамаагүй илүү ашигтай байна гэж бодоод байх юм.

“Саалийн үнээ гэгддэг Эрдэнэт үйлдвэр 100 хувь Монголын мэдэлд ирлээ”, “Төрийн өмч хувийн өмч болоход ямагт эрүүл үр дүн гардаг”, “Хүний нохой идэхээр өөрийн нохой ид” гэж бид баахан хөөрч давхисан. Гэвч бодит амьдрал дээр ард иргэдэд нялзах өчүүхэн ч төдий зүйл байхгүй атал алийн болгон монгол хүн авлаа гэж хөндлөнгөөс хий хоосон хөөрцөглөх юм бэ. Тэртэй тэргүй Худалдаа хөгжлийн банкныхан баян хүмүүс. Эрдэнэтийн 49 хувийг авчихаар эдийн засгийн эргэлт нь ямар болох нь мэдээж. Уг банктай холбоотой нөхдийн хүүхдүүд дэлхийн хамгийн үнэтэй, нэр нөлөө бүхий том сургуулиудад мөнгөөр зодож суралцана. Гадны орнуудад, наран шарлагын газар далайн эрэг дээр үнэтэй хаусууд худалдаж авна. Дэлхийн шилдэг сургуулийг төгссөн нэр нүүр, боловсролоороо лахайдаж Монголын улс төрийг хэдэн жил удирдах байх. Ийм л үр дүн харагдаж байгаа. Монголд үр ашигтай, иргэд өгөөжөө өгсөн зүйл харагдахгүй байна. Ер нь тэгээд монгол хүн баяжих тусам, хөрөнгө чинээтэй болох тусам ард түмэндээ тустай зүйл хийж байсан тохиолдол бараг л байхгүй дээ.

Монголд баяжсан хүн л Монголоо сөнөөж, бусдынхаа идэх хоолыг булааж авахын төлөө шунаглан дайрцгаадаг. Үр дүнд нь өнөөдөр манайд дундаж давхарга гэсэн ойлголт байхгүй болсон. Энэ бол улс орон сүйрч доройтохын гол дохио. Улс төрд шургалсан олигархиуд Монголыг ядуурлаас гаргахыг хүсэхгүй байгаа. Хөрөнгө чинээтэй цөөн тооны хэдхэн компани монополь эрхтэйгээр ноёлж Монголыг бүхэлд нь залгисан. Жирийн иргэн бизнес эрхлэн, айл өрх бүр хувийн үйл ажиллагаа явуулан аз жаргалтай амьдрах ямар ч боломжгүй. Монополь эрхтэй, мөнгөтэй хэдхэн компани нийгмийн бүхий л талбарыг эзэгнэсэн. Дэлхийн брэнд гаргасан, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэр нөлөө бүхий том компани манайд байхгүй. Тийм болохоор гадаадад худалдаа үйлчилгээ эрхэлж, гадныхны анхаарлыг татах зүйл бид хийж чаддаггүй.

Дэлхийд эдийн засгийнхаа үзүүлэлтээр тэргүүлж байгаа том гүрнүүд биднээс юм худалдаж авна гэвэл өөрсдийгөө доромжилсон болно. Манай хоёр хөрш Монголд үйлдвэрлэсэн гэвэл юу байсан ч тоохгүй. Мөнхийн ус байсан ч Монгол гэвэл авч уухгүй. Яагаад гэвэл монголчуудыг бүдүүлэг харанхуй, юм хийж сураагүй гэдгийг мэддэг учраас. Бидний үхээнц дорой, зөвхөн монголчуудаа л мөлжих гуйлгачин сэтгэлгээ хөршүүддээ хүртэл ийм үнэ цэнэгүй болсон. Яг энэ үүднээс аваад үзэхэд мөнгөтэй болсон Худалдаа хөгжлийн банк ард түмэнд наалдацтай зүйл хийнэ гэж үү. Өнөөдөр Худалдаа хөгжлийн банкны мэдэлд ямар ямар газрууд байгааг захаас нь дурдъя. “Монголросцветмет” компани Эрдэнэтийн 49 хувьтай хамт 100 хувь тус банкны мэдэлд ирсэн. “Монголросцветмет” компанийг “Эрдэнэт үйлдвэр”-тэй харьцуулахааргүй ч уул уурхайн салбарт жин дарах томоохон компаниудын нэг. Монголын жоншны салбарт олборлолт, экспортоор тэргүүлэгч компани. Хайлуур жоншны таван уурхайд олборлолт явуулдгаас гурав нь ил уурхай юм. Бүтээгдэхүүнээ ОХУ, АНУ, Тайланд, Тайваньд гаргадаг. Бор-Өндөрийн уулын баяжуулах үйлдвэрийг эзэмшдэг. Үүнээс гадна Баргилтын төмрийн хүдрийн орд, Зэрэгцээ алтны ордыг эзэмшдэг. Монголд ашигт малтмалын хамгийн олон тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг компаниудын нэг гэгддэг. Нийт 31 тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байгаагаас ердөө хоёр нь хайгуулынх бөгөөд Увс аймаг дахь талбайн хайгуулын дүнд 15 тонн алтны нөөцтэй гэсэн таамаг үнэлгээ хийсэн тухай компанийн вэб сайтад байдаг юм гэсэн. Үлдсэн 29 тусгай зөвшөөрөл нь бүгд ашиглалтынх бөгөөд 14 нь жоншны, долоо нь алтны тусгай зөвшөөрөл. Хамгийн том орд нь стратегийн ач холбогдол бүхий ордын жагсаалтад байдаг Асгатын мөнгө, холимог металлын орд юм.

Худалдаа хөгжлийн банк сүүлийн жилүүдэд томоохон үйлдвэрүүдэд хөрөнгө оруулалт хийж байгаагийн гол жишээ нь “Хөтөлийн цемент шохой”, “Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр“ компаниуд билээ. Мөн Багануурын газрыг авсан гэж Ц.Нямдорж хэлж байсан.

Ер нь энэ банкны ороогүй, хошуу дүрээгүй салбар гэж байхгүй. Хэвлэл мэдээлэлд дайрч орсон. Бидний сайн мэдэж байгаагаар Америкийн Нью-Йорк хотод төвтэй дэлхийн хамгийн алдартай “Блүүмбэрг” телевизийн сувгийг Монголд оруулж ирсэн. Ийм том мэргэжлийн хүчирхэг байгууллагыг оруулж ирнэ гэдэг манай телевизийн зах зээлд асар аюултай. Монголын хэвлэл мэдээлэл байтугай монголчууд нийлээд энэ телевизийн хаана ч хүрэхгүй. Бүх л хэвлэл мэдээллийн байгууллагын ажлын байрыг булааж байна гэсэн үг. Уг телевизээр зөвхөн барууны баячуудыг л сурталчилж байдаг. Үндсэндээ барууны топ баячууд Монголын банкирууд л гарч байдаг. Түүнээс жирийн нэг иргэн гарна гэж үгүй. Тэдэнд монголчуудын ахуй амьдрал огтхон ч падгүй юм шиг харагддаг. “Бидэнтэй хамтран ажил, тэгэхийн тулд монголчууд шулуулах хэрэгтэй” гэх гадны баячуудын үзэл санааг зогсоо зайгүй сурталчилж байх шиг. Энэ нь монголчуудад маш их хор хөнөөлтэй байх нь дамжиггүй. Мөн ерээд оны сүүлээр Их хурлын тогтоолоор хаагдаж байсан “Засгийн газрын мэдээ” гэж сонинтой. Нэрнээс нь аваад үзэхээр төр засгийн сонин ч юм шиг. За тэгээд fм, цахим сайт болоод интернэт орчинд дийлдэшгүй. Худалдаа хөгжлийн банк ийнхүү уул уурхай, эдийн засгийн гол салбаруудыг хувьдаа аваад зогсохгүй, Монголын хэвлэл мэдээлэл, телевизийн зах зээлийг эзэрхийлэхийг зорьж байна. Цаашлаад сургууль, эмнэлгийн салбар руу орно. Бас л энэ салбарт хүч сорьж, бор зүрхээрээ зүтгэж байгаа бүгдийнх нь хоолыг эрх мэдэл, мөнгөөр далайлган булаан авна. Эл бүгдийг нь төр засаг мэдэж байгаа ч нүдээ аниад чимээгүй өнгөрөөдөг. Ардын иргэдийн ажлын байр, бизнес ингэж хумигдсанаар ядуурал, гуйланчлал газар аваад байгаа. Тийм болохоор мөнгөтэй, дархан эрхтэй нөхдийг улам баяжуулахын хэрэг юу байна гэх бодол төрдөг.

Мөн Оростой холбоотой ганцхан жишээ хэлье. Монгол Оросын хамтарсан төмөр зам байна. Энэ байгууллагад газраа луйвардуулсан тохиолдлыг та дуулсан уу. Төмөр замын нэртэй болгон яг л хуучнаараа урьдынхаараа бий. Яаж зүгээр байхав гээд манайхан 1000 машин зардаг газрыг аргалаад авчих санаатай байсан. Шилэн Цогоо оролдсоор байгаад төмөр замдаа буцаагаад авчихсан дуулдсан. Ингэж л эзэнтэй гэдэг нь алхам тутамд мэдрэгдэж бүх зүйл нь хоёр улсын хууль журмын дагуу явдаг. Хэрвээ төмөр зам Монголын мэдэлд бүрэн шилжсэн бол гэр хорооллын утаан дундуур айл тойроод явж байгаа. “Наад газар чинь төмөр зам тавихаар гэрээ хэлцээ хийсэн, болохгүй ээ” гэж хэлсээр байтал нэг эрх мэдэлтэй нөхөр нь газрыг нь зарчихна. Тэгээд л гэр хорооллын утаа дундуур, айлын хашаа байшин тойроод төмөр зам тавихаас өөр ямар ч аргагүй болно. Монголын бүхий л зүйл хууль дүрэм гэдгийг мэдэхгүй, ийм дампуу байдалтай байдаг. Баяжиж хөрөнгө мөнгөтэй болсон нөхдүүд нь ард түмнийхээ өмнө ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй. Харин ч улам л шунаглан дайрцгааж бусдынхаа бизнесийг булааж, монголчуудаа шулахыг бодно. Тийм болохоор Эрдэнэтийн 49 хувь дан ганц банкны мэдэлд бус Орост очвол арай илүү хяналттай, арай илүү татвар төлж, ард түмний амьдралд дээр юм болов уу даа гэх горьдлого төрөөд буй минь ийм учиртай. Түүнээс Монголдоо хайргүй, элэггүйдээ ингэж хэлж байгаа юм биш.

Д.БАТБОЛД

Ерөнхийлөгч хэд хоногийн өмнө АТГ-ын дарга даамлуудтай уулзаж сонгуулийн өмнөөс дуулиан дагуулсан жаран тэрбумын асуудлыг сөхлөө. Олныг эмзэглүүлсэн сэдэв учраас толгойтой бүхэн төрийн тэргүүний байр суурийг дэмжиж байна. Монгол Улсын тав дахь Ерөнхийлөгч эрх баригч намын албан тушаал наймаалцах тухай өрнүүлсэн бичлэгийг шалгуулж, хариуцлага тооцуулах талд хатуу зогсож байгаа нь энэ уулзалтаас тод харагдав.

Х.Баттулга АТГ-ынхантай уулзахдаа “Доржзодов гэж залуу төрийн албыг наймаалцдаг байдлыг илчилж, 90 минутын бичлэг цацлаа. Төрийн албыг наймаалцаж буй тэр бичлэг Монгол улсыг, АТГ-ыг олон улсад яаж харагдуулж буйг та бүхэн надаас илүү мэдэж байгаа. Өмнө нь ямар нэг шахалт дарамт байсныг үгүйсгэхгүй. Тэгвэл одоо улстөрийн нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн. Нэгдүгээрт улсынхаа нэр хүндийг авармаар байна. Хоёрдугаарт энэ бол АТГ гэж байгууллага байх эсэхийг шийдэхээр том асуудал” гэсэн үгийг зүгээр ч нэг унагаагүй. Эхний шалтгаан нь эрх баригч намын хандлагатай холбоотой. Төрийн албыг наймаалцах тухай яриа М.Энхболд ба түүний тойрон хүрээлэгчдийн дунд өрнөснийг батлах бичлэг сонгуулийн өмнө буюу аль жил гаруйн өмнө ил болсон ч эрх баригчид өнөөг хүртэл таг чиг яваа учраас төрийн тэргүүн байр сууриа ингэж илэрхийлсэн хэрэг. Ерөнхийлөгчийн хатуу байр суурийн хоёр дахь шалтгаан нь АТГ өөрөө. Сөрөг хүчнээс бичлэгийг шалгуулах хүсэлтийг удаа дараа тавьсаар байтал үл тоосон хандлага гаргаж өнөөг хүрснийг ганц төрийн тэргүүн ч биш нийт олноороо шүүмжилж байгаа. Улстөржсөн иймэрхүү хандлагыг удаа дараа гаргаж байсан болохоор АТГ хэзээнээсээ олонд сайн нэргүй л дээ. Жаран тэрбумын асуудал дээр нүдээ аньж таг дуугүй яваа нь иргэдийн дургүйцлийг бүр дэвэргэж байгаа. Цаашдаа ч энэ асуудалд улстөржсөөр байх болов уу гэсэн хардлага учир мэдэх улсын дунд бий.

Энэ байгууллагыг толгойлдог Х.Энхжаргал жаран тэрбумын асуудлыг шалгуулах хүсэлт ямар явцтай байгааг сонирхсон Ерөнхийлөгчийн асуултад “Өнөөдрийн байдлаар тогтоогдсон зүйл алга, цаашид шалгалтын ажиллагааг үргэлжлүүлнэ гэсэн хариу ирсэн. Одоогоор энэ нь үнэн юм байна гэж нарийн тодорхой танилцуулах боломж алга. Ийм тийм хүмүүс гэж заагаагүй учраас илрүүлэх боломжгүй байна. Энэ асуудлын хүрээнд 3300 орчим албан хаагч хамрагдаж байгаа. 130-ыг нь л шалгасан” гэсэн хариу өгсөн нь даарин дээр давс нэмж олны дургүйцлийг өдөөж орхисон. “Бид жаран тэрбумын бичлэгийг угаасаа шалгахгүй” гэсэнтэй агаар нэг үг унагасанд нь төрийн тэргүүн ч таатай хандаагүйг хэд хоногийн өмнө болсон уулзалтын бичлэгээс бэлхнээ харагдаж байна. Ерөнхийлөгч “Энхжаргал аа мөрдөн байцаах үйл ажиллагааны зааварчилгаа өгмөөргүй байна. Та их бүрхэг юм ярьж байна. Би хоёр л зүйл хэлье. МАН сонгуульд ялсан уу ялсан. Сандуй гэж нөхөр албан тушаалд очсон уу гэвэл очсон. Тэр үйл ажиллагааг илчилсэн залууг баривчлах оролдлого хийсэн үү гэвэл хийсэн” гэсэн үгийг мөн л цаанаа учиртай унагасан. МАН төрийн албыг дээгүүрээ сэм наймаалцдаг, наймаалцсан мөнгөөрөө сонгуульддаг, сонгуульд ялчихаад хэлэлцсэн тохирсноороо албан тушаал авдаг нь тодорхой болсныг дээр дооргүй харж бухимдаж суугаа. Олны бухимдлын наад захын илрэл нь саяын сонгуулийн үр дүн гэдэгтэй маргах хүн гарахгүй байх. Олон нийт төрийн тэргүүний АТГ-ын даргад хэлсэн үгийг толгой дохин сонссон нь ийм энгийн учиртай. Хэрвээ МАН жаран тэрбумын бичлэг сөхөгдсөн даруйд хариу зөв үйлдэл хийсэн бол, адаглаад сонгуульд ялсныхаа дараа төрийн өндөр албан тушаалыг ил цагаан хуваарилаад эхлээгүй бол байдал өөрөөр эргэх боломж байсан уу гэвэл байсан. Жаран тэрбумын санааг гаргасан Ц.Сандуйг ИТХ-ын дарга болгосон цагаас эхлээд МАН төрийн албыг өөр зуураа наймаалцдагаа баталсан. Долоон буудлын Должин эмээ, Дорж, Дулмаа, ер нь хэний ч бодоод олчих гаргалгаа.

Яаж ч бодсон “Би төчнөөн төгрөг өгч энэ албан тушаалыг намаасаа авсан” гэж хэлэх хүн гарахгүй. АТГ-ынхан үүний учрыг олж харахгүйгээр баахан албан хаагчдыг байцаагаад байгаа гэвэл хэтэрхий гэнэн хэрэг болно. Цагдаа үнэн зөвийг нь тогтоох ёстой гэсэн тайлбар хийсэн шигээ суугаа нь АТГ-ын буруу. Сэтгэлгүй, ур чадваргүй ажиллаж байгаагийнх нь л илрэл. Авлигатай тэмцэх ёстой, хуулиараа ийм үүрэг хүлээсэн байгууллага нь бүрэн дүүрэн баталгаатай, хамар дор нь байгаа авлигын том хэрэг дээр хүүхэд хуурч байгаа юм шиг аяглаж болохгүй л дээ. Х.Энхжаргал хууль гаргаж байж хэргийг илрүүлнэ гэх маягийн үг хэлж харагдсан. АТГ бол үнэхээр мөнгө авч өгөлцөж албан тушаал наймаалцсан уу гэдгийг хууль гаргаж биш ур чадвараа харуулж байж илрүүлэх ёстой цорын ганц байгууллага. Тэр байтугай агаарын үйл явдал дээр хэрэг үүсгээд, нотолж батлаад ял өгчихдөг байгууллагад мэдээжийн баримттай, олон улсын мэргэжлийн байгууллага нэг орчинд нэг дор хийсэн бичлэг байна гээд баталчихсан нотолгоо сэлттэй хэргийг илрүүлэхэд ядаж цөхөх зүйлгүй санагдах юм. Дахиад хэлэхэд яалаа гэж шан харамж өгч ажилд орсон хүмүүс үнэнээ хэлж хамгаа тоочихов дээ.

Ерөнхийлөгч АТГ-ын даргыг дуудаж уулзаад үүрэг даалгавар өгдөг нь маш зөв алхам. Ард түмний АН-ын нэр дэвшигчийг сонгох болсон том шалтгаануудын эхэнд жаран тэрбумын бичлэг гарцаагүй багтана. Ерөнхийлөгч энэ асуудалд анхаарал хандуулж, тодорхой шийдэлд хүргэхгүй бол М.Энхболд шиг юм болно. М.Энхболд Мэргэжлийн Засгийн газар байгуулна гэж сонгуульд ялчихаад эсрэгээрээ ажилласныг улсаараа харсан. Мэдээж олныг басч болохгүй, ард түмэн тэнэг биш. МАН сонгуульд ялсныхаа дараа хэлж ярьсныхаа эсрэг үйлдэл хийж мэргэжлийн бус засаг байгуулсныхаа горыг энэ зуны сонгуулиар амссан.

АТГ-ын дарга Х.Энхжаргалыг М.Энхболдын хүн гэдэг. Чуулганы хурлаар АТГ-ын даргыг томилох асуудлыг хэлэлцэх үеэр хэд хэдэн гишүүн түүнийг М.Энхболдын хүн гэж онцолж цохож байсан нь цаанаа мэдээж нарийн учиртай. Тэгэхээр Х.Энхжаргал лав жаран тэрбумын бичлэгт анхаарал тавьж ажиллахгүй. Энэ бичлэгийн үнэн мөнийг тогтоож, төрийн албыг хэдэн арван тэрбумаар үнэлсэн наймааг илчилье гэж зорихгүй. АТГ-ын даргаар томилоход нөлөөлсөн, томилуулсан хүнийхээ төлөө ажиллана гэдэг бол хэн ч бодоод олчих гаргалгаа. Энэ хэргийг илрүүлэх учиртай байгууллагын толгой удирдлагуудыг Ерөнхийлөгч бүрэн эрхийнхээ хүрээнд томилж чөлөөлөх эрхтэй. Энэ эрхийнхээ дагуу зарим нөхдийг өөрчилж, сольж байж л энгийн олон жаран тэрбумын бичлэгийн ард ямар наймаа явагдсаныг олж мэднэ. Ингэж байж л төрийн албыг хэн хэн наймаалцаж том толгойлсныг нийтээрээ харах боломжтой.

Ер нь тэгээд жаран тэрбумын бичлэгт дурдагдсан албан тушаалд томилогдсон, ажилд орсон бүх хүнийг авлига өгсөн гээд халалтай биш, хэцүү л дээ. Өгдөг юмаа өгөөд орсон байсан ч батлах боломжгүй эд. Хамгийн гол нь төрийн албыг наймаалцах ажлыг зохион байгуулсан, авлига өгөх нөхцөлийг бүрдүүлсэн хүмүүст арга хэмжээ авч, хатуу хариуцлага хүлээлгэх хэрэгтэй. Тодруулж хэлбэл Нийслэлийн МАН-ын дарга Ц.Сандуй, А.Ганбаатар зэрэг нэр нь тодорхой нөхдөд. Сонгуульд оролцох мөнгөө төрийн албыг наймаалан байж босгосон ажилд оролцсон өөр бусад хүмүүсийн нэрийг ч тодорхой болгож олонд зарлах хэрэгтэй. Нийгмийн шударга ёс үүнийг шаардаж байна. Үүнийг л ил болгож, хариуцлага хүлээлгэхийн тулд Монголын ард түмэн Х.Баттулгыг Ерөнхийлөгчөөр сонгосон. Жаран тэрбумын хэрэг нэг нь дуудаж асуугаад, нөгөө нь “хууль гаргахгүй бол болохгүй” гэж хэлээд өнгөрөх асуудал биш л дээ, яаж ч харсан.

Хүн бүр машинтай болохыг эрмэлзэж, хувийн унаагаараа хотын төв рүү чихэлдэн орж ирж байгаа нь нийслэлийн нийтийн тээвэр үүргээ биелүүлж чадахгүй байгаагийн илэрхийлэл. Дэлхий дахинд нийтийн тээврийн хөгжлийг энэ мэт иргэдийн хандлагаар хэмжсээр ирсэн. Харин нийтийн тээврийн хөгжил нь хотынхоо, улсынхаа хөгжлийн шууд илэрхийлэл болно. Улаанбаатарын төвд 400 орчим мянган хувийн машин чихэлдэж, өдөрт 800-хан автобус шугамд явж байгаагаас асуудал ямархан түвшинд байгааг харж болно. Хотын удирдлагууд, салбарынхан нэг үеэ бодвол нийтийн тээвэр маань хөгжиж байгаа гэж өөрсдийгөө өмөөрөх байх. Тэр нь ч үнэн. Гэхдээ яст мэлхий шиг удаан байна. Нийслэл хүрээ Улаанбаатар болж өөрчлөгдөөд ердийн хөсөг механик тээвэрт шилжээд 100 орчим жил болчихоод байхад нэг их ялгарах юм алга. Хараал урсгаж нервтсэн жолоочтой, хар утаа олгойдуулж тасалдсан автобусанд хамаг цагаа иргэд барж байгаа. Нэг цэгээс нөгөөд хүрэх гэж автобусаа хүлээж, хүлээж суухаар сүнсийг нь зайлтал давхиж, цус харватал нь тоормозлодог. Нэгдүгээр эгнээг нь нийтийн тээвэрт зориулаад чөлөөлж өгчихөөд байхад л эгнээ дамнан тэгнэж, хоорондоо уралдаж, сүлжилдэж хувийн унаатай иргэддээ тээр болсоор байна. Ингэж хээр талд яваа юм шиг авирласан автобус зөрчил гаргаж, аваар хийлээ гэхэд нийтийн тээврийн үйлчилгээнд саад учруулсан гэх хэргээр хохирогч нь бүр гэмтэн болоод үлддэг. Гээндээ ч бий гоондоо ч бий гэдэг шиг иргэд маань ч зорчих соёлд ёстой суралцаагүй. Өдөр бүр суудаг автобусандаа шүлсээ хаяж бузарлахаас эхлээд ёс суртахууны дутагдал, доголдол гаргах нь энүүхэнд. Гэхдээ л хүн хүрэхээс хайран санагдах тийм тансаг орчинтой шинэ автобус соёлтой үйлчлээд эхэлбэл иргэд шүлсээ хаях нь бүү хэл мөнгөө төлөлгүй туулайчилахаас ч цэрвэнэ. Ийм учраас хамаг буруу дахиад л хотын удирдлагууд, нийтийн тээврийн салбарынхан руу чиглэх нь ойлгомжтой.

Ер нь Нийслэлийн удирдлагууд нийтийн тээврийн хөгжлийг ярихаараа иргэдийнхээ ая тухыг хангаж, амин хувийг нь нэгдүгээрт тавих бус үйлчилгээ эрхлэгчдийн ашиг хонжоог, орлогыг дээдэлсэн тийм л шийдлүүдийг нэвтрүүлж байна. Смарт карт гэдэг ердөө ч хөгжил биш. Автобусаа шинэчилдэггүй, зөв боловсон, соёлч, мэргэжлийн жолооч ажиллуулдаггүй, зорчигчдыг юман чинээ тоодоггүй эздэд иргэн нэг бүрээс мөнгийг нь тоо ёсоор авч өгөх тийм л систем. Гадныхны хувьд картаар төлбөрөө төлнө гэдэг нь хугацаа хэмнэх зохицуулалт болохоос манайх шиг нэг төгрөг ч дутаалгүй авахын тулд ашигладаггүй. Бодит байдал ийм л байгаа.

Харин нийтийн тээврийн хөгжил хаана чинээндээ тулчихаад улам бүр төгөлдөржиж байгаа вэ гэвэл бидний мэдэх Солонгос, Америк, Орос, Хятад, Япон зэрэг дэлхийн орнуудын дийлэнх олонхи нь асуудлаа шийдчихсэн. Тэд автобуснаас аль болох татгалзаж цахилгаан галт тэрэг, метро гээд мөн ч сайхан унаатай болоод бас л зуун дамначихаж. Жил ирэх тусам метро нь бас үйлчилгээ нь хөгжсөөр байна. Бүхий л орон метроноос цааш ямар боломж байна вэ гэдгийг судлуулсаар, инженер техникчдээ ажиллуулсаар байгаа. Хэдхэн жилийн дараа цоо шинэ, метрог хол орхих тээврийн хэрэгсэл нийтэд үйлчилж эхэлнэ гэвэл гайхах хэрэггүй.

Манайхны хамгийн сайн мэдэх Солонгос улсын жишээг хар. Нийтийн тээвэр нь тэр чигтээ хувьд гарсан учраас хамгийн сайн хөгжиж байгаа. Тэд автобусны жолоо мушгих хүнээ сонгохоос эхлээд өндөр шаардлага тавьж, цензур тогтоодог. Наанадаж 15-20 жил ажилласан мэргэжлийн жолоочтой л гэрээ байгуулна. Ингээд зам дээр гарвал зөвхөн зөвшөөрөгдсөн эгнээгээр ямар ч саадгүй зорчих учраас дээд хурд нь 40 километр цаг. Солонгост нийтийн тээврийн жолооч нь осол аваар гаргаад зорчигчдоо, ойролцоо байсан иргэдийн амь нас, эд хөрөнгөд аюул учруулаад зогсч байдаг гэсэн ойлголт огт байдаггүй нь ийм энгийн зүйлээс эхэлдэг. Иргэд нь ч нийтийн тээвэртээ маш хүндэтгэлтэй хандана. Автобусны буудал дээр очих цагтаа очиж хөдлөх цагтаа л хөдөлнө. Энэ нь ч иргэдэд ямар ч чирэгдэл учруулахгүй. Автобусаа хэзээ ирэхийг нь мэдэж байгаа болохоор нэгхэн минутын өмнө буудал дээр ирэхэд хангалттай. Буудал дээрээ хүнээ булаацалдаад тав, арван автобус чихцэлдээд зогсож байна гэж хэзээ ч байхгүй. Ийм л энгийн иргэнээ, зорчигчоо дээдэлсэн үйлчилгээг үзүүлдэг учраас Солонгосчуудын сэтгэл ханамж 100 хувь байдаг. Метроных нь тухай яривал бүр ч тансаг.

Иймхэн технологийг л манайд одоо биш маргааш биш бүр 20 жилийн өмнө хуулаад хэрэгжүүлээд эхэлчих ёстой байсан. Гэтэл 20 жилийн өмнө нийтийн тээвэр нь дампуурах шахаж, нийслэлийн иргэд маань явгарах дөхөж байлаа. Тухайн үед микроныхон бидний аминд орсон. Чиглэлээ хашгирах нь чихэнд чийртэй, хүн чихэж, хурдалж давхидаг нь асуудал болдог байсан гэвэл үнэн. Тэдэнд өндөрхөн шиг шаардлага тавиад анхаараад, зөв залаад хөгжүүлээд авчихсан, Солонгос шиг зарчимтай байлгаж чадсан бол өнөөдөр нийтийн тээвэр өөр байх байлаа.

Одоо оройтсон гээд хойш суух бус үйлчилгээний энэ мэт соёлыг, стандартыг нь нэн даруй хуулж, нутагшуулах хэрэгтэй. Ингэж л ашгийн ч юм шиг ард түмний ч юм шиг нийтийн тээврийг цэгцэлж нийслэлийнхээ иргэдийг бодох хэрэгтэй байна. Үйлчилгээнд явж буй том оврын автобусны тал нь төрийнх, тал нь хувийнх болохоор учир зүйгээ ерөөсөө олж чадахгүй байгаа бололтой. Бүр цаашлаад Э.Бат-Үүлийн биелээгүй мөрөөдөл метроны түлхүүрийг 2020 онд гардан авцгаая. Монгол метротой болно гэдэг мөрөөдөл ч гэлээ биелэх боломжтой байсан. Бүр хаанаас хаа хүртэл барих зураг нь зурагдаж ТЭЗҮ нь бараг батлагдчихсан байгаа байх. Хотын захирагч асан Э.Бат-Үүлийн энэ мөрөөдлийг Су.Батболд мээр биелүүлчихвэл түүхэн үйл явдал болно. Хотын удирдлага маань 2025 он хүртэл метроны тухай яриад ч хэрэггүй хэмээн хээвнэг хэлж суухын оронд өөрөө хотжих хэрэгтэй байгаа юм. Хотын дарга хотжоод, нийслэлийнхээ нийтийн тээвэрт анхаарал хандуулах хэрэгтэйг дахин сануулах нь илүүц биз. Дэлхийд 30 сая, гурван зуун сая хүнтэй улс нийтийн тээвэртээ багтаад, сэтгэл хангалуун үйлчлүүлж, үйлчилж болоод байхад гуравхан сая Монгол хүнийг нийтээр нь тээх асуудал хийдэг хүнд хамгийн амар ажил байх биз.

Саяхны нэг өдөр “Хүннү молл” орох санаатай гэрээсээ гарлаа. Жирийн өдөр сүнгэнээд хүрчихдэг газар хоёр, гурван цаг түгжрэл үүсч хамаг ажил алдуулж орхив. Тэр хавийн дэлгүүрүүд огцом хямдрал зарлаж дээ гэсэн шүү юм бодож явтал эсрэгээрээ явдал болдог байгаа. Замын тэмдэглэгээ хийж байгаа хэсэг нөхөд хоёр урсгалтай замыг нэг чигийн болгож хаагаад зохиомол түгжрээ үүсгэчихэж. Иргэдийн цаг зав, ажил албыг барж өдрөөр хийхийн оронд шөнөөр, хөл хөдөлгөөн багассан хойно хийчихэж болдоггүй юм уу гэж шүүмжиллээ. Тоож байгаа ч юм алга. Зам дээр ажиллаж байгаа нэг залуу “Дуугүй урагшил, ажлаа хийж байна” хэмээн хайнгадуу хэлээд цааш алхсан даа. Нийтээрээ ашигладаг зам дээр ажлын цагаар түгжрээ үүсгэж иргэдийн цагаас арав хорин минутаар биш бүхэл бүтэн хоёр, гурван цагаар хумсалчихаад ингэж аягладаг хандлага соёлжсон, хөгжсөн, ардчилсан оронд гайхмаар үзэгдэл. Нийтийн, олны эрх ашиг хөндөгдөхөөр ажилд болгоомжтой ханддаг нь ардчилал хөгжсөн ямар ч оронд нийтлэг жишиг л дээ. Японд гэхэд зам засч байгаа бол ажил өрнөж буй хэсэгт тэмдэглэгээ хийж, туг дохио барьсан хүн зогсоож зохицуулж харагддаг. Өнөө хүн нь замаар зорчиж буй бүгдэд хүрч, мэхийж хүндэтгэн үйлчлэхээр тэнд бухимдал, түгжрээ гэсэн зовлон гардаггүй. Мэдээж ид ажлын цагаар биш, ажлын бус цагаар энэ мэтээ зохицуулдаг. Гэтэл манайд гэгээн цагаан өдрөөр, ид ажлын цагаар хамаг хугацааг нь авчихаад үл тоож, дээрэлхэнгүй хандсан шигээ аж төрцгөөж байна. Түмнээ хүн чинээ тоодоггүй ноёд олон болжээ, хотын дарга аа гэж хэлмээр жишээ ганц энэ тохиолдлоор тогтохгүй.

Монголчууд автомашинтай танилцаад 100 орчим жилийн нүүрийг үзлээ. Өдөр тутмын хэрэгцээндээ ашиглах болсоор 20 гаруй он улирчээ. Машин гэдэг холыг ойртуулж, хоёрыг учруулсан сайхан унаа. Тав тухаас эхлээд мориор сар явах газрыг машинаар хоногтоо туулж хугацаа хэмнэдэг зэрэг давуу талыг дурдвал барагдахгүй. Ёстой дэлхийн ард түмний амьдралд яв цав нийцсэн эд. Гэхдээ буруу харьцвал бурхны орон руу аваачдаг ганцхан сөрөг талтайг монголчууд огт ойшоохгүй юм. Энх энэ цагийн зөвхөн нэг жилд Монголын дөрвөн зуугаас таван зуугаад идэр сайхан эрс, залуу хөвгүүд, охид бүсгүйчүүд ослоор хорвоог орхидог гэсэн статистик ч бий. Энэ үзүүлэлт жил ирэх тусам өсч байгаа. Халх голын дайнд ч эрсдээгүй хайран амь гэж хүмүүсийн халагладаг ч туйлаас үнэн. Ид хийж бүтээх насандаа тахир дутуу, зэрэмдэг болон бие мах бодь, сэтгэл санаагаараа хохироод үлдэж байгааг нь яривал хэдэн мянгаар тоологдоно. Нэн ялангуяа цагаан сар, баяр наадам, амралт зугаалгын улирал маань үхэл хагацал, уйтгар гуниг дагуулах болсоор уджээ.

Хэдхэн хоногийн өмнө болсон улсын баярын өдрүүдийн осол аваарын гаралт сэтгэл эмзэглүүлэм, сонсохоос ч халширам байлаа. Долдугаар сарын 10-наас хойш тавхан өдрийн дотор зам тээврийн ослын 790 дуудлага бүртгэгдэж, орон нутгийн замд найм, Улаанбаатар хотод хоёр хүний амь нас эрсэджээ. Хүнд даацын автомашины жолооч замын хөдөлгөөнд оролцож байхдаа эхнэртэйгээ утсаар хэрүүл хийж байгаад хүний бяцхан үрийг 120 километр цагийн хурдтайгаар дайраад бүх ясыг нь үйрүүлж орхих жишээтэй. Зөвхөн Налайх хүрэх замын хяналтаар 238 согтуу жолоочийг илрүүлэн арга хэмжээ авсан тухай мэдээлэл ч тархсан.

Монголчууд үнэхээр хамгийн эрхэм хүмүүсээ хайрлах хүмүүжилгүй гэдэг нь эндээс харагдаж байгаа байх. Гэр бүлийнхээ гишүүдийг бүгдийг нь машиндаа чихэж аваад шулуун замд гарахаараа улаан галзуу давхилдана. Ёстой дайснаа хороох гэж байгаа юм шиг аашилдгийг та бид мэднэ. Машиныхаа хамаг тэнхээгээр уралдаж, хурд хэтрүүлэх нь наад захын асуудал. Тасарчихсан, согтуу явах ч энүүхэнд. Техникийг бүү хэл өөрийгөө хянах чадваргүй болсон тийм хүмүүс нэгхэн секунд л сэрэмж алдахад хожим нь засч болохгүй алдаа хийж, осол гарган өөрийгөө, өөрсдийгөө, өмнөөсөө зөрөн өнгөрч буй хэн нэгнийг үхэл амьдралын заагт аваачдаг. Уг нь хамгийн дотны, эрхэм хүмүүсийн нь амь насыг тээж яваагаа, тэдний амь нас зөвхөн өөрөөс нь хамаарч байгааг секунд тутамд ухамсарлаж хамгийн хариуцлагатай хандах ёстой атал эрдэнэ мэт ээж, аавынхаа, эхнэр үр хүүхдийнхээ эрлэг нь юм шиг аягладаг нь зөвхөн монголчуудын зан. Ойр дотны хүмүүсийнх нь амь хөгшин хонины гарзгүй юм бол ядаж өөрийнхөө аминд хайртай байлтай. Нэг ийм монголчуудын хэт хэнэггүй, энэрэлгүй, хайргүй, хайхрамжгүй байдлаас болж зөвхөн 2016 онд 479 хүн зам тээврийн осол, аваарт өртөж нас барсан бол хэдэн мянган хүн хүнд, хөнгөн бэртэл авсан гэх мэдээ ч гарсан байна. Энэ бол том тоо. Ийм олон хүн хөөрүү, согтуу жолоочийн хариуцлагагүй үйлдлээс үүдэн улаан зам дээр амь тавьж, бэртэж, тарчилдаг гэсэн үг.

Ер нь хол замд гэр бүлээрээ зорчино гэдэг дэлхийд соёлын хэмжээнд, нийгмийн хариуцлагын түвшинд яригддаг асуудал. Хэрэгжүүлэхэд, дагаж мөрдөхөд ч тийм ядаргаатай, яршиг дараатай зүйл биш, тун энгийн. Олон машинтай цуваа явахаар бол гэр бүлийн гишүүд нэг нэгээрээ өөр, өөр машинд тарж суудаг гэж байгаа. Осол гарахдаа тулбал цуваа тэр чигтээ өртдөггүй, зөвхөн нэгд нь л асуудал гарах нь ойлгомжтой. Тиймээс гэр бүлээрээ, голомтоороо үгүйрч, аюулд учрахаас урьдчилан сэргийлж байгаа нь энэ. Энэ ч үр дүнтэй шийдэл. Бас хүүхэд, багачуудыг заавал зориулалтын суудалд суулгаж, бэхэлгээг хийх ёстой. Хэрвээ ийм арга хэмжээ авалгүй замын хөдөлгөөнд оролцож байгаад хууль сахиулагчдад баригдвал эцэг, эх, асран хамгаалагч байх эсэхийг нь хэлэлцэн шийдвэрлэнэ. Үүнээс гадна гэр бүлээрээ аялах тохиолдолд заавал мэргэжлийн жолооч хөлсөлж авдаг гэдэг. Монголд мэргэжлийн бус жолооч, согтуугаар, хурд хэтрүүлээд байгаа учраас ийм асуудал гараад байгаа хэрэг. Мэргэжлийн жолооч хүн цалинжаад ажиллаж байгаа тохиолдолд үүргээ ухамсарлаад хаана ч, хэзээ ч мэргэжлийн л байна. Хурд хэтрүүлэхгүй, согтууруулах ундаа ч хэрэглэхгүй. Зөвхөн ийм гурван энгийн зүйлийг хэзээд мөрдөх аваас сүрэг мэнд, толгой бүрэн гэдэг шиг Монголын ард түмэн ядаж л авто ослын хагацал, эмгэнэлгүй байна. Хөгжилтэй орнуудад замын сүлжээ, цагдан сэргийлэгчдийн сүлжээг ярих юмгүй, тусгай. Ёстой иргэндээ зориулсан, иргэнээ дээдэлсэн байдгийг гадарлах байх. Дэлхийн ард түмний нөгөөгөө, гэр бүлээ хамгаалах, хайрлах асуудал олон зуун дамнан хэвшсээр ингэж л хууль, дүрмийн хэмжээнд яригддаг болжээ. Ийм хандлага, сэтгэлгээ монголчуудын гэр бүлийн хүмүүжилд огт байхгүйгээс өнөөдөр жамаараа бус замаар явж байгаад эндэцгээж байгаа. Эцэг эх, гэр бүлээ, үндэс угсаагаа хайрлаж хамгаалахад суралцаагүйгээс бид ийм байдаг бололтой.

Иргэд ийм байхад төр засаг, хууль сахиулагчид нь үүнийг өөгшүүлж байгаа юм шиг нүдэн балай байсаар байна. Цаашид ч ийм л байх шинжтэй. Наадмын өдрүүдэд хөдөө орон нутагт хамгийн их осол аваар гарч байхад Монголын бүх цагдаа, сэргийлэгчид Хүй долоон худаг, Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд л шавчихдаг. Юун ард түмнээ аюулаас хамгаалах. Урьдчилан сэргийлэх. Дарга нар нь хурдан соёолонгийн тоосонд орж, бөхийн хөлс самардан хийморио сэргээхийг хичээн, доод албан тушаалтнууд нь тэднийхээ явах замыг, суусан газрыг хамгаалаад зогсож байдаг. Баяр наадмын өдрүүдэд Улаанбаатар хотод авто осол гарах нь бүү хэл автомашингүй шахам болдог учраас цагдаа нарыг баярын өдрүүдээр хөдөө орон нутгийн зам дээр гарч иргэдээ хамгаал, ажлаа хий гэж хэлэх гээд байна. Хүй долоон худаг, Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд цугласан олон ч хурд хэтрүүлж, сагсуурах нь бүү хэл 10 километр цагийн хурдтай урагшлах ч боломжгүй нам түгжирдэг. Энэ тохиолдолд түгжрэлийг сааруулах арга хэмжээ авах хэдхэн зохицуулагч байхад л хангалттай болов уу. Тэгэхээр баяр цэнгэл бус хагацал зовлон илүүтэй дагуулах болсон баяр наадмын өдрүүдэд Монголын цагдаа хөдөө рүүгээ хүч хаяж, томоохон десант буулгаж ажиллавал мөн ч олон иргэнийг авто ослоос хэлтрүүлж алтан амийг нь аргамжих байх. Ерөөсөө дэлхийн стандарт гэвэл 30 юм уу 50 км тутамд цагдаагийн пост байнгын ажиллаж эргүүл хийж байдаг. Согтуу бол эрүүлжүүлээд, хурд хэтрүүлбэл арга хэмжээ авах нь иргэнээ хамгаалж байгаа хэрэг. Цагдаа нар нийслэлдээ шавах дуртай юм бол орон нутгийн цагдаа нараа төв зам дагуу ажиллуулсан ч үр дүн гарч л таарна. Энэ асуудалд хараа хяналт тавьж нийгмийн эмх журманд оруулж, өндөржүүлсэн байдлаар ажиллуулахгүй бол дур дураараа дургиж давхисан тэнэг монголчууд эцэг эхээ, гэр бүлээрээ үндэс угсаагаа хядаад дуусах нь.

Энэ жилийн наадмын зүүний магнайд дархан аварга Г.Өсөхбаяр боссон. Дархан аварга цолтой ганцхан бөх зодоглосон учир маргаан гараагүй. Харин баруун жигүүрийг Монгол Улсын ардын багш, улсын аварга, жүдо бөхийн үндэсний шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч О.Балжинням тэргүүлсэн. Түүнийг зарим нь эрэмбээрээ гарч байна гэж бодсон байх, зарим нь Балжаа аварга яагаад Эрхэмбаяр, Санжаадамба энэ хэдийн урд гараад байгаа юм гэж эргэлзсэн.

Гэтэл Монгол төрийн наадамд таван удаа үзүүрлэсэн хүчит арслан Д.Мөнх-Эрдэнэ бүх арслангуудын ард зогслоо. Үндсэндээ П.Бүрэнтөгс, Н.Батсуурь, Д.Ганхуяг, Х.Мөнхбаатар, Э.Оюунболд, Д.Азжаргал, Р.Пүрэвдагва гээд бүгдийнх нь ард Мөнх-Эрдэнэ гардаг юм байна. Ямар сайндаа гурвын даваанд өөрийнхөө хүүхэд шиг залууд амлуулчихаад хор шарандаа барилдалгүй төв цэнгэлдэхээс цүнхээ үүрээд өрөвдөлтэй нь аргагүй гарч байхав дээ. Д.Мөнх-Эрдэнэ нийтдээ 12 шөвгөрч, өндөр амжилт үзүүлсэн бөх юм. Тэгвэл түүнийг амласан Батсуурь дөрвөн удаа, өмнө нь эрэмбэлэгдээд зогсч байгаа Оюунболд, Пүрэвдагва нар ердөө гурван удаа л шөвгөрсөн байх жишээний.

Мөнх-Эрдэнийг улсын наадамд нэг ч удаа ес даваагүй гэх үндэслэлээр бүх арслангуудын ард зогсоож байна. Уг эрэмбэ ёсоор бол Мөнх-Эрдэнэ цаашид ч шинээр тодорч буй бүх арслангуудын ард эрэмбэлэгдэх хувь заяатай болж таарах нь. Төрийн наадамд найм давах, ес давах хоёрын дунд ийм хол зөрүү байдаг ажээ. Үндсэндээ нэг давааны л наана цаана шүү дээ. Яг ийм эрэмбэ ёсоор ард түмэнд эргэлзээ төрүүлээд буй Балжаа аваргын амжилтыг аваад үзье. Түүний хувьд улсын наадамд нэг ч удаа арав давж үзээгүй бөх. Хоёр удаа ес давжээ. Гэтэл арав давж мянган бөхийн манлай болсон Ч.Санжаадамба, С.Мөнхбат хоёрын өмнө эрэмбэлэгдсэн байх юм. Өнөө Мөнх-Эрдэнэ арсланд үйлчилсэн нэг давааны зөрүү хаачих нь энэ вэ. Санжаадамба, Мөнхбат хоёр нэг удаа арав давсан ч ес болоод найм даваагүй байна. Балжинням, Эрхэмбаяр хоёрын хувьд арав даваагүй хэрнээ хоёр удаа ес, нэг удаа найм давсан амжилтууд нь Санжаадамба, Мөнхбат хоёрын өмнө гарах эрхийг олгожээ.

Бүр тодруулбал, тухайн бөхийн хоёр удаа ес давсан амжилт, нэг удаа арав давсан амжилтын өмнө ороод байна. Гэтэл нэг удаа ес давсан бөхийн өмнө таван удаа найм давсан бөх эрэмбэлэгдэхгүй байгаа нь хачирхалтай. Эндээс анзаарахад, монгол бөхийн эрэмбэ гээчийг эргэж харах цаг нь болжээ. Нэг удаа ес давсан амжилтаараа Азжаргал, Пүрэвдагва, Оюунболд нар Д.Мөнх-Эрдэнийн өмнө босч болоод байгаа юм бол нэг удаа арав давсан амжилтаараа Увсын С.Мөнхбат,нэг ч удаа арав давж үзээгүй Г.Эрхэмбаярын өмнө яагаад гарч болохгүй гэж. Ийм шинэчлэлийг хийж байж бөхийн эрэмбэ шударга, ямар нэгэн маргаан мэтгээнгүй болно.

Үүнтэй уялдуулаад хэлэхэд, “чадаж байгаа юманд арга байхгүй ээ” гэх хоцрогдсон философийг Монголын нийгмээс арчиж хаях хэрэгтэй. Энэ бол худлаа зүйлийг өөгшүүлсэн, буруу хэрэг хийсэн хүнийг дэвэргэсэн, дээрээс нь алдар цол хэргэмтэй нөхдөд долгинож бялдуучилсан хорт үзэл санаа юм. Эрх мэдэлтэй, мөнгө төгрөгтэй нэгэн хуулийг уландаа гишгээд, эз дийлээд авчихад наад нөхөд нь “чадаж байгаа юманд одоо арга байхгүй юм даа” гэж улам өөгшүүлээд сууж байдаг тэнэглэл Монголоос өөр оронд бий юу. Бидний амьдралын энэ буруу зуршил хөгжил дэвшлийн гол чөдөр тушаа нь болоод байна.

Монголын өв соёлын дархлаа болсон үндэсний бөхийн эрэмбэ жудгийн асуудал хийгээд аливаа бусармаг зүйл нь нийгэмд асар их хортой. Бусдад шударга бус зүйлийг үлгэрлэж, худал хуурмаг явдлыг дэвэргэх, дээр өгүүлсэнчлэн чадаж байгаа юманд аргагүй гэх философийн үндсэн зарчим нь болдог. Ганцхан жишээ татъя л даа. Тэр жилийн наадмаар барууны магнайд гарах эрэмбэтэй А.Сүхбат хүчээрээ дийлж зүүний магнайд гарсан. Тэгээд зогсохгүй гурвын даваанд өөрөөсөө амжилт илүү Г.Өсөхбаярыг амласан. Сүхбатын энэ үйлдлийг холбогдох байгууллага нь хууль бус гэдгийг мэдсээр байж буулт хийгээд гаргасан. Өнөө чадаж байгаа юманд арга байхгүй гэх ойлголт жинхэнэ утгаараа энэ. Ийм хууль бус үйлдэл ард түмнийг хувааж, буруу бусармаг зүйлд өөгшүүлэн уриалдаг.

Энэ жилийн наадмын гол сенсааци болсон Санжаадамба, Ганжад нарын барилдаан монголчуудын жалга довны үзэл, хууль бус зүйлийн бас нэг нотолгоо нь боллоо. Өөрийнх нь засч байгаа бөх давчихаад, өрсөлдөгч бөхийнх нь тохой түрүүлж хүрчихээд байхад засуул нь хэнэг ч үгүй “Чи унасан” гээд зүтгээд зогсож байгааг бид харлаа. “Төв аймгийн хоёр шүүгч энэ шийдвэрийг гаргалаа. Нутгийнхаа бөхийг давуулчихлаа. Хэрвээ би унасан бол шууд тахимаа өгнө. Унаагүй болохоор хөлийн цэцийн шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөхгүй” гэж Санжаадамба мэдэгдсэн. Үнэхээр түүний хэлснээр Төв аймгийн хоёр бөх болох Д.Сэрээтэр, Ц.Баярсайхан нар хөлийн цэцийн гишүүд байсан. Яах аргагүй нутгийнхаа залууг улаан цайм дэмжих шиг боллоо. Ард иргэдээ хууль дүрмийн дагуу шударга ажиллаж амьдрахыг сурталчилах учиртай байтал төрт ёсны наадам маань ийм бохир заваан, нутаг нуга, жалга довны үзлээр шийдэгдэх болсон нь харамсалтай.Тэгэхээр нийгэмд асар их хорлонтой худал хуурмаг зүйлээс бид бүхэн нэн даруй хурдан салах хэрэгтэй байна.

Ийм байдлыг төрт ёсныхоо наадмаар бүү хэл энгийн үед ч хэн нэгэн гаргадаггүй байхыг хатуу анхааруулж, хуульчилж өгөх цаг нь болсон. Хэрвээ хууль бус шийдвэр гаргасан бол хувь хүн болоод тухайн байгууллага хариуцлагаа шударгаар хүлээнэ. Хэрэв зээ өнөө жилийн наадмын тавын даваанд Санжаадамба үнэхээр давжээ гэж үзвэл буруу шийдвэр гаргасан хөлийн цэцүүд болоод бусад хүмүүст арга хэмжээ авах нь зүйд нийцнэ. Хууль дүрмийг цаг тухай бүрт нь ингэж мөрдөж байж Монголд шударга ёс тогтоно. Аливаа асуудалд зөвхөн нэг талыг барьсан шийдвэр гаргаад бусдыг илтээр хохироодог байдал ганцхан үндэсний бөхөд байгаа юм биш.

Манай бүх салбар чиглэл, төрийн дээд албанаасаа аваад аль ч шатанд худал хуурмаг, хууль бус зүйл газар авсан. Энэ байдлыг одоо таслан зогсоож танил тал, нутаг ус, цол хэргэм, нэр төрөөр асуудлыг шийддэг бус зөвхөн хууль дүрмийн дагуу, үнэн шударгаар, бусдад хохиролгүйгээр шийдвэрлэдэг болъё. Төрийн наадам шударга болоод эхэлбэл хүссэн хүсээгүй нийгэм эрүүлжээд эхэлнэ. Тиймийн учир Балжинням Мөнх-Эрдэнэ хоёрын амжилтыг харьцуулсан хэрэг. Балжаа аваргын мууг үзэх гэсэндээ биш бөхийн эрэмбэ үнэн шударга эсэхэд эргэлзээд байгаа юм.

Р.БАТСҮХ