Category: их-уншсан

Манай хорооны олны танил Төв шуудангийн хажууд ном зардаг Н.Баасандорж, Ерөнхийлөгч Х.Баттулга нар

Бага насаа өнгөрөөсөн газар минь Яармагийн дэнж буюу Хан-Уул дүүргийн дөрөвдүгээр хороо. Намайг багад манай хороо зарим хүмүүсийн хэлдгээр ёстой л “хотын хөдөө” байлаа. Багадаа Богдхан уулынхаа оройд гараад Яармагаа харахад яг л гар бууны дүрс шиг үзэгддэг сэн. Харин миний төгссөн нийслэлийн 34 дүгээр сургууль тэр бууны гох нь болж харагдана. Тэр үед малыг нэг их ад үздэггүй байж. Хаа сайгүй хонь ямаа, үхэр адуу бэлчиж л байна. Багадаа ээж, ах, эгч, дүү нартайгаа ууланд гарч гишүү түүнэ. Зуны амралт эхлэв үү үгүй юу хагас, бүтэнсайнаас бусад өдөр ууланд гарч “ажлаа” хийнэ. Өдөр бүр ууланд гарахдаа зүгээр ч нэг гишүү түүгээд буухгүй ээ. Уул хадаар багахан судалгаа, бичилхэн танин мэдэхүйн аялал хийчихдэг байлаа. Уулнаас бууж, гишүүгээ тавьчихаад, гол руу явж, сэлж сэрүүцэхийн зугаатайг зүйрлэх юм биш. Загас жараахай барьж аваад ундааны саванд хийж тоглоно, түмпэнд хийгээд тэжээнэ гэж зүггүйтнэ. Идэш тэжээл нь ямар зүйл байдгийг мэдэхгүй байж, уснаас замаг түүгээд ам руу нь чихчихнэ. Айлын хүүхдүүд ходоод гэдсэнд сайн гэхээр нь дуурайж, амьд жараахай залгина. Туул гол одоогийнх шиг урсгал нь тасарсан нарийхан байгаагүй юм. Их өргөн зарим хэсгээр нь гаталж чадахгүй ах эгч нарынхаа ард үлдээд уйлна. Уйлаад үүрүүлдэг эрх нэгэн байжээ. Бас үхрийн баас түүж, өвлийн түлшнээс үлдсэн нүүрсний хогтой хольж “шахмал” түлш бэлтгэнэ. Өглөө нар гийв үү, үгүй юу ээж “Хүүхдүүд ээ босоорой. Үхэр бэлчээрт гарлаа” гэж чанга дуугаар сэрээнэ. Нойрмог байсан ч бүгд год хийтэл үсэрч босоод, цай унд ч гэж сүйд болохгүй шууд л хувингаа аваад гүйцгээнэ. Бэлчээрт явж байгаа үхрийн баасыг тосох нь холгүй хойноос нь хувингаа барин бөгтөгнөнө. Хөл бөмбөгөөр бол үхрийн баасан дээр “Отон тоглолт” гээчийг хийж байгаа юм даа. Манай хороо хүн ихтэй ч бүгд нэг нэгнээ танина. Харин би ах эгч нартаа ойр хавийнхаа нохойг ч андахгүй гэж шоглуулна. Үхэр малтай айлуудыг андахгүй. Заримдаа зайрмаг, иштэй чихэр, мөнгөөр “цагийн ажил” хийж, үхэр тугал эргүүлэхээс авахуулаад ус авч, аргал түүх зэргээр хувиа борлуулж, довоо шарлуулна. Тэр үедээ нэрийг нь сайн мэдэхгүй ч “ажлын хамтрагчаар” танигдсан өвөө байлаа. Байнга л дугуй жийж, үхрийнхээ араас явна. Эсвэл тэрэг түрээд усандаа явж харагддаг байлаа. Сүүлд мэдэх нь ээ одоогийн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын аав Монгол Улсын засуулч Ж.Халтмаа гуай байсан юм билээ. Хааяа тугалаа гүйцэхгүй “Миний хүү гүйгээрэй” гээд л дугуйгаа жийж гарна. Тугал эргүүлж өгсний урамшуулалд нь хааяа чихэр өгнө өө. Ингээд айлын үхэр мал эргүүлж, аргал хоргол гэж яваад би гэдэг хүн сургуульд орох болов. Нийслэлийн 34 дүгээр сургуульд данстай боллоо. Биеийн тамирын хичээлдээ хачин дуртай. Даанч хавар, зуны дулаан өдрүүдэд зааланд хичээл орох нь ховор. Байнга л урагшаа уул руу эсвэл Хүүшийн зоорь руу гүйлгэнэ. Зэлүүд талд адуу шиг л тоос манаруулаад хэдэн анги нийлсэн 100 гаруй хүүхэд гүйнэ.

Яармагт наадам болно. Замын урд аймаг аймгаас цугласан уяач, наадамчид өнгө өнгийн майхан, эрээн алаг гэр барин бууна. Би дээвэр дээрээ гарч, наадамчдыг харж суух дуртай. Богдхан уулын энгэр байгалиас урласан маш том хээ хуартай хивс шиг л харагдана. Морь унасан хүмүүс тоос татуулан давхилдаж, хүүхдүүд гийнгоолсон наадмын өдрүүдэд салхи татуулан хурдлан давхих хүсэлд автаж, хөөрнө гэж жигтэйхэн. Марзан Шарав зураачийн “Монголын нэг өдөр” зургийг хөдөлгөөнтэйгөөр үзэж байгаа юм шиг л сэтгэгдэл төрдөг байж билээ. Наадмын талбайн зүүхэн талд Хан-Уул дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг байрлана. Түүний хажууханд найзын маань жижигхэн саарал байшин байна. Наадамчид дунд бие засах газар хайсан хүмүүс олон явна аа. Харин бид хоёр тэрүүхэндээ төлбөртэй жорлон ажиллуулж, бяцхан бизнес эрхэлнэ. Наадмын талбай дундуур алхахад айргийн үнэр сэнгэнэн, хуушуур хайрах чимээ сонсогдон, наадамчдын уухай, хүүхдийн гийнгоо холилдсоор ер бусын найрал хөгжим мэт сонсогдоно. Ийм л чимээг зун болгон хүлээдэг, хүсдэг, догдолдог байж. Харин морины бариа над мэтийн жижиг биетэй жаахан охинд саналтгүй газар. Тийш зүтгэвэл морины хөлд гишгэгдэнэ гэж аав, ээж хориглоно. Тиймээс ч тэр зүг рүү чиглэдэггүй байлаа. Хотын анхны нийтийн тээвэр Төв номын сан-Яармаг чиглэлд наадамчдын талбай руу явж эхэлсэн гэдэг. Эмнэлгийн зүүхэн Яармаг анх байгуулагдахад баригдсан чулуун суурьтай, дээшээ нарийсан өгссөн өндөр хөшөөтэй. Тэр хөшөөний орой дээр цул алтан таван хошуу байсан гэдэг юм. Харин “Тэр алтан таван хошууг нэг шөнө оросууд нисдэг тэргээр ирээд аваад явсан” гэдэг үнэн худал нь мэдэгдэхгүй домог шиг яриа яармагийнхны дунд ам дамжина.

Манай Яармагаас Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга, Улсын начин дэгээ хэмээн алдаршсан С.Сугар, Соёл-Эрдэнэ хамтлагийн Том Жагаа, Баян монгол чуулгын удирдаач Р.Ганбат, Улсын арслан Ж.Хайдав, УИХ-ын гишүүн Л.Элдэв-Очир, УИХ-ын гишүүн асан Л.Гүндалайгийн гэргий мисс Л.Аззаяа, мисс Б.Билгүүнзаяа, жүжигчдээс “Өндөр ээж” киноны Өндөр ээж, “Тусгай салаа” киноны Түвшин буюу П.Баттөр, Р.Анхням гээд олны танил хүмүүс төрсөн. Намайг жаахан байхад бацаан хочит Бадарч нэртэй ах байсан юм. Би үеийнхэн дундаа жижигхээн биетэй. Хүн болгон л намайг сургуульд ороход “Цүнхээ даах уу, хүзүүнээс нь татаж сунга” гээд л шоглодог байж. Харин тэр ах жижиг биетэй надтай бараг л өндрөөрөө чацуу. Аав маань сайн таньдаг. Эцсийн буудал руу найзтайгаа уулзана гээд гарахад нь би дагаад л явдаг байв. Сонин нь тэр ахтай Д.Хадбаатар аварга сүрхий найзууд байсан гэдэг. “Д.Хадбаатар аварга Яармагт ирж, бацаан Бадарчийг дайлна. Автобусанд суухаар нэгнээсээ хөтлөөд дайвалзан алхах нь яг л аав шиг нь харагддаг. Хадаа аварга найзыгаа тасарчихвал өвөртөө хийгээд алхчихна. Жаал сэргээд ирэхээр нь хүүхдээ угжиж байгаа эх шиг ам руу нь хоол хийдэг байсан” гэж авга, нагац нарын ярьцгаах нь хөгжөөнтэй. Тийм жижигхэн биетэй хэр нь тухайн үеийн Хөдөлмөр нийгэмлэгт хөлбөмбөг тоглодог элдэвтэй эр ээ. Яггүй тамирчин байсан гэж аав минь өдгөө ч хуучлан суудаг юм. Тэр үеийн Хөдөлмөр нийгэмлэгийн залуус бүгд л Яармагийнх байсан гэдэг. Анх Хөдөлмөр нийгэмлэг байгуулагдаад улсынхаа нэрийг тив дэлхийд цуурайтуулдаг байсан юм.

Дээр үед ойн ан амьтад Яармагт чөлөөтэй явж байдаг сан. Заримдаа уулын тарваганууд Яармагт ороод ирнэ. Хөгшчүүл “Ийм эрт орж ирж байгаа юм чинь хүйтэн өвөл болох нь, хавар орой ирэх нь” хэмээн цаг агаараа шинждэг байсан. Яармагийн гуравдугаар буудалд “Нүхтийн жалга” хэмээн нэрлэгдсэн уулнаас чигээрээ уруудан гол хүрсэн урт жалга бий. Түүгээр шөнө болохоор Бугын сүрэг доошилж, Туул голд ундаалдаг байсан түүх бий. Анх Яармагт гүний ганцхан худагтай байлаа. Бусад нь дандаа зөөврийн усаар үйлчилнэ. 90-ээд оны сүүл үеэр гүний худгууд нэмэгдэж бид усанд явахдаа өвөлдөө чарга хөлөглөдөг болов. Нохойгоо чаргандаа хөллөж сургав. Сургасан ч гэж дээ ах урд гараад гүйнэ. Нохой дагана. Гүний худаг онгойхгүй өдөр зөөврийн устай худгаас ус авна. Ус нь дуусвал маш урт оочир үүсч, усны төлөөх бяцхан “дайн” дэгддэг байв.

Төв шуудангийн орчимд 20 гаруй жил ном зарж байгаа Н.Баасандорж ах манай хорооных. Түүний Ерөнхийлөгчийн зангиаг засаж байгаа зураг нэг хэсэг цахимаар “Од” болсон. Аргагүй шүү дээ. Нэг хорооны хоёр юм чинь. Манай хамар хашаанд балгах дуртай ах байсан юм. Нэрийг нь Ганбаа гэнэ. “Би дэлгүүрийн үүдэнд Акатай (найз нь ) сууж байтал “Женко” (Ерөнхийлөгч Х.Баттулгыг Яармагийнхан ингэж дууддаг) ээжийндээ ирж байна. Араас нь дагаад очтол бид хоёрт 10, 10 мянган төгрөг өгсөн” гэж ярина. Манай эмээ Д.Догоосүрэн гэж 90 шахаж яваа буурал бий. Эмээ минь Ерөнхийлөгчийн ээжтэй цуг ажиллаж явсан юм. Жил бүрийн цагаан сараар Ерөнхийлөгчийн ээжтэй золгоно. Манайх төрийн тэргүүний ээжийнхтэй залгаа гудамжинд амьдардаг. Эмээ шинийн гурванд том охин болох манайд ирээд, дараа нь ёс юм шиг л “Ц.Долгорсүрэн эгчтэйгээ золгоно” гээд гарна. Манай эмээгээс хэдэн насаар эгч л дээ. Цагаан сараар гудамж тэр аяараа том хар машинаар дүүрнэ. Ерөнхийлөгч гэртээ ирсэн үедээ андашгүй. Том хар жийп дөрөв таваараа тэдний гадаа эгнээстэй. Үүдэнд нь том том биетэй бадриун 4-5 эр зогсоно. Харин явсан үед нь ганц л хар машин үлдэнэ. Тэр бол ээжийнх нь машин. Жолооч нь дотроо сонин уншаад сууж л байна. Тэднийх хоёр гэрийн үйлчлэгчтэй. Нэг охин нь их царайлаг, гоё биетэй байлаа. Тэр хавийн бидний үеийн хөвгүүд тэр охиныг найрах гэж их л хичээнэ. Даанч цаадах нь тоохгүй.

Манай сургуулийнхан Ерөнхийлөгчтэй нэг арван жил төгссөн гэдгээрээ бахархдаг. Сургууль минь Хан-Уул дүүрэгтээ байхгүй тохижилттой. Биеийн тамирын заалны хувцас солих өрөө нь хүртэл дүүштэй болсон байна лээ.

Одоо бол Яармаг “Хотын хөдөө” биш болсон. Вива сити, Шинэ яармаг, Хан богд гээд орон сууцны том том хорооллуудтай. Хотын шинэ суурьшлын бүсээр товлогдон Хотын захиргааны шинэ байр манай хороонд баригдаж эхлээд байна. Шинэ хорооллуудад ардын жүжигчин Н.Сувд, МУГЖ Г.Ариунбаатар, Ө.Уянга гээд олны танил эрхмүүд суурьшжээ. “Манай хороо 14000 гаруй хүн амтай. Дийлэнхийг нь залуус эзэлдэг. 220 гаруй аж ахуйн нэгж байгууллагатай. Шинээр барьж байгаа давхар гүүрийн барилга дуусч, ашиглалтад орвол манай хороо улсдаа ганц бүтээн байгуулалттай хороо болно” гэж хорооны дарга О.Ганхуяг бахархав. Сүүлийн 3-4 сонгууль дараалан Л.Болд гишүүн манай тойргоос сонгогдон, УИХ-ын гишүүн болсон. Түүний барьж байгуулсан бүтээн байгуулалт Яармагт олон.

1966 оны их үерт автаж, Дунд голын саваар нутаглаж байсан айлуудыг Яармагийн дэнжид шилжүүлэн суурьшуулснаар үндэс суурь нь тавигдаж, Улаанбаатар хотын Ардын Депутатын Хурлын Гүйцэтгэх захиргааны шийдвэрээр Ажилчны районы долдугаар хороо болон байгуулагдсан.

Дөрөвдүгээр хороо нь баруун талаараа Хан-Уул дүүргийн тавдугаар хороо ба Нүхтийн зам, зүүн талаараа Туул голын Яармагийн гүүрний хэсгээр 3,11 дүгээр хороодтой хиллэдэг. Урд талаараа Дархан цаазат Богдхан уулын Хүүш, Энхтайван, Арцат, Нүхтийн ам, хойд талаараа Туул голын ай сав газар буюу урд хойд талын дэнжийг хамарсан 4624 га газар нутагтай.

Миний хороо уул ус, ургамал бүрдсэн газар нутагтай. Богдхан ууландаа ганцхан газар арцтай. Арцатын ам гэж нэрлэгдсэн. Түүгээрээ манай хороо Арцатын гудамж хэмээгддэг. Одоо хороо маань хотын төвийн хөгжилтэй эн зэрэгцэхүйц болжээ. Хорооноос хот эхэлнэ гэдэг нь л энэ байх даа.

Манай улсад фэйсбүүкийн 2.7 сая орчим хэрэглэгч бий. Тийм ч учраас фэйсбүүк орчинд мэдээлэл хурдан тархаж, газар авах нь амархан байдаг. Өдгөө хүмүүсийн үйлдлийг бичлэг, зургаар баталгаажуулж олон нийтэд тараах нь ихэсчээ. Технологийн дэвшлийг дагаад хүн бүр видеочин болж. Энэ нь нэг талаараа эерэг хандлагыг нийгэмд төрүүлж байна. Тухайлбал, фэйсбүүкт Paparazzi+Traffic Mongolia гэх групп бий. Энэ группт дүрэм зөрчсөн жолоочдын бичлэгийг тавьж хашраадаг юм. Гэвч сайны хажуугаар саар зүйлс ч харагдана. Хамгийн ноцтой нь хэн нэгний талаарх бичлэгийг нууцаар хийж олон нийтэд түгээх явдал. Үүний цаана бидний хөнжлийг сөхөж нууц бичлэг хийх ашиг сонирхол үүсч, тэр нь газар авсаар. Хажуу хашааны Батаагийн нэг л буруу гишгэж байгааг камерийн дуранд буулгасан этгээд түүнийг бүрэн эрхшээлдээ оруулах нөхцөлийг үүсгэж байгаа юм. Улмаар таны бичлэгийг сошиал сүлжээнд тавина гэж сүрдүүлнэ. Энэ нь тийм ч таатай зүйл биш. Сошиалд эерэгээсээ илүү сөрөг сэтгэгдэл давамгайлдаг. Ийм аюулд өртөхгүйн тулд тухайн хүний тавьсан шаардлага бүрийг биелүүлэхээс өөр аргагүйд хүрдэг нь аюулын дохио. Энэ төрлийн аюул нийгмийн сүлжээнд аажим аажмаар орж ирсээр байна. Удахгүй бидний хөнжлийг сөхөж түмний өмнө дураарай шившиглэр цаг ойртлоо. Таны, миний, бидний хувь хүнд хамаарагдах бүхий л нууцыг сошиалын түм буман хэрэглэгч яг л шилэн хоргоны цаанаас харж буй мэт тольдох нөхцөл байдал үүсчээ. Тухайлбал, өнгөрсөн даваа гаригийн өглөө нэгэн эмэгтэйн бичлэг фэйсбүүк орчинд газар авсан. Тус бичлэгт бүсгүй автомашинтайгаа урсгал сөрж зогссоноор маргаан дэгдэж буй. Энэхүү маргааны үеэр нэгэн иргэн бичлэг хийж түүнийгээ сошиалд тавьснаар асуудал үүссэн. Тэр бичлэг тухайн өдөртөө л нийтийг хамарсан том сэдэв болж хувирсан билээ. Бичлэгийг санаатайгаа тусгай хэрэгсэл ашиглан нууцаар хийсэн аж. Үүнийг тухайн хүн огт мэдэхгүй байгаа нь шууд харагдаж байна. Яагаад гэвэл өмнө байгаа машингы хүнийг зураг авлаа гэж омогдож байгааг та харж байгаа. Энэхүү бичлэг анх Mongolian Tubmlr гэх фэйсбүүк хуудсанд нийтлэгдсэн байна. Нийтлэгдсэнээс нь хойш тус бичлэгийг ганцхан хоногийн дотор 381 мянган хүн үзэж, 7700 удаа хуваалцсан байгаа юм. Үүгээр ч зогсохгүй тус хуудсын дагагчдын тоо 3700 болж нэмэгджээ. Тухайн үйл явдалд ямар нэгэн дүгнэлт хийхийг хүсэхгүй байна. Сүүлийн үеийн технологиор бичлэг хийж хэн нэгийг гутааж сошиал дагагчдаа нэмэгдүүлэх, дарамталж эрхшээлдээ оруулж болох зэрэг маш олон сөрөг үр дагавар эндээс харагдаж байна. Өдгөө ч гэлтгүй нэлээн хэдэн жилийн өмнө л цаг хэлбэртэй дуу хураагуур, үзгэн камер дэлгэрчихсэн байсан. Зөрчлийн тухай хууль батлагдаж эхлэхээс өмнө үүнийг тагнуул болон сэтгүүл зүйн салбарт түгээмэл хэрэглэдэг байлаа. Ийм үйлдэл цаашид ч дэлгэрч газар авах шинжтэй болоод ирлээ. Гэвч нууцаар бичлэг хийснээр Зөрчлийн тухай хуулиар шийтгэгддэг гэдгийг иргэд ойлгоогүй л явна. Дээр дурдсан бичлэгийг хийж интернэтэд байршуулсан нөхөр хуулийн өмнө хариуцлага хүлээхээс өөр аргагүй байдалд орох нөхцөл бүрдлээ. Учир нь Зөрчлийн тухай хуулийн 6.22 дугаар зүйлд Зөвшөөрөлгүй гэрэл зураг авах, дууны, дүрсний, дуу-дүрсний бичлэг хийх гэсэн заалт бий. Энэхүү заалтаар 200 мянган төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг хоёр сая төгрөгөөр торгоно гэж заасан байдаг.

УИХ-ын гишүүд тойргийнхоо иргэдтэй уулзахдаа эд бараа тарааж байна. Ялангуяа орон нутгаас сонгогдсон гишүүд хөдөөгийн малчин иргэдэд зориулж данх, шанага, бедон сав, бакал зэргийг их өгөх юм. Хичээлийн шинэ жил эхлэхтэй зэрэгцээд бүгд л тойргийнхоо өнчин ядуу хүүхдүүдэд халуун гараа сунгаж байгаа хүн болж цүнх, дэвтэр ном бэлэглэдэг. Сая есдүгээр сарын 1-ний өмнө ч УИХ-ын гишүүдийн дунд хичээлийн хэрэгсэл тараадаг давалгаа эрчимтэй үргэлжилсэн. Чуулган зав-сарласан өнгөрсөн зуны хугацаанд гэхэд Г.Тэмүүлэн гишүүн Архангайнханд шанага, М.Билэгт гишүүн баянхонгорчууддаа данх, бакал, хичээлийн хэрэгсэл өгчээ. Өмнөх парламентын үед Баянхонгор аймгаас сонгогдсон Д.Ганбат гишүүн сонгогчдодоо 40-ийн бедон тарааж байв. Зүгээр ч өгчихгүй дээр нь өөрсдийнхөө нэр, зураг дүрсийг хэвлүүлсэн гэж байгаа. Нийгмийн сүлжээгээр ил болж, олон түмний доог тохуу болсон нь энэ хэд байх. Тэднээс гадна олон гишүүн тойргийнхоо иргэдэд өөсрдийнхөө хөрөгтэй жааз, хуанли, цэвэр ус гээд элдэв юм өгдөг. Яагаад УИХ-ын гишүүд сонгогчдодоо янз бүрийн зүйл тараадаг юм бэ гэвэл тэдний энэ үйлдлийг Монгол Улсын хуулиар хориглоогүй гэж хуульч тайлбарлав. Харин УИХ-ын ээлжит сонгуулийн жилийн нэгдүгээр сарын 1-нээс парламентын гишүүн тойрогтоо элдэв бэлэг, сэлт тараахыг Сонгуулийн тухай хуулиар хориглодог байна. Хуулийн энэ утга нь тухайн тойргийн гишүүн сонгогчидтойгоо уулзах далимдаа бэлэг тараах боломжоо ашиглан бусад нэр дэвшигчдээс өөртөө давуу байдал бий болгохоос хориглосон заалт. Нэр дэв-шигчид тэгш гараанаас сонгуульд оролцох ёстой гэсэн үзэл санаа. Тэгэхээр УИХ-д гарч ирсэн гишүүн Сонгуулийн тухай хуульд зааснаас бусад хугацаанд тойргийнхоо иргэдэд эд бараа тараах эрхтэй болж таарч байна. Энэ бол хуулийн цоорхой.

Уг нь УИХ-ын гишүүдийг цүнх ном хүүхдүүдэд тараах биш, тэр бүгдийг аав, ээж нь аваад өгч чаддаг болгох гэж сонгодог биз дээ. Гэтэл эрхэм төрийн түшээд маань улс орныхоо эдийн засгийг сайжруулж, ард түмнээ ажилтай орлоготой, гэдэс цатгалан, мөр бүтэн явуулна гэсэн амлалтаа буруу аргаар биелүүлээд байх юм. Тэд энэ суудалдаа удаан тогтох гэж баруун солгойгүй бэлэг сэлт тарааж байгаа үйлдлээ “Хууль зөрчөөгүй” гэж хэлэх байх. Ер нь хүн “Хууль зөрчихгүй байна” гээд ёс суртахуун зөрчих нь цаад хүнээ илүү увайгүй харагдуулдаг. Яагаад гэвэл хуульгүй бол юу ч хийж мэдэх нөхөр байна гэдэг нь танигддаг. “Хуулиас айгаад л нэг иймэрхүү явж байгаа юм байна. Тэрнээс сүйд хийх нь ээ” гэсэн дүгнэлтийг үйлдэл, хандлагаараа тод хэлдэг. Тэгээд ч хүн төрөлхтний араатан амьтнаас ялгагдах онцлог нь ёс суртахууны өгөгдөл.

Хүний мөн чанар, ёс суртахуун нь эцэг эхээс удамшдаг болохыг эрдэмтэд тогтоосон байдаг. Эрхэм гишүүд тойргийн иргэддээ элдэв эд бараа тараадаг байдал бол хуулийн цоорхойг ашиглаж өөртөө давуу байдал олж авах гэсэн увайгүй царай нь. Хуулиар хориглоогүй ч ёс суртахууны хэм хэмжээг зөрчвөл ямар харагддагийг дараахь зүйлээр жишээ авъя. Малыг хүн эмлэхэд хуулиар хориотой байдаг. Хуучин цагт ч ийм байсан. Энэ үйлдлийг хуулиар хориглоогүй байлаа гэж бодъё. Тэгээд хэн нэгэн тэнэг нь бэлчээр дээрээс охин зусаг барьж аваад оролдоод байвал “Хуульгүй юм чинь яахав, яахав” гээд тоохгүй өнгөрье гэх үү. Яаж ч бодсон ийм ичгүүр сонжуургүй үйлдэл гаргаж байгаа хүнийг харсан хэн ч жигшиж, зэвүүцнэ дээ. Тийм хүнийг ямар хүн гэх юм бэ. Тэгвэл “Хуулиар хориглоогүй юм чинь” гээд тойрогтоо очиж шанага, сав, гутал хувцас тарааж байгаа УИХ-ын гишүүдийн үйлдэл үүнтэй агаар нэг юм. Тэдний бодож, сэтгэж олсон санааг харахаар үнэхээр сэтгэл эмзэглэмээр. Ард түмний ядууд нь тааруулж элдэв юм тараана. Тэгсэн хэрнээ хавдрын эмнэлэг бариад улсад асар өндөр үнээр шахах гэж байгаа М.Билэгт гишүүнд ёс зүй, жудаг байдаггүй юм уу.

Ёс зүйгүй, ёс суртахуунаа зөрчсөн хүнд ард түмэн үнэн голоосоо дургүй байдаг. Эртний суут сэтгэгч Аристотель, Күнз нар “Ёс суртахуунтай хүнд хуулийн хэрэг байхгүй гэж хэлсэн байдаг” шүү дээ. Хэдийгээр хуульгүй байлаа ч ёс суртахуунгүй үйлдэл хийдэг эрхэм гишүүд үүнийг үүнийг тунгаан бодно биз ээ.

Үйлдвэрчний эвлэл хуучин цагийн МАХН-ын туслан гүйцэтгэгч байгууллага байсныг тэр үеийн хүн бүр андахгүй. Харин өдгөө тэр цагийн МАХН алга. Магадгүй бага сага шинж нь үлдсэн байлаа гэж бодоход одоогийн МАН, МАХН-ын аль нэгд нь ажиглагддаг байж мэдэх л юм. Гэвч лавлаад харахаар нэг угшилтай энэ хоёр намын үзэл баримтлалаас хуучин цагийн улбаа ер нь анзаарагддаггүй. Юм бүхэн цаг үеэ дагаад хувьсан өөрчлөгддөг учраас аргагүй л дээ. Гэхдээ хэзээ ч хувирашгүй өнгө төртэй байгууллага гэж байна аа. Тэр нь Үйлдвэрчний эвлэл. Үйл хөдлөл, хандлага, алхам бүрээс нь коммунизм ханхалдаг цорын ганц байгууллага. “Үйлдвэрчний эвлэл бол коммунизмын сургууль” гэсэн Лениний үг бий.

Саяхны явдлыг жишээ татахад багш нарын ажил хаялт байна. Цалин нэмэх хэлэлцээр нэрээр багш нарыг дагуулж баахан гүйсний эцэст хэзээ ч гарахааргүй балчиг намагт шигдүүлчихлээ. Уг нь аль зургадугаар сард багш нарын цалинг нэмэх тохироо засгийн түвшинд хийгдсэн байсан юм. Он гарангуут нэмнэ гэсэн тохироо хэдийнэ хийгдчихсэн байсан. Гэтэл өнгөрсөн хугацаанд, багш нарын ажил хаясан өдрүүдэд Үйлдвэрчний эвлэлийнхэн ганцхан үүнийг л ярилаа. Аль хэдийнэ нэмнэ гэж тохирсон цалингийн нэмэгдлийн тухай яриагаа ажил хаялт дуусах хүртэл улигласан. Үнэхээр багш нарын талд зогсч нийгмийн асуудлыг нь шийдэх чин хүсэлтэй зүтгэсэн бол арай өөрөөр тэмцэж боломж гарц Үйлдвэрчний эвлэлд байсан.

Багш гэдэг бусад мэргэжилтэй харьцуулбал онцлог тал ихтэй. Багшгүй хүн гэж үгүй. Тэр утгаараа хүн бүрийн хүндэлж хардаг ховор мэргэжил. Хүндтэй, нөлөөтэй сайхан ажил. Харамсалтай нь хичээлийн шинэ жилийн эхний өдрөөс өчнөөн хоногоор ажил хаясан багш нар нийгэмд сайхан харагдсангүй. Мөнгөний төлөө улайрсан, зунжин амарсан сурагчдынхаа үеийнхэнтэйгээ бужигнаж, сургуульдаа очих гэсэн хүслийг нь үл тоосон гэх мэт үнэлэлт дүгнэлт давамгайллаа. Сошиал ертөнц лав бухимдсан аав, ээжүүд, гомдсон сурагчдын сэтгэгдлээр дүүрэн байсан. Мэдээж хэн ч цалингаа нэмүүлэхийг хүснэ. Цалин хангамжаа нэмүүлэх учиртай хэсэгт яалт ч үгүй багш нар багтана. Нэг тэмцсэн л бол үр дүнд хүрэх ёстой. Ингэх гэж л тэмцдэг учраас багш нар асуудлаа нэг мөр шийдүүлээсэй гэсэн бодол ихэнх ээж, аавд байсан нь бас үнэн. Өмнө нь ярьсан цөөн хувийн цалингийн нэмэгдэл дээр ирээд зогсох байсан бол хайран тэмцэл гэмээр зураг харагдаж байна, багш нарын ажил хаялтаас.

Багш нарыг бодлогоор орон сууцжуулах, гадаад, дотооодод мэргэжил чадварыг нь тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамруулж байж дээшлүүлэх, ажиллах орчныг нь сайжруулах, гурван ээлжээр хичээллэдэгийг болиулж ажлын ачааллыг нь багасгах, нэг багшид ногдох сурагчдын тоог цөөлөх шийдэлд хүрэх гэх мэт багш нар руу хандсан өчнөөн дэмжлэг, бодлого үгүйлэгддэг. Энэ бүхнийг цогцоор нь тавиад засагтай хэлэлцээрийн ширээний ард суусан бол үр дүн гарах байсан. Арилжааны банкуудад нь илүүдэл төгрөг дөрвөн их наядаараа хэвтэж буй өнөө цагт ядаж л орон сууцны зээлийн асуудлаа Засгийн газраар шийдүүлээд авах боломж багш нарт байсан. Харамсалтай нь ажил хаялтад уриалсан Үйлдвэрчний эвлэл гэх коммунист байгууллагад тийм сонирхол чимхийн төдий ч анзаарагдсангүй. Тэд багш нарын нэр хүндийг сурагчдынх нь өмнө, нийгмийн өмнө шороотой хутгаад дууслаа. Багш нарын ажил хаялт Үйлдвэрчний эвлэлийн удирдлага гэх хэдэн хүний явцуу эрх ашиг, нэр олох хүсэл төдийгөөр хэмжигдчихлээ. Ер нь ямар нэг наймаа хий-хийн тулд иймэрхүү үзүүлэн тоглолт дэглэдэг нь Үйлдвэрчний эвлэлийнхний арга барил гэчихэд хэтрүүлэг болохгүй. Агуу ихийн дүртэй ихэнх тэмцэл, мэдэгдлийн ард хувийн өчүүхэн эрх ашиг нуугддаг гэдэг оргүй үг биш. Үйлдвэрчний эвлэлийн энэ дүр эсгэлтээс болж багш нар эрх ашгийнхаа төлөө дахин тэмцэх боломжоо лав хаалгачихлаа. Хатуухан хэлэхэд багш нар өөрсдөдөө ашигтай өөр ямар нэг алхам, тэмцэл, суулт хийх нүүргүй боллоо.

Ц.БИЛИГ

Гадаадад аж төрдөг монголчуудын чуулга уулзалт болж байна. Харьд амьдарч буй элэг нэгтнүүд маань санаа зовоосон асуудлуудаа чуулж суугаад ярьцгаалаа. Эх хэл, өв соёлоосоо алсарч байна гэх зовнил нь тод анзаарагдсан. Хэзээнээс ярьсаар ирсэн сэдэв л дээ. Тойрч суугаад ярьсан дараагийн том асуудал нь давхар иргэншил. Өмнөхтэй ялгаагүй, эртнээс ярьж, хэлж, ултөржүүлж, мэтгэлцэж, маргасаар өнөөдөртэй золгосон хуучин сэдэв. Монголын 200 гаруй мянган иргэн гадаадад амьдардаг гэсэн статистик бий. Гурван сая монголчуудын 15 хувь нь гэсэн үг. Цөөхөн хүн амтай үндэстний хувьд онцолж тодотгохоор том хэсэг. Бүр тодруулбал Монголын төр давхар иргэншлийг шийдэж өгөхгүй бол хоёр аймгийнхаа дайны иргэдийг алдана. Насны эцэст нутгаа гээд тэмүүлээд ирнэ энэ тэр гэсэн яриа мэр сэр дуулддаг л даа. Гэхдээ харамсалтай нь тийм юм болохгүй. Тэд эргэж ирэхгүй. Тэгэхээр амьдран суугаа улс орнууд нь зөвшөөрч л байвал давхар иргэншил өгчих хэрэгтэй. Тэгж байж л бид гадагшаа зорьсон элэг нэгтнүүдээ аргамжиж чадна. Хэрвээ ийм шийдвэр гарвал Азийн жижигхэн Монголд дэлхийд гарах нэг том үүд нээгдэнэ. Давхар иргэншлийг зөвшөөрдөггүй төрийнхөө шийдвэрээс болж гадны улсад данслагдсан олон монгол дунд дэлхийн хүн болчихсон гялалзаж яваа мундагууд өчнөөн бий.

Монголчуудын гадагш чиглэсэн нүүдэл бүр эртний улбаатай. Өнө холын түүхийн шарлаж хуучирсан хуудсыг эргүүлээд харахаар Монголын тал хээрээс харьд одсон монголчууд лав эргэж ирсэн түүхгүй. Хүннү, Сүннүгийн үе гэж хэтрүүлээд яахав. Монголын нутаг дээр амьдарч байсан нь үнэн ч яг монголчууд мөн эсэх нь бүдэг талдаа. Дэлхийн хэмжээний гүрэн байгуулсан эртний тэр улсууд яг монголчууд мөн эсэхийг мэдэхгүй учраас түүхийн хүрдийг мэдэмхийрч урагшлуулаад яахав. Багцаа, баталгаатайгаар нь Их Монгол Улсаар жишээ авъя. Чингис хаан хөвгүүддээ нутаг хувааж өгөхдөө ууган хүү Зүчидээ Эрчис мөрнөөс баруун тийш, Хорейзмоос хойш монгол цэргийн морин туурай хүрсэн газрыг өгсөн байдаг. Зүчи Урал мөрнөөс зүүн тийш Кипчакийн тал нутгийн зүүн хэсэг Амур, СырДаръяа мөрний доод урсгалын Хорейзмийн нутгийг эзэмшсэн бол хүү нь бүр цаашилж эзлээд явж өгсөн. Тэгэхээр хамгийн анх гадаадад “харласан” эртний монгол гэвэл Зүчи болж таарах гээд байна. Зүчийн араас гадагш явсан олон монгол дэлхийгээр тархан суурьшсан. Хэн нь ч эргэж ирээгүй. Монголоо гэсэн сэтгэлтэй ч цагийн эрхээр ирэх боломжгүйд хүрсэн, өнөө ч эх нутгаа санасан сэтгэлээ дуугаар илэрхийлж суудаг энэ тэр гээд өчнөөн яриа хөөрөө хөвөрдөг. Гэхдээ хатуу ширүүн уур амьсгалтай, нүүдэлчин аж ахуйтай талын зэлүүд Монголоос таатай дулаан цаг агаартай, соёлжсон суурьшсан улсад очсон хэн ч нутгаа зорихыг төвдөхгүй нь бодитой үнэн. Өдгөө Америкт амьдардаг монголчууд эх нутгаа санаж бэтгэрч яваа. Гэхдээ сурч, боловсорч, ажиллаж амьдрахад таатай орчин тэднийг уяж байгаа нь бас үнэн. Энэ мэтээр дурдвал Монголоос гараад нутагтаа буцаагүй монголчуудын түүх барагдахгүй. Дахиад хэлэхэд Их Монголоос Иран, Ирак гээд дэлхийгээр тарсан монголчууд нутагтаа ирээгүй. Өнөөдөр дэлхийн олон улсад суурьшин амьдарч буй монголчууд ч эргэж ирэхгүй. Бүр тодруулж хэлбэл гадаадад амьдарч байгаа 200 мянган иргэнээ үүрд алдах эрсдэл ирчихээд байна. Тэднийг алдахгүйгээр аргамжъя гэвэл давхар иргэншлийг хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй.

Дэлхийн 33 улс давхар иргэншлийг хүлээн зөвшөөрдөг. Австрали, Барбадос, Бельги, Бангладеш, Канад, Кипр, АНУ, Их Британи, Швейцарь, Румын, Өмнөд Солонгос, Өмнөд Африк, Египет, Ирак, Итали, Израиль, Ирланд, Унгар, Швед, Серби, Армен, Ливан, Мальт, Испани, Тонга, Филипин, Румын, Сьерра Леон, Шри Ланк, Пакистан зэрэг улсууд давхар иргэншлийг зөвшөөрч байна. Португаль, Туркийн хувьд харилцан адилгүй заалтаар давхар иргэншил олгодог юм билээ. Хүн олонтой улсын эдийн засаг том эргэлттэй байдаг, тэр хэрээрээ тэлж хөгждөг. Ийм шалтгаанаар дэлхийн улс орнууд давхар иргэншилд толгой дохидог. Давхар иргэншлийг хүлээн зөвшөөрдөг өөр нэг шалтгаан нь гадны сайн боловсон хүчнийг татах. Бэлэн мөнгөөр хөрөнгө оруулалт хийвэл иргэнээ болохыг зөвшөөрдөг Австри, Кипр, СантКиттс, алдартай дуучин, оддыг иргэнээ болгодог Австри, Испани гэж ирээд харвал улс орон бүр өөр өөрийн эрх ашиг сонирхлын үүднээс давхар иргэншилд ханддаг. Ойрын жишээ гэвэл хойд хөршийн төрийн тэргүүн татварын дарамтаас зугатсан Францын жүжигчин Жерар Депарьдед иргэншил олгож л байсан. Даяарчлагдаж, хавтгайрсан дэлхийд энэ тийм гайхаад байх үзэгдэл биш. Европын орнуудын иргэд бүхэл бүтэн тивийн хорь хол давсан улсаар ямар ч визгүй зорчдог болсон өнөө цагт давхар иргэншил гэдэг гайхахаар, айхаар асуудал хэтээсээ биш. Дайн дажин, элдэв үймээн самуунгүй хэр нь хүн амынх нь 15 хувь гараад явчихсан улсын хувьд “Үндэсний аюулгүй байдал” гэж хөмсгөө зангидаж шанаагаа тулаад суумааргүй байгаа юм.

Социализмын үед л дэлхийн орнууд руу чиглэсэн иргэдийн урсгалыг хэсэг зуур барьсан байх. Тэр жилүүдийг алгасаад харвал Монголын түүхэнд иргэд нь гадагшлах үзэгдэл байсаар ирсэн нь бодитой үнэн. Зүчийн үеийг бодвол энэ цагийн өнгө тэс өөр болсон. Түрүүн хэлсэнчлэн бөөрөнхий дэлхий хавтгай болчихлоо. Бид нэг улс нь нөгөөгүйгээрээ орших аргагүй болсон ертөнцөд амьдраад удаж байна.

Хуучин нийгмийн хөшиг хаагдсан 1989 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл монголчууд гадагшилсаар байгаа. Цаашид ч энэ цуваа тасрахгүй. Өнөөдөр хоёр аймгийн хэмжээний хүн гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа бол маргааш гурав, дөрвөн аймагтай тэнцэхүйц хүнээ бид алдаж мэднэ. Тийм магадлал маш өндөр. Зах зээл эхэлснээс хойш хил давсан залуусын үр хүүхэд өдгөө нас, бие гүйцэцгээж байна. Амьдарч буй улс орнууд нь “Нэг бол манай иргэн бол, эсвэл эх орон руугаа марш” гэж шахаад эхэлчихсэн. Харь улсын иргэн болохгүй бол өчнөөн жил амьдарч дассан орчноосоо хөөгдөхөөс өөр гарц дэлхийн улс орнуудаар тархсан монголчуудад байхгүй. Мэдээж хэн ч дассан газар, таатай тухтай орчин, өндөр хөгжилтэй нийгмээс татгалзахыг хүсэхгүй. Унасан газрынхаа иргэн нь болохыг илүүд үзнэ. Хэрвээ Монгол Улс давхар иргэншлийг зөвшөөрчихвөл ийм шахаанд орсон олон залуус эх орондоо данстай байх сонголтыг хийх нь гарцаагүй.

Нийгэм солигдсоноос хойш гадагш гарсан монголчуудын үр хүүхдүүд яг хийж бүтээх насандаа ирчихсэн тухай сая хөндлөө. Америкт төрсөн Бат ээж, аавыгаа дагаж эх нутагтаа ирдэг учраас “Би монгол хүн” гэсэн бүдэг ч гэлээ төсөөлөл бодолтой амьдарч яваа. Монгол Улсынх нь төрөөс давхар иргэншилд толгой дохивол эх орондоо чөлөөтэй ирж буцаад амьдрах хүсэл Батад мэдээж бий. Тэгж гэмээнэ Батын хүүхдэд “Би монгол хүн” гэсэн бодол нь өвлөгдөнө. Хэрвээ Монголын төр давхар иргэншил дээр өнөөдрийн байр сууриа өөрчлөхгүй бол Батын хүүд лав өөрийгөө монгол гэж мэдрэх орон зай, боломж, сэтгэл зүрх, ер юу ч үлдэхгүй. Америкийн иргэн болоод аж төрнө.

Дэлхийн улс орнуудад амьдарч байгаа 200 мянга, ирэх жилүүдэд хэд ч болж өсч мэдэх монголчуудын ирээдүй ийм л болно. Тийм учраас хавтгай дэлхийд амьдарч байгаагаа ухаж нэг бодоод цаг алдалгүйгээр давхар иргэншилд толгой дохьё. Казахуудад давхар иргэншил өгөх нь гэх мэт элдэв айдас, эргэлзээ дуулдаж л байдаг. Өг л дөө, тэглээ бид юу алдана гэж. Дэлхийгээр нэг тарсан 200 мянган Монголоо Улсынхаа нэр дээр дансалчихвал харин авах зүйл маань хэмжишгүй том. Давхар иргэншлийг зөвшөөрсөн шийдлийн цаана бидний төсөөлөмгүй их өгөөж бий.

Охин юм зайлуул мууг нь дуудаад яахав гэж бодох нь бодож л байна. Гэхдээ хэлэхгүй гээд яах вэ дээ, золиг. УИХ-ын гишүүн Д.Сарангэрэл сэтгүүл зүйн салбараас гаралтай хүн. Улс төрд орж тун удалгүй УИХ-ын гишүүн байсан У.Хүрэлсүхийн оронд жагсаалтын эрэмбээр орж ирсэн юм. Сэтгүүлчээс УИХ-ын гишүүн болсон учраас сэтгүүлчид түүнд маш их талтай, барагтай бол хир халдаадаггүй. Тэгэхээс ч өөр аргагүй. Өмнөх УИХ-ын үед сэтгүүл зүйд үнэхээр нөмөр нөөлөг болсон. Урьдах УИХ гэж тэр чигээрээ сэтгүүл зүй рүү дайрсан, заналхийлсэн дөрвөн жил байлаа. Тэр үед хэвлэл мэдээллийн талд үнэхээр нэг бат цайз болж, авч гарсан хүн бол Д.Сарангэрэл гишүүн. Манай салбарын хүн их улс төрд байх нь ямар хэрэгтэйг бид мэдэж билээ. Одоо хоёр дахиа сонгогдсон төрийн түшээ боллоо. Туршлагатай парламентач боллоо. Салбарын охины карьер үүгээр ч зогсохгүй дээшээ явж Эрүүл Мэндийн сайд, Засгийн газрын гишүүн боллоо. Уг хүнийх нь натур ааш зан сайтай, эвлэгхэн, сэтгүүл зүйн боловсрол нь басчиг өндөр / Ростовын их сургуулийг сэтгүүлч мэргэжлээр дүүргэсэн/, сэтгүүлчийн мэргэжлийн зовлонг мэддэг, энэ тогоонд чамгүй чанагдсан ийм л хүн. Ер нь их зөв талдаа.

Гэтэл юу болсон юм, сэтгүүлч гишүүн маань сайд болоод айхавтар эвдэрч байгаа харагдах юм. Албан тушаал, хүч чадалдаа их эрдэж, бардаж байна. Гишүүн байхдаа ямар энгийн байлаа. Тэр үе, одоо үе хоёр газар тэнгэр шиг ялгаатай болжээ. Сайдын ажил гэдэг бол эрх мэдэл, хөрөнгө мөнгө хоёр дээр очдог албан тушаал. Бүх хүн түүнээс асууна. Вакумд сайхан оруулна. Албан тушаал, эрх мэдэл, мөнгө хүнийг эвддэг гэж ярьдаг. Гэхдээ энэ үг зөвхөн монголчуудын дунд байдаг яриа байх аа. Хөгжсөн орнууд, хөгжиж буй манайх улс орнуудын мөнгөний сургаалиудад “Мөнгө, эрх мэдэл хүнийг эвддэггүй, харин мөнгө тэр хүний ямар зан араншинтай байсныг илчилдэг юм” гэж бичсэн байдаг. Гишүүн байхдаа зүв зүгээр байсан хүн сайд болоод сагсалзах болсны учир шалтгааныг энэ үгнээс ч хаймаар юм шиг. Сайдыг ингээд бичихээр хэний захиалга вэ гээд эрж хайдаг өвчин улс төрийн хүрээнд бий болчихсон. Тэгж эрж хайдгуудад хэлье. Үхсэн баасны чинь хэн нэгний захиалгаар бичиж суух. Тэгж суудаг завтай хүн өдөр тутмын сонины редакцид хаана нь байдаг юм. Тэр сошиал, нийгмийн сүлжээнд нь л байдаг юм байгаа биз.

Цааш нь үргэлжлүүлье. Өөрөө сэтгүүлч байхдаа асуудаг байсан асуултыг нь түүнээс асууна. Тэр бүхэнд сайдын байр сууринаас хандаж сагсалздаг болсон чинь Д.Сарангэрэл гишүүнийг бусад муу нэртэй улстөрчдөөсөө ялгарахгүй болгочихож байгаад харамсч байна. УИХ-ын гишүүн байхдаа бүх хуульд, гаргаж буй шийдвэрүүдэд сэтгүүлч бидний адил байр сууринаас ханддаг байсанд нь талархалтай хандаж ирсэн. Гэтэл одоо түүний хэлсэн ярьсныг, хэрхэн аяглаж байгааг эргээд харъя. АТГ-аас Эрүүл мэндийн сайдыг хууль зөрчиж, хүүгийнхээ найзыг ЭМЯ-ны Бодлого төлөвлөлтийн газрын Хөрөнгө оруулалтын хэлтсийн даргаар тавьсныг мэдээлсэн. Тэр нь жолооч байсан залуу гэх. Үүнд Д.Сарангэрэл гишүүн албан ёсны байр сууринаас хариулт өгөх ёстой. Төрийн түшээд тийм байхыг сэтгүүлчид, сэтгүүлч байхдаа та ч бас тэгж шаардаж байсан. Гэтэл “Ардын хүүхдийг ажилд авч болдоггүй юм уу” хэмээн сагсалзсан нь хэрүүлч авгайн дүр төрх. Үүгээр ч зогсохгүй Их хурлын чуулганы танхимд гишүүн маань айхавтар хийрхсэн үг хэллээ. Сайдаар очоод харьяа газрынхаа 12 байгууллагын захирал, эрхлэгч нарыг халж, сонгон шалгаруулалтгүйгээр өөрийн хүмүүсийг шууд томилон хууль зөрчсөн гэх үйлдлийнх нь үеийнх юм шиг байна. Эрүүл мэндийн хөгжлийн төвийн захирал Б.Нарантуяаг ажлаас халсан дуулианы үеэр сайд их л төв түвшин, буурь суурьтай харагдсан бол эмэгтэй улстөрчдийн нэр хүндийг өндөрт өргөх байлаа. Учир нь тэр Б.Нарантуяа гэдэг нь Г.Өсөхбаяр аваргын гэргий байсан учраас нийгэм их сонирхжээ. Ийм үед сэтгүүлчийн мэдрэмжээ хааш нь гээчихэв, Д.Сарангэрэл гишүүн. Чуулганы танхимын гадна явсан хүн чинь гүйж орж ирээд, “Мөнхбат сая юу гэлээ гэнэ ээ, би хэлье…” гэж ирээд “Наад Нарантуяаг чинь заавал хална, одоо гарч очоод тушаалыг нь гаргана…” гэхчлэн атаач жөтөөч авгайн өнгө аястай хэлсэн нь лав л энэ удаагийн Их хурал дахь эмэгтэй гишүүдийн нэр хүндийг “Өвөл болохоор хүйтэн болдог”-оос дутуугүй унагалаа. Ажлаас хална гэдэг хуулиар зохицуулагддаг зүйл. Шүүх шийддэг. Хүний ажил амьдралыг шууд шийддэг эрх мэдэл хатан хаанд л байдаг байх. Зүгээр л даруухнаар, тэр зөөлөн дуугаараа “Хуулийн хүрээнд шийдэгдсэн” гээд худлаа ч болтугай хэлчихгүй. “Ухаантай юм шиг бай, ухаантай болоход чинь тусална” гэдэг үгийг санаж явмаар хүн юм байна. Ингэж таны өмнөөс бухимдахын учир нь нэгдүгээрт сэтгүүлч, хоёрдугаарт улс төрд учраа олох гээд явж буй хэдэн эмэгтэйчүүдийн нэрийг айхавтар хугалж буйд юм. Нэг эмэгтэйн алдаа нийтэд чинь тусна. Бид УИХ-д эмэгтэйчүүд олноор гарч, хатан ухаан гаргаж, уран бэрийн нүүдэл хийнэ хэмээн квот хүртэл гаргаж өгсөн. Хүмүүсийн урам хугарах нь байна шүү дээ. Таны давилуун аашнаас болж эмэгтэй хүн төрд гаргах дэмий, сэтгүүлч төрд гаргах нь дэмий юм байна гэж ард түмэн бодох вий гэж санаа зовж байна. “Хал нь гаднаа, хайр нь дотроо” гэдэг шиг бид хэлэхгүй бол өөр хэн хэлэх билээ, эрхэм сайдад.

“Алтан загасны эмгэн” шиг гэж хэлбэл арай муухай, хатуудна байх. Үүнээс багавтар зүйрлүүлэх юм юу билээ гэж бодлоо. Ерөөсөө “Мөнгөн загасны эмгэн” гэж зүйрлэмээр санагдлаа. Алтан биш, Мөнгөн загасны эмгэн шүү. Хоёр огт өөр ойлголт. Эмэгтэй хүн эвдрэх муухай харагддаг юм. Эрчүүд бол угаасаа эвдэрдэг. Энэ нь дасал болсон зүйл. Эрчүүд сайд, гишүүн байтугай нэг муу хурган дарга болоод эвдэрч хэмхэрч эхэлдэг.Тэд бол тэнэгийн туйл гэдгийг бид нар мэднэ. Тийм болохоор тэдэнтэй юу ярихав.

Д.Сарангэрэл гишүүн маань сошиалаар болон нийгэмд салбарынх нь талаар юуг шүүмжилж байна, түүний эсрэг л мэдэгдэл, мэдээлэл хийгээд ярих юм. УИХ-ын гишүүн Билэгтийн Хавдрын эмнэлгийг улсад авна ч гэх шиг, гэнэт юу болов гэмээр “эмнэлгийн ажилтнуудын цалинг ихээр нэмсэн, диваажинд хүрчихсэн” гэх шахуу юм ярина. Ямар шаардлага байгаа юм бэ. Юунд адгаад байдаг юм бэ. Намуухан бай л даа, ухаалаг харагд. “Боловсорсон тариа бөхийдөг” юм. Та өөрөө сэтгүүлч ч юм даа, тийм болохоор амар байдаг байлгүй, орой бүхэн л гурван телевизээр ярих юм. Өдөр юу шуугьсан байна, түүний эсрэг л үзэж тарж байгаа харагдах юм. Энэ бүхэн чинь, ер нь сайд болсноос хойших хандлагуудад сэтгүүлч нөхөд чинь сэтгэл дундуур байна.

Олон жил сэтгүүлч хийсэн хүн нийгэм дэх хамгийн жижиг зовлонгоос хамгийн том жаргалыг хүртэл харж, тэр дундуур туучиж ирсэн байдаг. Тийм мэдрэмжийг хар багаасаа авсан, мэргэжлийн сэтгүүлч хүн төрийн эрх мэдэлд очоод ингэж хувирч өөрчлөгдөхийг харлаа. Муухай юм байна. Тэгэхээр төр засагт буй хүмүүсийн хэнд нь ч итгэх билээ.

Байгаль орчин аялал жуучлалын сайдаар Н.Цэрэнбат гэх 30 гаруйхан настай залуу ажиллаж буй. Увс аймгаас УИХ-ын сонгуульд ялалт байгуулсан түүнийг У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайд болсноосоо нэг их удалгүй БОАЖ-ын сайдаар томилсон билээ. Н.Цэрэнбат улс төрд орохоосоо өмнө бизнесийн салбарт өрсөлдөж, 30 орчим компанийн эзэн болсон байдаг. Ёстой л компанийг ар араас нь “өндөглүүлж” өгсөн нэгэн гэгддэг. Тэр маш богино хугацаанд Монголын томоохон, нэр нөлөө бүхий компаниудтай өрсөлдөх хэмжээний санхүүтэй 30 орчим компанийн эзэн болчихсон тухай ойр дотныхон нь онцолдог. Ямар замаар, хэрхэн явж ийм олон компани байгуулж, их хэмжээний мөнгө нааш цааш нь хөдөлгөсөн бэ гэдэг нь одоо хүртэл нууц хэвээрээ байгаа. Гэхдээ энэ удаад бид Н.Цэрэнбат сайдыг хичнээн хөрөнгө, чинээтэй, ямар замаар ийм олон компанийг нэгэн зэрэг байгуулах болов гэдгийг сонирхсонгүй. Үндсэн хуулиар хөрөнгө, чинээ, эрхэлсэн албан тушаалаар нь ялгаварлан гадуурхах нь хориотой байдаг.

МАН-ынхан өнгөрсөн 2016 оны УИХ-ын сонгуулиар өөрсдийнхөө залгамж халаа болгож хэдэн залууг бодлогоор дэмжсэн байдаг. Хэнтий аймгаас гэхэд УИХ-ын гишүүн асан Д.Гантулгыг дэмжсэн. Гэвч тэрбээр УИХ-ын гишүүнээсээ татгалзаж, хүчингийн хэрэгт шалгагдаж байгаа. Мөн МАН-аас дэмжсэн өөр нэг залуу гэвэл Увс аймгаас гаралтай бизнесмэн Н.Цэрэнбат юм. Шуудхан хэлэхэд, улс төрд олон компанитай Н.Цэрэнбат шиг залуусыг хавьтуулмааргүй байна. МАН-ынхан хөрөнгө мөнгөтэйг нь бодоод түүнийг УИХ-д нэр дэвшүүлсэн нь тодорхой. Намаас нь Н.Цэрэнбат мэт ийм залуусыг дэмжиж, хөрөнгө санхүүгийн асуудлаа шийдэж болох ч түүний цаана хувь хүнийх нь том эрх ашиг гэж бий. Төрийн үндсэн үүрэг нь ард түмэнд үйлчлэх ёстой. Тэгвэл Н.Цэрэнбатыг БОАЖ-ын сайд болгосон нь ард түмэнд үйлчлэх үндсэн үүрэгт харшлаад байна. Учир нь, БОАЖЯ бол их хэмжээний хөрөнгө мөнгө эргэлдэж байдаг газар. Гадаадын улс орнуудаас их хэмжээний мөнгөн дүнтэй төсөл, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлдэг. Жилд хэдэн сая ам.долларын төслүүд энэ яамаар дамжин хэрэгжиж байдаг. Гэтэл Н.Цэрэнбат улс төрд орохоосоо өмнө 30 орчим компанитай байсан. Тэр компаниудынхаа үйл ажиллагааг явуулахын тулд маш олон хүнтэй хамтарч, эрх ашигт нэгдэж байсан нь тодорхой. Өдгөө Н.Цэрэнбат их хэмжээний мөнгө эргэлдэж байгаа яамны сайдаар ажиллаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, өөрийн хамаарал бүхий этгээдүүтэй эрх мэдлээ ашиглан тал бүрээр хамтран ажиллаж, улсад хохирол учруулж байх магадлал маш өндөр юм. Үүний тод жишээ нь, сайд Н.Цэрэнбатыг АТГ-аас шалгаж байгаа. 30 гаруй настай, 30 орчим компанитай сайд Н.Цэрэнбат АТГ-ын мөрдөн байцаагчийн үүдийг сахиж, чулуу нясалж суух болжээ. Түүнд эрх мэдэл албан тушаалаа урвуулан ашиглаж, төслийн мөнгийг хувьдаа завшсан байж болзошгүй гэх үндэслэлээр эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байгаа юм. Энэ талаар АТГ-ын албаны эх сурвалжаас авсан мэдээллээр “БОАЖ-ын сайд Н.Цэрэнбат өөрийн ойр дотны, бизнесийн хамтрагч байсан найзынхаа компанийн данс руу 200 гаруй сая төгрөг шилжүүлсэн. Ингэхдээ ямар нэгэн тендер огт шалгаруулалгүйгээр шууд бэлэн мөнгө өгсөн байгаа. Энэ нь эрх мэдэл, албан тушаалаа урвуулан ашиглаж, бусдад давуу эрх олгосон, мөн Тендерийн тухай хуулийг илтэд зөрчсөн болох нь тодорхой байгаа. Н.Цэрэнбатын өгсөн үүрэг даалгавраар “Эрдэнэзул” компани руу шилжүүлсэн мөнгийг Н.Цэрэнбатын төрсөн дүү Н.Отгонжаргал авсан нь шалгагдаж байгаа. БОАЖЯ-ны хурлын танхимын засвар, ном хэвлүүлсэн гэх зүйлд зарцуулсан гэгдээд байгаа. Хэдийгээр санхүүгийн тайлан байгаа боловч хууль зөрчсөн үйлдэл болсон нь шалгалтын явцад хэд хэдэн баримтаар нотлогдоод байна. Мөн дээрх хэргээс гадна Н.Цэрэнбат сайдтай холбоотой улсад онц их хэмжээний хохирол учруулсан байж болзошгүй ноцтой өөр хэргийг дөнгөж шалгаж эхэлж байна” гэв. “Эрдэнэзул” компанид өгсөн мөнгийг Н.Цэрэнбат сайдын барилгын компаниудыг хариуцдаг н.Баттулга гэх залуу болон төрсөн дүү Н.Отгонжаргал нар авсан хэрэгт шалгагдаж байгаа гэдгийг эх сурвалж онцолж байв. Өөр нэг зүйл нь Агаарын чанарын алба гэх газарт Увс аймгийнхан дүүрчээ. Н.Цэрэнбат сайд өөрийн нутаг нугын хүмүүсээ Агаарын чанарын албанд томилж, Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулах, утаагүй түлшний үйлдвэр барих, утаагүй зуух тараах гээд л хэдэн зуун сая ам.долларын төсөвтэй төсөл хэрэгжүүлж эхлэхээр ажиллаж байгаа гэнэ. Бүр агаарын бохирдол бууруулах зорилготой бүх газрыг БОАЖЯ-ны дэргэд төвлөрүүлж, бүх мөнгийг нь захиран зарцуулах ажил хийх санаачилга гаргаад байгаа гэсэн. Н.Цэрэнбат сайд ард түмний төлөө биш, ах дүү, найз нөхөд, нутгийнхныхаа төлөө ажиллаж байгаа юм биш биз гэсэн хардлага төрөхөөр байна.

Үүнээс гадна аливаа салбарыг тэр тусмаа яамыг мэргэжлийн бус хүн удирдахын зовлон, сул тал их. Ажлаа мэдэхгүйн дээр, юунаас эхэлж, юуг хэрхэхээ мэдэх гэж танилцаж явсаар үүрэгт хугацааных нь дийлэнх нь өнгөрчихдөг. Н.Цэрэнбат сайдаас өөр, мэргэжлийн хүн БОАЖЯ-ыг удирдсан бол өнгөрсөн хугацаанд улс эх оронд хэрэгтэй олон том төслийг донор орнуудаас олоод ирэх боломж байлаа. Дээр нь ядаж түүний бүрдүүлсэн баг мэргэжлийн, ажлаа мэддэг хүмүүс байсан бол дотоод, гадаадад салбар, чиглэл бүртээ танил тал ихтэй, түүгээрээ дамжуулан туршлага, ноу-хау төдийгүй одоогийнхоос их хэмжээний санхүүжилт авчирч чадах байсан. Харамсалтай нь, Н.Цэрэнбат сайдаар ажиллаж байгаа энэ цагт тус яаманд дэлхийн эрдэмтэн судлаач тэр дундаа байгаль орчныг хамгаалах чиглэлд бүхнээ зориулан төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг нэр нөлөө бүхий хүмүүс, олон улсын байгууллагууд, төсөл хөтөлбөрүүдтэй хамтарч байгаа нь тун цөөн байна. БОАЖЯ-ыг мэргэжлийн бус хүмүүс удирдаж байгаа ганцхан жишээ татъя. Сүүлийн жилүүдэд уур амьсгалын өөрчлөлт, азоны давхарга нимгэрч, цоорч байгаа асуудалд дэлхийн улс эх орнууд анхаарлаа хандуулж байна.Францын нийслэл Парис хотноо 150 гаруй орны төр засгийн тэргүүн нар дэлхийн дулааралтай хэрхэн тэмцэх талаар хэлэлцээр хийсэн. Үүний дараа Сингапур улс дэлхийн дулаарлыг багасгах, азоны давхарга нимгэрч байгааг сааруулах зүйлд бодит төсөв гаргахаар мэдэгдсэн. Тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг ойжуулах төсөлд зарцуулахаа мэдэгдсэн. Харамсалтай нь тэрбум ам.долларын ойжуулах төслийг өгөх орон олдохгүй байна гэж гаднын хэвлэлээр нэг цацагдаж байсан. Манай БОАЖЯ-ныхан гадаад хэлтэй, мэдлэгтэй, сэтгэлтэй, мэргэжлийн байсан бол тэрбум ам.долларын төслийг олоод ирэх байв. Гэвч тэгж чадаагүйн цаана энэ чиглэлд ажиллагсад нь сэтгэлгүй, мэдээлэлгүй гэхээс илүү эрхэм сайдтан өөрийн мэдэхгүй салбараа орхигдуулсны уршиг гэж болохоор. Ийм л учраас БОАЖЯ-ыг мэргэжлийн хүн удирдах хэрэгтэй байна. Мэргэжлийн хүн дутагдаж байгаагаас энэ яамны ажил урагшилж өгөхгүй байгаа юм. Гэвч үүнийг салбарын сайд юман чинээнд бодохгүй харин ч хэдэн арабт Үндэсний бахархалт шонхор шувуугаа бариулах зөвшөөрөл өгчихөөд сууж байна. Хэдэн шонхор шувуу барих зөвшөөрөл олгосон гэдгээ улсын нууцад хамруулж, нууц тушаал гаргачихаад “Энэ бол Засгийн газрын түвшинд шийддэг асуудал” хэмээн хээв нэг хэлчихээд таахалзаад сууж байна. Түүний шонхор барих зөвшөөрөл өгсөн гадаадууд эх орон даяар хэсэн тэнүүчилж, таарсан амьтнаа алж хядаж байгаа мэдээлэл Тагнуулын ерөнхий газарт удаа дараа ирсэн байна лээ.

Байсхийгээд Оюу толгой руу дайрдаг нэг сайд У.Хүрэлсүхийн танхимд бий. Уул уурхайн эсрэг дуугардаг, ер нь масст гоё харагддаг имижтэй. Өнгөц харахад жигтэйхэн эх оронч төрийн түшээ л дээ, Ц.Даваасүрэн сайд. саяхан л гэхэд “Оюу толгойг станцаа барь гээд байхад барихгүй юм. Монголын төрөөр тоглохоо болиорой” гэж дуугарсан Эрчим хүчний сайд яг жинхэнэдээ хэн бэ гэсэн асуултад хариу хайя. Баргийн асуудал дээр голтой, шударга, зоригтой дуугарчихдаг Ц.Нямдорж өнгөрсөн оны хавар “Дөрөв, тавхан миллиард төгрөгөн дээр юм ойлгохгүй бол хайран л байна. одоо наад алба чинь ямар өнгөтэй болох нь тодорхой. Даваасүрэнгийн сонгуулийн ажилд явж байсан хэдэн хүнийг л тавина. За Даваасүрэн чи тэр арван хувийнхаа асуудлыг л уих-д сайн ярьж байна. Өөр чамд ярих юм байхгүй. Орох оронгүй, оочих аягагүй хэрмэл бадарчин шиг амьтан чи олон юм битгий яриад бай. тийм учраас ийм хууль бус зарлагыг цаашид хэтрүүлж болохгүй” гэсэн удаатай. Мань эрийн төсвийн судалгааны алба байгуулах санаа Ц.Нямдоржийг хатуу үг унагахад хүргэсэн юм. Ц.Даваасүрэн сайдыг Сангийн яаманд ажиллаж байхдаа ярьж бүтээж өгсөн ажил бүрээсээ арван хувийг нь авдаг байсан гэх дам ярианууд чих дэлсдэг ч яг тэр төслөөс тэдийг авсан гэсэн баттай ноттой баримт олонд ил болоогүй. хөшигний ард юу өрнөж байгааг мэдэх цөөн улстөрчдийн тоонд багтдаг Ц.Нямдорж “арван хувийн Даваасүрэн” гэж чуулганы хуралдаан дээр хэлэхийг бодоход оргүй үг биш байх.

Үүнтэй ижил төстэй нэг явдлын тухай дуулиан өнгөрсөн долоо хоногт өрнөлөө. Эрчим хүчний сайд өнгөрсөн долдугаар сарын 9-ний өдөр тушаал гаргаж, Эрчим хүчний хөгжлийн төвийн хэлтэс болох Сургалт үйлдвэрлэлийн төвийг бие даасан хуулийн этгээд болгох шийдвэр гаргажээ. Эрчим хүчний хөгжлийн төвийн хувьд Төрийн өмчит үйлдвэрийн газар гэсэн статустай. Засгийн газраас шийдэх ёстой асуудлыг сайд тушаал гаргаад шийдчихлээ гэх шүүмжлэл ид өрнөж байна. Эрчим хүчний хөгжлийн төвийн нэг хэлтсийг сургалт судалгааны төв нэртэй салбар байгууллага болгох шийдвэр албан ёсоор гарсан аж. тус төвийн захирлаар хөвсгөл аймгийн угшилтай М.отгонням гэх бүсгүйг томилжээ.

1991 онд төрсөн, МУБИС-ийг мэдээлэл зүйн багш мэргэжлээр төгссөн, 2013 оноос хойш Ц.Даваасүрэнгийн туслах, зөвлөхөөр ажилласаар өнөөг хүрсэн, сайдын хамаатан, нөхөр нь төрийн өмчит эрчим хүчний компанид ажилладаг гэх мэдээлэл өнөөхөндөө олонд ил байна.

Сайд ийм шийдвэр гаргасныхаа дараа яамныхаа харьяанд байдаг 32 ТӨХК руу Эрчим хүчний зохицуулах хороогоор дамжуулан албан тоот явуулжээ. Уг албан тоот, ТӨХК-иудаас авах мөнгөн дүнгийн жагсаалт хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цацагдаад байна. Сургалт судалгааны төвийг санхүүжүүлэх үүрэг авсан ТӨХК-иудын жагсаалт нэгэнт олонд ил болсон учраас цөөн заримаас нь онцолъё. ДЦС-4-өөс 81, ДЦС-3-аас 47, УБЦТС компаниас 53 сая, ДСЦТС ХК-иас 21 сая гэх мэтээр жагсаалт үргэлжилж байна. Эрчим хүчний салбарын ажилчдыг чадавхжуулах, сургалтын баазыг бүрдүүлэхэд зарцуулна гэж буй мөнгөний хэмжээ 604 сая төгрөг. Төрийн өмчит хуулийн этгээдүүд тухайн жилийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөөгөө ТУЗ-ийн баталсны дагуу хэрэгжүүлэх учиртай, ТУЗ-аар батлагдсан үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд зарлагыг тухайлан заадаг, захирлуудынх нь яг таг мөрдөх учиртай ажил нь энэ болдог гэх мэт албан тайлбарууд бий. Боловсролын сайдын нөхөр Ч.Саранжав Эрчим хүчний хөгжлийн төвийн захирлаар ажилладаг. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр Ч.Саранжавын Ц.Даваасүрэн сайд руу чулуудсан хатуу үг сүүлийн үед хөврөх боллоо. Яг таг олны нүдэн дээр маргалдаж, заамдалцаагүй болохоор шууд тэгсэн гэж мэдээлэхэд хэцүү. Ямартаа ч Ч.Саранжав Ц.Даваасүрэнгийн тухай “Намайг хамтарч хулгай хийсэнгүй гэж уурлаад байх шиг байгаа юм. Намаа муулаад явж байдаг хүн тохиолдлоор сайд болчихоод өөрийгөө юу гэж бодоод байгаа юм”, “АТГ-д шалгуулна”, “Засгийн газарт асуудлыг нь ярина” хэмээсэн гэх явган яриа улс төрийн хүрээнийхэн дунд өрнөж байна. Ч.Саранжав “Төр засаг бүх талдаа шийдвэрээ гаргачихсан. Гэтэл өөрийнх нь тавьж байгаа төслийн удирдагч нь Даваасүрэнтэй ойр хүн гээ биз дээ. Тэрнээс айх шаардлага надад байхгүй. Ер нь намаас ажил авсан хүн биз дээ. Төрөөс яаж хулгайлсныг нь илчилнэ” гэсэн агуулгатай үг унагасан гэх жиг жуг яриа ч дуулдаж байна.

Эрчим хүчний сайд ажлаа авснаасаа хойш төрийн өмчит компаниудын захиргаа, санхүү, хүний нөөцийн албадад хүнээ томилуулахаар улайрах болсон гэх мэдээлэл өнгөрсөн долоо хоногт мөн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цацагдсан юм. Сайдын томилгоонууд эрчим хүчний аль газарт, ямар албан тушаалд хийгдсэнийг эх сурвалжийн мэдээлснээр хүргэе. Сайдын онцолж дурдах нэг томилгоо нь “Амгалан дулааны станц” ХХК-тай холбоотой. Тус компанийн санхүү эрхэлсэн дэд захирал Б.Цэндээг ямар ч орон тоогүй байхад нь шахаж тавиулсан гэх мэдээлэл чих дэлсэж байна. “Улаанбаатар цахилгаан түгээх сүлжээ” ТӨХК-д ч иймэрхүү томилгоонууд болж. Л.Ганзориг гэдэг хүнийг ерөнхий инженер бөгөөд дэд захирлаар тавьж, тухайн ажлыг хийж байсан Р.Дагдан гэдэг хүнийг тэргүүн дэд захирал болгожээ. Компанийн бүтцэд байхгүй ажилд дэвшүүлсэн гэх мэдээлэл байна. Барилгын хөгжлийн төвд ажиллаж байсан өөрийн хамаатан Б.Бат-Эрдэнэ гэдэг хүнийг “Улаанбаатар цахилгаан түгээх сүлжээ” ТӨХК-ийн Хангах үйл ажиллагаа хариуцсан дэд захирлаар тавьжээ. Ингэхдээ мөн л өмнөх аргаа хэрэглэсэн гэнэ. Хангах үйл ажиллагаа хариуцсан дэд захирлын албыг хашиж байсан С.Энхбаатарыг захирлын зөвлөх болгожээ. Мөн л өмнөх шиг компанийн бүтцэд байхгүй ажлыг бий болгож томилсон гэх мэдээллийг эх сурвалж өглөө. “Эрдэнэс Монгол”-оос “Шивээ-Овоо”, “Багануур” хоёрыг авахаар шаргуу хөөцөлдөж яваа гэсэн мэдээлэл мөн дуулдаж байна. Төрийн өмчит компаниудын эдийн засгийн үзүүлэлт сайжирсан учраас сайдууд компаниудаа булаалдаж эхэлсэн гэх сураг яриа улс төрийн хүрээнийхэн дунд ид өрнөж эхэлжээ. Статистик сөхье. Төрийн өмчит компаниуд энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар 4.2 их наяд төгрөгийн борлуулалтын орлоготой, 762 тэрбум төгрөгийн цэвэр ашигтай ажиллажээ. Энэ тоог түрүү жилийн мөн үетэй нь харьцуулж харъя. Төрийн өмчит компаниудын орлого 807 тэрбум төгрөгөөр, цэвэр ашиг 292 тэрбум төгрөгөөр өсчээ. Төрийн өмчит болон төрийн оролцоотой хуулийн этгээдүүдийн борлуулалтын орлогыг 2016 оныхоор сонжъё. 2016 оны хоёрдугаар улиралд 2.08 их наяд төгрөг байж. Гэтэл 2017 оны хоёрдугаар улиралд 3.4 их наяд төгрөг болж өссөн байх юм. 2018 оны эхний хагас жилийн урьдчилсан дүнгээр борлуулалтын орлого нь 4.2 их наяд төгрөгт хүрчээ. Үүнээс гадна төрийн өмчит компаниудын зардал нь ч буурсан байна. Энэ оны эхний хагас жилд 430 тэрбум төгрөгөөр буурсан гэх статистик гарчээ. Төрийн өмчит болон төрийн өмчийн оролцоотой компаниуд 2018 оны эхний хагас жилийн байдлаар 37.3 тэрбум төгрөгийн төрийн өмчийн ногдол ашиг улсын төсөвт төвлөрүүлсэн нь түрүү оны мөн үеийн гүйцэтгэлтэй харьцуулахад зургаа дахин нэмэгдсэн үзүүлэлт юм байна.

Ц.Даваасүрэн сайдын намтрыг сөхье. Хөвсгөлийн уугуул. ЗХУ-ын Украины Харьковын политехникийн дээд сургуулийг 1989 онд, Удирдлагын академийн Бизнесийн удирдлагийн менежерийн ангийг 1994 онд, Япон улсын Сайтомогийн их сургуулийн эдийн засгийн ангийг 1998 онд дүүргэсэн, эдийн засаг, удирдахуйн ухааны магистр гэсэн өгүүлбэр намтарт нь дурайдаг. Эрчим хүчний автоматикийн инженер мэргэжилтэй. 1989-1992 онд Төвийн эрчим хүчний системд автоматикийн инженерээр ажиллаж байж. Тэр утгаараа эрчим хүчний салбарын зовлон, жаргалыг гадарлахтайгаа нэгэн. 1995-1999 онд Сангийн яамны Валютын харилцааны газарт мэргэжилтэн, 1999-2000 онд Сангийн яамны Мэдээлэл, хяналт шинжилгээ, үнэлгээний газрын дарга, 1999 онд Сангийн яамны Эдийн засгийн бодлогын газрын Гадаад харилцааны хэлтсийн дарга, 2000-2005 онд Санхүү, эдийн засгийн яамны Төрийн сангийн газрын дарга, 2005-2008 онд Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамны Санхүү эдийн засгийн газрын даргаар ажиллаж байсныг намтраас нь харчих боломжтой. Монгол Улсын Шадар сайдын Эдийн засгийн зөвлөхөөр ажиллаж байгаад 2008 оноос өнөөг хүртэл УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж яваа. Тэр зуураа МАН-аас МАХН руу орж, бие дааж, буцаж МАН руу орж байв. Товчхондоо УИХ-д нэр дэвшихийн тулд нам солихоос бие даах хүртэл байж болох бүх л аргыг хэрэглэсэн улстөрч. Соцдек угшилтай гэх нь бий. Сангийн яаманд ажиллах үедээ П.Цагаан, н.Гансүх, Я.Очирсүх нартай ойр байсан гэсэн яриа дуулддаг. Ч.Улаан, Н.Энхбаяр гэсэн томчуудтай ойр явсан он жилүүд, хамтдаа ярьж тохирсон мөнгөний ажлууд бий гэсэн хардлагыг учир мэдэх улс өөр зуураа ярьдаг. “Тэнхлэг” клуб, “Залуу лидер” клуб гэх мэт улс төрийн чигийн төрийн бус байгууллагатай холбоотой байсан гэх мэдээлэл ч сонсогддог.

Өмнөх засгийг унагахад гарын үсэг цуглуулж оролцсон учраас Эрчим хүчний сайд болсон гэх мэт дэл сул яриа хөвөрдөг ч автоматикийн инженер гэсэн мэргэжил нь нөлөөлсөн гэх таамаг бас бий. Магадгүй л юм.

Саяхан нэг ийм явдал болж. Ц.Даваасүрэн сайд ОХУ-д болсон нэг том хуралд оролцож л дээ. Тэр хурлын үеэр манай Засгийн газрын төлөөлөл Эгийн голын усан цахилгаан станцын асуудлыг түрдээ ярихгүй гэсэн тохироотойгоор явсан ч Ц.Даваасүрэн сайд “Эгийн гол усан цахилгаан станц” компанийн захирал залуугийн ятгаасаар ярьчихсан юм байна. “Эгийн голын усан цахилгаан станц” компанийн захирал Б.Отгонсүхийн хувьд Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын Засаг даргын орлогч, орос, англи хэлгүй, эрчим хүчний салбарын мэргэжилгүй нэгэн гэдэг нь намтраас нь харагдаж байна. Сайдыг Эгийн голын станц ярингуут оросууд асуултаар “нүдэж” эрчим хүчний тохируулагч үүрэг гүйцэтгэх учиртай усан цахилгаан станцын тухай ээлжит үр дүнгүй яриа хөөрөө хойд хөрш манай хоёрын дунд өрнөөд өнгөрч. Бүр тодруулж хэлбэл Ц.Даваасүрэн сайд овоо наашилж байсан Эгийн голын усан цахилгаан станц барих асуудалд тус болохоосоо ус болчихож. Оросууд ЮНЕСКО-д “Монгол Улс усан цахилгаан станц барьж танай өвд орсон Байгал нуурт нөлөөлөх гээд байна” гэсэн хов хүргэж, өнөөдүүл нь судалгаагаа нарийвчил гэсэн чиг өгчихөөд байгаа энэ үед дэндүү гоомой зүйл хийсэн гэж салбарынхан нь ярьж байна. Эгийн голын усан цахилгаан станц ажиллаж эхэлбэл эрчим хүчний тохируулгын үүрэг гүйцэтгэж эрчим хүчээрээ Оросоос хараат байхаа болих давуу тал бий. Энэ мэт давуу талуудаа Ц.Даваасүрэн сайд үгүй хийчихээд байна. Тэгэхээр Эгийн голын усан цахилгаан станцын тухай таатай мэдээ хэсэгтээ л гарахгүй нь тодорхой болжээ. Бас нэг мэдээллийг нэмж хүргэхэд сэргээгдэх эрчим хүчний төслүүдийг зогсоогоод байгаа юм байна. Наран дээр 58 төсөл, салхин дээр 10 хүрэхгүй төсөл байсан нь зогссон гэсэн үг.

Гадны экспертүүд манай улсад ирэхээрээ хагас зууныг элээсэн Дулааны цахилгаан станцуудаа өргөтгөхөөс өөр ажил яагаад хийхгүй байгаа юм бэ, гэнэт дэлбэрвэл яах вэ, яагаад шинэ эх үүсвэр барьдаггүй юм бэ гэж толгой сэгсэрдэг. Бүх станц нь хойноо төвлөрсөн, уул уурхайн том төслүүд хэрэгждэг, цаашдаа ч том төслүүд хэрэгжих өмнийн говьдоо Даланзадгадын 9-хөн МВт, Энержи ресурс-ын 18-хан МВт станцтай улсын хувьд нутгийнхаа өмнөд хэсэгт цахилгаан станц барих зайлшгүй шаардлага бий. Бүр тодруулж хэлбэл Таван толгойн станц аминд тулсан асуудал болчихоод байгаа. Оюу толгой мөнгөө гаргаад станц барья гэдэг, манай засаг төдийгөөс өдий хүртэл толгой сэгсэрсээр ирсэн. Таван толгой дээрээ өөрсдөө цахилгаан станц барина, та нар харин бидний босгосон станцаас эрчим хүч худалдаж аваарай гэсэн яриа л өрнөж байсан түүхтэй. Өнөөдүүл нь ч цахилгаан станц барьчихвал авъя гэж дуугараад бүр гарын үсэг зурах ёслолын ажиллагаа болсныг тод санаж байна. Гэтэл Ц.Даваасүрэн сайд эсрэгээрээ юм ярьсаар суугаа. Дахиад хэлэхэд “Оюу толгой барь гээд байхад барихгүй юм, Монголын төрөөр ингэж тоглохоо боль” гэсэн утгатай мэдэгдлийг саяхан хийснийг уншигчид тод санаж байгаа байх. Бүр яамныхаа нэрээр ийм утгатай өгүүлбэр жиргэж, тэр жиргээ нь өнгөрсөн бямба гаригт лав яамных нь албан ёсны цахим хуудсан дээр дурайж байсан.

Оросын тал шугамдаа хэд хоног засвар хийхээрээ “Танайхыг түр салгалаа өөрсдийгөө аргалаарай” гэдэг, яг тэр өдрүүдэд нь манай эрчим хүчний системд том аваар гардаг байдал төдийгөөс өдий хүртэл ажиглагдсаар ирсэн нь хэнд ч ил зүйл. Тусгаар тогтнолын асуудал яригдахаас аргагүй өнцөг. Ц.Даваасүрэн сайд байсхийгээд хэвлэлийн бага хурал зарладаг гишүүдийн нэг. Хамгийн сүүлд гэхэд АТГ-аас Эрчим хүчний яамны удирдлагуудыг 5.8 тэрбум төгрөгийн тендерийг өөрсдийн хамаарал бүхий хуулийн этгүүдүүдэд өгсөн гэж мэдээлсний дараахан өөрийгөө өмөөрсөн мэдээлэл хийсэн юм. Ц.Даваасүрэн сайдыг тойрсон шуугиантай мэдээллүүдийг энэ мэтчилэн дурдвал өчнөөн асуудал ургаж харагддаг. Аль нь бодитой үнэн гэдгийг шууд хэлэх боломжгүй ч салбарт нь шинэ станц барих, Эгийн голын станцаа шийдэх гэх мэт шийдлээ хүлээсэн том асуудлууд байхад өөрийгөө өмөөрсөн мэдэгдэл, Оюу толгойг зүхсэн байр сууриас өөр хийсэн зүйлгүй суугаа нь лав бодитой үнэн. Үүнээс гадна шинэ эх үүсвэр барих асуудлыг буюу Өмнөговьд барих цахилгаан станцыг ил тод эсэргүүцдэг хэрнээ үеэ элээсэн, музейд тавимаар техник технологитой Дулааны цахилгаан станцуудынхаа өргөтгөлд хойд хөршөөс мөнгө авах ажилд хачин идэвхтэй хөдөлж байгаа нь бас үнэн.

Ц.Даваасүрэнд нэг арга бий. Өөрийнх нь талаар элдвийн яриа хөөрөө гараад ирэхээр шууд л Оюу толгойг муулдаг. Сайдын УИХ-д сууснаас хойших жилүүдийн ярилцлагыг гүүглдээд харахаар “Рио тинто болохгүй байна”, “Оюу толгойн гэрээг өөрчлөх хэрэгтэй”, “Оюу толгойтой эцсээ хүртэл тэмцэнэ” гэсэн агуулгатай мэдэгдлүүдээр дүүрэн. Наанаа жигтэйхэн шударга дүр эсгэж, ядуу хоосон хүн шиг загнаж, зөвхөн улс орон, иргэдийнхээ төлөө тэмцэж яваа юм шиг дүр эсгэдэг Эрчим хүчний сайдын хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг сөхөж харъя. Өнгөрсөн оны хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ 169 сая 152 мянган төгрөгийн жилийн орлоготой, 9 сая 343 мянган төгрөгийн хадгаламжтай, 71 сая төгрөгийн зээлтэй, Ди Эл Өү (Ээж мадам эмэгтэйчүүдийн эмнэлэг) ХХК, “Цолмон хээр” ХХК, “Өег мебель” ХХК, “Нэмүт” ХХК-д хувьцаа эзэмшдэг, хувьдаа орон сууцтай, “Сузуки”-гийн машинтай гэж мэдэгджээ. Эндээс харахад төдийгөөс өдий хүртэл төрд зүтгэж ирсэн, гадна өнгөндөө шударга улстөрчийн дүр эсгэдэг Эрчим хүчний сайд дөрвөн ч компанид хувьцаа эзэмшдэг сүрхий бийлэгжүү нэгэн болж таарч байна.

Дээр дурдсан бүх баримтыг эвлүүлээд харахаар хоёр нүүртэй, олны өмнө жүжиг тоглодог улстөрч гэсэн зураг тодроод ирж байна. Хэвлэл мэдээллээр олны өмнө ярьж, хэлдэг шигээ нэгэн биш гэдгийг нь танил талаа албан тушаалд шахаж дарамталж байж тавьдаг, хамаатныхаа бүсгүйд төрийн өмчийн бүхэл бүтэн компанийг шинээр байгуулж өгдөг, байгуулж өгсөн компанидаа төрийн өмчийн 30 гаруй газраас мөнгө татах тушаал шийдвэр гаргасан нь хэлээд өгч байна. Даваасүрэн сайдын тухай хэвлэлээр цацагдсан, эх сурвалжуудын мэдээлж буй бүх л мэдээлэл түүнийг амиа бодсон, шунал ихтэй, шударга бус, шантаажчин, зөвхөн хувийн эрх ашгийг нэгдүгээрт тавьдаг хүн гэдгийг л хэлээд байх шиг байна. Юун улс орны эрх ашгийг эрхэмлэдэг улстөрч, юун иргэдийнхээ өмнөөс Оюу толгойтой тэмцэгч. Оюу толгойн эсрэг дуугардаг мэдэгдэл бүр нь харин ч дэвшилтэт эдийн засгийн эсрэг байдгийг нь батлаад өгдөг. Түүний шантааж, эсэргүүцлээс болж Оюу толгой гацаж, долларын ханш хаданд гарсан нь булзах аргагүй үнэн.

Хэвлэл мэдээллээр гардгаасаа тэс өөр хүн гэдгийг нь батлах өчнөөн жишээ хэвлэлээр хөвөрч байна. Ийм л хүн 2008 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл бүхэл бүтэн арван жил Монголын төрд шударга үнэнч хүний дүрд хувирч жүжиг тоглож явна. “Даравч далдайна, булавч бултайна” гэсэн айхавтар үг бий. Ц.Даваасүрэн сайдын үнэн нүүр царай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тодорч эхэллээ. Улстөрчдийн хувьд бол Ц.Даваасүрэн гэж хэн бэ гэдэг нь нэгэнт ил болчихсон. Сайдыг тойрсон улстөрчид, нэг намынхан нь юу гэж л түүнээс харанхуй, тэнэг байв гэж. Тод жишээ нь Ц.Нямдорж байна. МАН-ын Ө.Энхтүвшин нэг удаа бүлгийнхээ хурал дээр “Хамгийн муу хүн, адгийн урвагчийг олоод ир гэвэл Ц.Даваасүрэнг аваачиж өгвөл яг таарна” гэж ярьж суусан гэдэг. Бүр сүүлийн жишээ гэхэд л эрчим хүчний салбарынхан, нэр заагаад хэлбэл Ч.Саранжавын эсэргүүцэл байна. Арван хувийн Ц.Даваасүрэн гэж өөр зуураа ярьдаг улстөрчдөөс тэвчээр нь барагдсан хэн нэгэн нь “Чи одоо идэж ханахгүй байна уу. Одоо боль л доо” гэх мэтийн хатгасан, зөвлөсөн үг хэлж байгаа гэдэгт эргэлзэх зүйл алга.

Ер нь Ц.Даваасүрэн шиг поп улстөрчдийн хүчин зүтгэлээр засаг унадаг, төр бужигнадаг. Засаг төр ганхаж бужигнах хэрээр долларын ханш галзуурдаг. Долларын ханш огцом өсөхөөр хохирдог ганцхан хэсэг бий. Тэр нь Эрчим хүчний сайдын элэг зүрхнээсээ хайрлаад байгаа мэт дүр эсгэдэг энгийн жирийн ард иргэд. Засаг төр унахад хэн хождог гээ. Ц.Даваасүрэн тэргүүтнүүд. Шинэ засаг байгуулагдахад сайдын суудал авна, сайдын суудалд тухалмагцаа хамаатны охиндоо төрийн компани байгуулж өгч, ойр тойрны хүмүүсээ төрийн компаниудын аль л мөнгө эргэлддэг суудлууд руу чихдэг учраас ашигтай байхаас яахав. Гэхдээ Ц.Даваасүрэн шиг хоёр нүүртэй ийм улстөрчид улс төрд удахгүй шиг байна аа. Өмнөх шигээ поп улстөрчдийг хуйлран дагадаг хүн эрс багасчихсан. Ц.Даваасүрэн мэтийн дүр эсгэсэн попуудын балгаар халаасан дахь хэд нь цаас болоод байгааг мэдчихсэн учраас тэр л дээ.

Монгол Улсын нүүр царай, ард түмнийг төлөөлөх, тэднийг араасаа үлгэрлэн дагуулах баатруудын дүрд бөхчүүдийг тоглуулдаг болоод удлаа. Эд нар ч тэр дүрдээ бүр дасчихсан. Сүүлдээ “Намайг хэн хэлэх вэ, нохойг хэн саах вэ” гэсэн шиг гадаад, дотоодгүй бүдүүлэг авирлах нь хэрээс хэтэрч байна.

Тамирчид олимп, ДАШТ-ээс медаль хүртвэл авсан медалийнх нь чансаагаар эрэмбэлж, сар бүр мөнгөн урамшуулал өгдөг. Ингэж бүхий л насаараа улсаас урамшуулал нэрээр мөнгө авч байгаа тамирчид голдуу л бөхчүүд. Бөхчүүд гэж нэг их зантай, биеэ тоосон нөхөд. Ингэж хамраа сөхөхөд нь энэ сар болгон олгодог урамшуулал ихээхэн түлхэц болоод байгаа юм. Хүүхэд, залуучуудын хувьд боловсрол гэж гүйгээд яах вэ бөх болчихвол олимп, дэлхийгээс ганц медаль чирээд ирэхэд төр засаг нь ард түмэнтэйгээ өмнө нь сөгдөж мөргөөд байдгаа барьж, бүх насаар нь урамшуулал өгчихдөг юм байна, тэгж амьдарч болох юм байна гэдэг ойлголт, хүмүүжлийг хэдийнэ авчихсан. Учир нь олимп, дэлхийн дэвжээнээс медаль хүртсэн тамирчдаас хамгийн өндөр урамшуулал авдаг эхний 20 тамирчин л гэхэд сардаа 2-7.5 сая буюу дундаж нь 4.7 сая төгрөгийг гар дээрээ авч байгаа. Ийм урамшуулал байгаа юм чинь толгойгоо ажиллуулж, тоо бодож сургууль соёл, бичиг үсэг гэж гүйгээд яанам бэ, боловсролын хэрэггүй, бөх болоход л бол оо. Яагаад ч юм Монголд бөх хүн, бөхчүүд шиг “од” үгүй. Тэгсэн хэрнээ ард түмний хайр хүндлэл, итгэлийг даадаггүй нь бөхчүүд. Тэдний ялж ялагдаж чаддаггүй, сэтгэлийн хатгүй байдал нь улам даамжирч хүн төрөлхтний өмнө монгол хүний үнэлэмжийг унагаж, Монгол гэдэг нэрийг гутааж дуусгалаа.

Дотооддоо гэж ярихад Монголын үндэсний бөхөд найраа гэдэг юм гаарч, үнэн хүчийг үзэн барилддаг бөхгүй болтлоо дампуурчихаад байгаа. Найрааныхаа ханш, даваагаа өгч авалцаж байгаа үнэ өртгөө бүр наадамчин олны өмнө ил цагаан яриад сууж байдаг болцгоочихсон. Зүлэг ногоон дэвжээн дээрээ гараад хоёр бөх хүч үзлээ гэхэд нэг нь унаж, нөгөө нь давж таарна аа даа. Унасан нь уйлж, хашхирч тахимаа өгөхгүй зугтаж, хөмхийгөө зууж, учраагаа нударч, тохойлдож бүр заримдаа элэг бүсээ тайлахын оронд гэдрэгээ хараад хэвтэж унаснаа хүлээн зөвшөөрөхгүй газар шаана. Болвол дахиж барилдчих санаатай нь илт гүрийж үзэгчдийг залхаадаг нь бүр элбэгшсэн.

Гадаадад бол жүдо, самбо, чөлөөт бөх гээд бөхийн төрлийн тамирчид ялж, ялагдаж сураагүй гэдгээ алхам тутамдаа харуулсаар. Хамгийн хариуцлагатай тэмцээн болох олимпийн наадмын дэвжээнээ хүрэл медаль авчихлаа хэмээн хэт баярлаж сүүлийн хэдхэн секундэд сэтгэлээ бариагүйгээсээ болж ялагдал хүлээж байх жишээний. Тамирчин нь сэтгэл хөдлөлөө хянаагүйгээс ялалтаа баталгаажуулалгүй медалиа алдчихаад байхад багш дасгалжуулагчид нь дэвжээн дээр гарч ирж том багагүй нүцгэлцгээн гүзээгээ харуулж дэлхий даяар Монгол Улсынхаа нүүрийг нэг сайн шарсан сан. Эсвэл ямар нэг медаль авчихаараа алах ялаас мултарсан хоригдол мэт чанга хашхирч хөөрч, Монгол төрийн алтан соёмбот тугийг буруу зөрүү нөмөрч гүйж харайж, багш нар нь эр, эм шавиа толгой, хүзүүн дээрээ суулгаж гүйн бөөн нус нулимс болдог. Энэ бүхэн нь зарим талаараа соёлт хүн төрөлхтөнд хүмүүн бусын үйлдэл мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг. Олон зууны турш шашины гэмээр ном дүрмээр аядуу зөөлөн явж ирсэн сумог монгол бөхчүүд алаан, хядаан болгочихсон. Давааны мөнгийг нь хэрээ мэт шүүрч авч, дэвжээ буюу дохё руу нь нулимж, нүдний булангаараа камер, үзэгчид рүү хялалзан айлгаж даналзсаныхаа хариуд манай сумочид юу хүртлээ. Япончуудад монгол бөхчүүдийн энэ ааг омог, биеэ авч яваа байдал зэрэг нь огтоос хүндэтгэл төрүүлээгүй бөгөөд цаагуураа ямар нэгэн айдас, болгоомжлол байсан учраас тэднийг нэг нэгээр нь ямар нэг шалтаг шалтгаанаар дэвжээнээс нь буулгаж, зодог тайлуулсаар байгаа. Ингэх нь аргагүй шүү дээ. Боловсролгүй хүн мөнгөтэй байх нь нийгмийг балладаг учир япончууд сумочдоо бага балчираас нь боловсролтой байхыг бяртай байхтай адил хэмээн үзэж аль аль талыг нь жигд хөгжүүлж ирсэн байдаг.

Хүнд дийлдэг, дийлдэггүй юм гэж бий. Бөхчүүд олимп, дэлхийн дэвжээнд ялчихаар Монгол Улсын тусгаар тогтнол сэргээд, улс эх орны хөгжил улам батжаад байдаг юм шиг, эсвэл ялагдчихаар Монгол Улсын дархан байдал алдагдаад аюулгүй байдалд ноцтой хор хохирол учирдаг юм шиг бодоцгоож тийм хандлага гаргаад байдаг нь анзаарагдсан. Тэгж ойлгож хэрхэвч болохгүй. Нэг тамирчны ялах, ялагдахаас хамаарч байгаа, байхгүй нь мэдэгддэггүй жижиг улс биш ээ, Монгол. Сая Азийн наадамд Монголын жүдочид Хятадын багтай барилдаад 4:2-оор ялагдсан. Гэтэл энэ ялагдлаа хүлээж чадахгүй дэвжээн дээр гарч өрсөлдсөн баг болоод тэр танхимд цугласан олонд хүндэтгэл үзүүлж ёсолгоогоо хийгээгүй нь Монгол Улсын нэрийг гутааж дуусгасан шүү. Жүдогийн өнөө хатуу ёс жаяг хаачив. Өрсөлдөгчдөө ялагдаж чадахгүй, ялагдаж мэдэхгүй тэднийг одоо яалтай вэ.

Дэлхий нийт, хүн төрөлхтөн бөх, бокс мэтийн тулааны голдуу, ганцаарчилсан спортыг төдийлөн өндөр үнэлдэггүй. Учир нь хувь хүний, ганц хүний карьераа өсгөх гэсэн амин хувиа илүүтэй бодсон бэртэгчин спорт гэж үзээд нэг их тоохгүй, улс орны зүгээс ч онцгойлон анхаараад байдаггүй юм.

Бөхийн төрлүүдээс гарч ирсэн “Аварга, аварга” гээд байгаа эдгээр улс эргээд ард түмэндээ нэмэр тус болно оо гэж ер үгүй. Их сайндаа л УИХ-ын гишүүн болж байгаа нь цаанаа мөн л өөрийнхөө карьерыг өсгөж байгаа өнөө аминчхан санаа. Гишүүн болоод бас гавихгүй ээ. Гийгүүлсэн юмгүй, попорсон нэгэн болдог нь нүднээ ил билээ. Бөхчүүд гадаад, дотоодгүй хаана ч байсан допинг хэрэглэнэ. Хэрэглэх хэрэглэхдээ хамгийн хортой, хориотойг нь хэрэглэнэ. Ийм боловсролгүй байж болох уу. Дэлхий нийтээрээ жигшдэг сэргээшийг ус ундаа, талх тариа шигээ бодож биедээ шахжээ суудаг мөн хэцүү улс аа. Энэ бүхний эцэст бөхчүүдийг дэмжээд дэмжээд дэмтэй юм олж хардаггүй юм чинь дэлхийн жишгээ дагаад багийн спортыг хөгжүүлэх тал дээр бүх анхаарлаа төвлөрүүлэх цаг нь иржээ. Нэг багт арван хүнтэй, эвтэй байж чадсан багийн тамирчин нийгэмдээ 100, 1000 мянган хүнтэй эвтэй байх чадвартай болчихсон байдаг. Тэр хэрээр нийгэмдээ үзүүлэх эерэг нөлөө нь геометр прогресс шиг үржинэ.

Тэгэхгүй бол энэ хэдэн бөхчүүдийг тойглож, байдгаа барихын хэрээр улам бүдүүлэгтэж, тэнэглэл нь улс эх орны нэрийг цаашид яаж гутааж, нүүр хийх газаргүй болгохыг мэдэхгүй юм. Тэнэглэлийг нь зогсоож дийлэхгүйгээсээ хойш багийн спортоо дэмжсэн шиг дэмжиж, үлдсэн жаахан нэр хүндээ хамгаалж, нэгдэж нийлж чаддагаа дэлхий нийтэд харуулъя.