Category: их-уншсан

Ерөнхийлөгчийн АНУ-д хийсэн айлчлалыг үр дүнтэй боллоо хэмээн судлаачид ам сайтай байна. АНУ Монгол Улсын хувьд стратегийн түншлэлийн харилцаатай тав дахь улс болсон нь үүнийг илтгэж буй биз. АНУ-ын хувьд 17 улстай стратегийн түншлэлтэй. Тэдгээрт өндөр хөгжилтэй улсууд л багтдаг гэдгийг онцолъё. Монголын ноос, ноолууран бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын зах зээлд татваргүй экспортлох зорилго бүхий Гуравдагч хөршийн худалдааны тухай хуулийн талаар энэ айлчлалаар хөндсөн. Уг хууль батлагдахад дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй гэсэн байр суурийг хоёр талын төрийн тэргүүн нарын зүгээс илэрхийлсэн юм. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч АНУ-ын Стратеги, олон улсын судалгааны төвд “Монгол-АНУ-ын харилцааны төлөв байдал” сэдвээр сэтгүүлч, эрдэмтэн судлаачидтай уулзалт, ярилцлага хийсэн. Таван минутын уулзалт 40 минут болон сунгагдсан гэх зэргээр арвин үйл явдалтай, үр дүнтэй айлчлал боллоо гэдгийг ч судлаачид хэлж байна.

Дипломат харилцаа гэдэг ангид, тусдаа, ойлгоход бэрх зүйл огт биш. Дипломат харилцаа гэдэг тухайн улс орон өөрийн эрх ашгийг нэгдүгээрт тавьж, мөн нөгөө улсынхаа эрх ашгийг харгалзан үзэж, харилцан ашигтай байхыг хэлж буй. Энэ бүхэн хүн хоорондын харилцаан дээр л тогтоно. Тухайн лидерийн ур ухаан үүнд тун чухал. Энэ удаад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч цөөн хүн амтай, буурай орных гэсэн өнцгөөс бус амбицтайгаар өөрийн эрх ашгийг тэргүүнд тавьж чадсаныг хэн хүнгүй ярьж байгаа юм. Үүнээс энэ удаагийн айлчлалын далайц хэр өргөн хүрээний, ач холбогдол, унац нь ямар вэ гэдгийг харж болохоор байна.

Бүх зүйл хоёр талтай. Энэ чухал айлчлалыг сайн, үр дүнтэй болчих вий, Х.Баттулга дэлхий нийтэд сайхан харагдчих вий гэхээс айдас хүйдэстэйхэн суусан хэсэг бүлэг нөхөд ч байв. Зарим нь тэсгэл алдан АНУ-ын ерөнхийлөгч Трампыг мэншион хийж жиргэнэ лээ. Нэг жиргээч бүсгүй “Тэрээр хоёр жилийн өмнө Ерөнхийлөгчөөр томилогдсоноосоо хойш Монголд агуу ардчиллыг бий болгоход хүргэсэн тулгуур багануудыг нэг нэгээр нь сүйрүүлэх болсон. Монгол Улсад гуравдагч хөршийн туслалцаагүйгээр ардчилал дахин хэзээ ч сэргэхгүй. Эрхэм хүндэт Д.Трамп, бидэнд таны тусламж хэрэгтэй байна. Таны дэмжлэг үгүй бол бид бүс нутагтаа ардчиллыг амжилтгүй хэрэгжүүлсэн улсын нэг болох нь. Бид эргээд Оросын, бүр муугаар бодвол Хятадын нөлөөнд автах нь гэж эмээж байна” гэжээ. Нэг нөхөр мөн л Трампыг мэншион хийж байгаад Ерөнхийлөгчийн эсрэг тусгайлан бэлдсэн постероо хавсарган “Fuck” хэмээн жиргэсэн харагдсан. Тун хариуцлагатай, өргөн хүрээтэй энэ айлчлалд хувийн гомдол, эрх ашгаар хандах нь хэр зохистой юм бол доо.

Ер нь ч тэгээд сошиал ертөнцөд нэг пост бичсэнээр тусгаар улсын аюулгүй байдал, ардчиллын үнэ цэнийг аварна гэдэг ч юу л бол. Харин “Уулын чинээ цагааныг туулайн чинээ хар” гэгчээр улс орноо муухайгаар харагдуулчих шиг боллоо. Х.Баттулга сайн, муу хүн эсэх, түүнд хэн нэгэн дургүй байх нь энэ тохиолдолд огтоос хамаагүй юм. Ерөнхийлөгч хувь хүнийхээ зүгээс бусдад яаж ч ойлгогдож болно. Гэхдээ тэр бол 2000 жилийн төрт ёсны түүхтэй Монгол Улсын төрийн тэргүүн. Ерөнхийлөгчөө дэлхий нийтэд муу, муухайгаар харуулж байгаа явдал нь бид өөрсөд рүүгээ нулимж буй хэрэг. Дэлхий дахинд энэ хүний тухай сөрөг зүйл яриагүй байхад бид харийнханд муугаар харуулна гэдэг өөрийгөө л, Монгол Улсаа л доромжилж байна гэсэн үг. “Олгой хагаравч тогоон дотроо” гэсэн философитой улс биш сэн билүү, бид.

Монгол Улс дэлхийн 190 гаруй улстай дипломат харилцаатай. Энэ бат бөх гүүрийг бий болгохын төлөө олон мянган эх оронч амиа өгч, олон аавын хүү, ээжийн охид ухаанаа сийлсэн. Энэ гүүрийг нураах, эмтлэх, сэвтүүлэх, үгүйсгэх эрх нь зөвхөн тэдэнд л бий. Хэн дуртай нь шүлсээ үсчүүлэх төдийхнөөр үгүйсгэгдэж боломгүй зүйл бол тусгаар тогтнол, Монгол гэх нэр юм. Энэ бүхнийг онцолж буйн учир нь дэлхийн тавцанд Монголын төрийг Ерөнхийлөгчөөр л дүгнэнэ, цэгнэнэ. Энэ гурван сая хүнийг Төрийн тэргүүн л төлөөлнө. Тэртэй тэргүй Монголын нийт ард түмэн энэ хүнийг Ерөнхийлөгч болгоно оо гээд сонгочихсон. Түүнд өөрсдийгөө, төрт улсаа төлөөлөх эрхийг өгчихсөн. Үгүй ээ тэгээд хүссэн ч, эс хүссэн ч дэлхийн хүчирхэг гүрэн АНУ-ын ерөнхийлөгч манай төрийн тэргүүний дал мөрийг алгадан найрсгаар угтан авсныг бид ч, дэлхий ч харлаа шүү дээ. Тийм байхад бид нэмэр болохгүйгээс нэрмээс болж яанам бэ.

“Дэлхий дээр ардчилсан, ардчилаагүй улс, тусгаар тогтносон, хэн нэгэн улсын хараат улс гэж байдаг болохоос том, жижиг улс гэж байхгүй. Том, жижиг Ерөнхийлөгч ч гэж байдаггүй” хэмээн Монголын сэтгүүл зүйн нэрт төлөөлөгч, Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, “Өдрийн сонин”-ы тоймч Г.Дашрэнцэн агсан одоогоос зургаан жилийн өмнө бичиж байсныг нэхэн сануулах нь зүйтэй болов уу.

Путиныг далайд шумбаж сүйрсэн хөлөгт хүндэтгэл үзүүлж явах зуур Москвад мянга гаруй жагсагчийг баривчилсан мэдээ дэлхийн хэвлэл мэдээллийнхний анхааралд байна. Харин хойд хөршийн голлох мэдээллийн сувгууд энэ үйл явдлыг мэдээлсэнгүй. Элдэв шоу, концерт цацсан шигээ өнжив. Ирэх намар болох хотын зөвлөлийн сонгуульд сөрөг хүчний нэр дэвшигчийг бүртгэлгүй хассан нь москвачуудыг жагсахад хүргэсэн юм. Ер нь хойд хөршийн сонгууль нэг том дохиурын дор болсоор ирсэн нь нуух юмгүй ил үнэн. Путин засаглалынх нь эхний жилүүдэд ийм аргаар эрх мэдэлд хүрсэн “хүнд гар”-уудаасаа салах гэж үйлээ үзэж байгаа тухай мэдээлэл дуулдаж л байдаг.

Москвагийн жагсаалтай зэрэгцсэн бас нэгэн жагсаал Хонгконгод өрнөж буй. Сарын өмнөөс сая орчим хүний эсэргүүцлээр эхэлсэн жагсаалын хүч өнөөг хүртэл суларсангүй. Хонгконгчуудын жагсаал өнөөдөр ч олон улсын анхааралд байна. Хятадын хууль тогтоомжийг зөрчсөн гэж сэжиглэгдэж буй хэнийг ч Хонгконгоос эх газрын Хятад руу шилжүүлэх агуулгатай хуулийн төслийг тэд эсэргүүцэж байгаа юм. Хуулийн төсөл батлагдвал авлига, эрүүгийн хэрэгтнүүдээс гадна хүний эрхийн төлөө тэмцэгчдийг ч хоморголон баривчилж, Хятад руу шилжүүлэх эрсдэлтэй гэсэн болгоомжлолыг жагсагчид онцолж байгаа. Ямартай ч жагсагчдыг нулимс асгаруулах хий ашиглан тараасан гэж олон улсын мэдээллийн агентлагууд онцоллоо. Төчнөөн хүн бэртэж гэмтсэн гэх мэт нарийн ширийн мэдээлэл өнөөхөндөө алга. Эсэргүүцэл энэ янзаараа дарагдахгүй хүчээ авбал Бээжин хяналтаа чангатгаж магадгүй гэсэн таамаг шинжээчдэд байна.

Хонгконгчууд өмнө нь 2003 онд Улсын аюулгүй байдлын тухай хуулийг Бээжингийн сонирхолд нийцүүлэн батлах гэж байна хэмээн эсэргүүцэн жагссан түүхтэй. Тухайн үед жагсагчид “Хэрвээ энэ хууль батлагдвал Хятадын эрх баригчдын зүгээс автономит нутаг дэвсгэрийн дотоод хэрэгт тавих хяналт нэмэгдэж, ардчилсан эрх, иргэдийн эрх чөлөө боомилогдоно” гэцгээж байв. Эсэргүүцлийн жагсаалаас болж тухайн үед яригдаж явсан хуулийн төслийн хэлэлцүүлэг тодорхойгүй хугацаагаар хойшилж байлаа. Хонгконгчуудын бас нэг жагсаалыг онцлохгүй орхиж болохгүй. Оюутнууд нь таван жилийн өмнө сонгуулийн системийг ардчилсан болгохыг шаардаж, 79 өдрийн турш эсэргүүцлээ илэрхийлсэн удаатай. Тэр жилийн оюутнуудын эсэргүүцэл дэлхийн түүхэнд “Шүхэрт хөдөлгөөн” гэдэг нэрээр үлдсэн юм.

Тоймлоод харвал урд, хойд хөршийн иргэд ардчилал, эрх чөлөө, шударга сонгуулийн төлөө жагсаал зохион байгуулж, удирдагчид нь иргэдийнхээ жагсаалыг албадан тарааж, мянга давсан хүнийг баривчилж хорьж байна. Бусад улсаас илүү бидэнд хамаатай үйл явдлууд. Бүр хачин их хамаатай үзэгдэл. АНУ-д төвтэй “Фрийдом хаус”-ын “Эрх чөлөөний газрын зураг” дээр манайх хавь ойрынхоо улсуудаас цор ганцаараа ногооноор тэмдэглэгддэг. Дэлхий даяараа Азийн Монголыг “Ардчиллын баян бүрд” гэдэг нь цаанаа ийм учиртай. Тус байгууллагынхан сүүлийн арваад жилийн турш эрх чөлөө нь хумигдах улс орнуудын тоо нэмэгдсээр ирснийг хоёр жилийн өмнө онцолж байлаа. “Фрийдом хаус” иргэний, улс төрийн эрхийн судалгааг жил бүр явуулж, дэлхийн улс орнуудыг 1-7 хүртэл оноогоор дүгнэдэг. Ингээд эрх чөлөөтэй, хагас эрх чөлөөтэй, эрх чөлөөгүй гэсэн гурван ангиллаар ардчиллыг хэмжчихдэг. Тэдний судалгаагаар хуучин соц лагерийн орнуудаас Төв, Зүүн Европын Чех, Польш, Монгол л эрх чөлөөтэй гэсэн ангилалд багтдаг юм. Бүр тодруулж хэлбэл Европт орших өнөө хоёрыг эс тооцвол тивдээ, бүсдээ бид ганцаараа эрх чөлөөтэй, ардчилалтай цор ганц улс. Зүүн хойд Азиасаа гэж яривал Өмнөд, Солонгос, Япон бас “ногоон арал”. Өөрөөр хэлбэл хоёр хөршөөсөө ялгарах бидний маш том онцлог, давуу тал энэ. Бид ардчилалтай, зах зээлийн эдийн засагтай, эрх чөлөөнийхөө хувьд “ногоон арал”.

Гэхдээ нөгөө талаас нь харвал ардчилал их эмзэг. Тэр дундаа манайх шиг хавь ойрдоо ганцаараа эрх чөлөөгөө тунхагласан жижиг улсын ардчилал бүр эмзэг. Хөршүүд нь дэлхийн их гүрнүүд гэсэн өнцгөөс ажвал хээрийн шувууны өндөг шиг сүүдэр тусгахгүй хамгаалах учиртай эрхэм нандин зүйл. Манайх шиг эрх чөлөөг оройдоо залсан, чөлөөт эдийн засагтай дажгүй хөгжиж яваад уруудсан улсын жишээ цэнхэр гаригт цөөнгүй. Улиг болтол давтагддаг наад захын жишээ гэхэд л Венесуэл. Газрын тосны их нөөцтэй энэ улс цагтаа дэлхийн том эдийн засгуудын нэг байсан ч хүчтэй ганц удирдагчийн олон жилийн хаанчлал энэ улсыг үгүй хийчихсэн. Өнөө удирдагч нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг хөөж, хөрөнгө оруулсан төсөл бизнесийг нь хурааж авч, иргэддээ орон сууц тарааж хэсэгтээ бужигнуулсан. Орон сууцтай, зүгээр сууж байгаад дажгүй амьдрах бололцоотой болсон нийт олонх Мадурог үг хэлэх бүрд л алга нижигнүүлж явсан даажинтай үнэн Венесуэлийн өнгөрсөн түүхэнд бий. Одоо тэнд инфляци өчнөөн тэгтэй тоогоор хэмжигдэж, иргэд нь даржин аж төрж, арай дажгүй сэхээлэг хэсэг нь эх орноосоо дүрвэж байна.

ОХУ ч ялгаагүй Путин засаглалаа тогтоож тэрбумтнуудаа шоронд хийж, төрд бүхнийг гэсэн уриа хүчээ авч эхэлснээс хойш байдал эвгүйдсэн. Өнөөдөр Оросын эдийн засаг хэцүүхэн байгааг учир мэдэх эдийн засагчид сануулаад, онцлоод эхэлчихсэн. Ямар сайндаа л москвачуудыг талхаар хангадаг том үйлдвэрийнх нь ажилчид хэдэн сар цалингаа аваагүй гэж ажил хаяж өлсгөлөн зарлахав. Москвачуудыг талхаар нь тасалж байж үйлдвэрийн ажилчид цалинтайгаа залгасан нь ердөө саяхны үйл явдал. Хойд хөршийн эдийн засаг хэцүүдэж, рублийн ханш шал арчих болсон шалтгааныг холоос хайх шаардлагагүй. Бизнест нь төрийн оролцоо хүчээ авч, төр бүхнийг чадагч супермэн болсны л гэм. Урд хөршийн тухайд дэлхийн том эдийн засгийн нэг ч сүүлийн үед тод анзаарагдах болсон нэг үзэгдэл нь хөрөнгө оруулагчдыг дайжихад хүргэж байгаа.

Төрийн оролцоотой хүчирхэг компаниудын давамгайлал энэ улсын эдийн засагт муугаар нөлөөлж эхэлсэн гэсэн дүгнэлтийг учих мэдэх улс хэлээд эхэлчихлээ. Төрийн компаниудаа нэгтгэлээ, томрууллаа, төрийн өмчийн ийм тийм компани байгууллаа гэсэн агуулгатай мэдээлэл давтамжтай дуулдах болсныг уншигч та ч анзаарсан байх.

Эрчээ алдахгүй яваа том эдийн засагтай улсуудын түүхийг сөхөхөд зах зээлээ жамаар нь хөгжүүлсэн орнууд л гялалзаж яваа анзаарагддаг. Улстөрчид нь төрд бүхнийг, хүчирхэг төр гэж цээжээ дэлдэж, баялаг бүтээгч, том компаниудаа адалж, өнөөхийг нь иргэд нь олонхиороо дэмжээд алга ташаад эхлэхээр алсдаа байдал бишиддэгийг Венесуэл, ОХУ зэрэг улсаас харчихаж болно. Манайд ч иргэдийнхээ эрх, бизнесийн эрх чөлөөг уландаа гишгэсэн энэ улсуудын эхэн үеийн попрол анзаарагдаад удаж байгаа. Манай эрх баригчид том төсөл эхлүүлсэн улстөрчдийг толгой дараалан баривчилж, томоохон компанийн захирлуудын гарт гав зүүж, үндэсний компанийнхаа хөрөнгийг хураана гэсэн сүржин мэдэгдэл хийж, гадны ганц том хөрөнгө оруулагчаа байсхийгээд дуэлд дуудсан шигээ аж төрцгөөж байна, өнөөхөндөө. Хамгийн эмзэглэмээр нь удирдагчдын энэ үйлдэлд олонх алга ташицгааж байна. Анзаарч харахаар л өнцөг.

Аялал жуулчлалын улирал ид дундаа байна. Монгол Улсад жилд 600 мянган виз бий. Үүнээс 120 мянга нь жуулчны виз. Үүний 40 мянга нь урд хөршийнхөн. 40 мянга нь БНСУ-ын иргэд. Үлдсэн 40 мянга нь манай улстай харилцаатай 40-50 орны виз. Тэгэхээр нэг улсаас 1000 хүрэхгүй жуулчин ирж байгаа юм. Энэ бол үнэндээ аймшиг. Монгол Улсыг дэлхийд хэн ч мэдэхгүй байна гэсэн үг. БНСУ, Япон, Турк гэсэн гурван орон руу л манайх шууд нислэгтэй. Ухаандаа гуравдагч хөршийн орнууд руу. Өөр хаашаа шууд нисэж байгаа юм. Бид хоёр том гүрний дунд тусгаарлагдсан хэвээр байгаа үнэнтэй эвлэрэх ёстой.

Эх орноо, элгэн саднаа, эцэг өвгөдөө доош нь хийж байгаа юм биш. Монгол орныхоо мууг дуудах гээд байгаа юм биш. Зүгээр л дэлхийд Монголоо арай өөрөөр таниулах цаг нэгэнт болжээ гэдгийг хэлэх гэсэн юм. Дэлхий нийтээрээ мэддэг, дэлхийн мэдээллийн сувгуудын овоо хараанд байдаг нэг ч монгол хүн алга. Чин үнэнийг хэлье, Чингис хааныг маань орчин үеийн дэлхий мэддэггүй юмаа. Манай олимпийн аваргуудыг нэг ч хүн таньдаггүй юм. Уудам тал нутаг, зах хязгааргүй говь хээр, уртын дуу, морин хуур, наадам… ерөөсөө мэддэггүй юм. Мэддэг болох арга бол монгол гэсэн тодотголтой дэлхийн “од”-ыг бэлдэх, бий болгох. Эсвэл дэлхийн одуудын анхаарлыг Монгол руу хандуулах, эх орондоо авчрах, тэдэнд долигонож, байдгаа барих нь чухал боллоо. Тэднийг дагаад дэлхийн хэдэн зуун сая хүн явж байдаг юм. Монголын төр засаг аялал жуулчлалд, эх орноо гадаадад сурталчлахад чамгүй хөрөнгө зарж байна. Тэр хөрөнгийг “од” бий болгох, “од”-уудыг авчрах, ийм хоёр зүйлд зарцуулъя. Тэгж гэмээнэ хүссэн хүсээгүй дэлхийн жуулчид монголчуудын ямар ч оролцоогүйгээр хүрээд ирнэ. Тийм урсгал нээгдсэн үед нислэгийн тийз, жуулчдын ая тухтай орчин… гэх мэт нь бүгдээрээ жижиг асуудлууд болно.

Жишээ нь бид үнэхээр алсыг хардаг байсан бол ерэн он дөнгөж гарангуут Хэнтий аймгийн Бэрхийн уурхайн хажууд сэрийж сарайгаад хэвтэж байсан Хятадын Батлан хамгаалахын сайд Лин Бяогийн эхнэртэйгээ хамт зугтаж яваад сүйрсэн онгоцны сэгийг тэр хэвээр нь хадгалаад, ямар нэг хэлбэрээр, ая данг нь олж тохижуулаад, хятадуудад зориулсан үзмэр болгочих байлаа. Тэгж чадсан бол өнөөдөр Монгол Улс урд хөршөөс дор хаяж 20 сая жуулчин хүлээгээд авчихсан, энэ тоо жилээс жилд өсөж, чинээлэг хятадуудын мөнгийг сааж суух байлаа. Учир нь Лин Бяо нь тухайн үедээ Хятадын хоёрдугаар хүн, Мао Зэдуныг залгамжлагч гэгдэж байсан юм. Тийм болохоор хятад хүн бүр түүний онгоцны сүйрлийг сонирхдог. Дорнод аймгийн хил гааль ерэн оны эхээр Манжуураар хамгийн түрүүнд нээгдэж хөршүүд орж ирсэн. Ирсэн хятад бүхэн ажлаа амжуулаад ганцхан зүйл хүсдэг байсан нь Лин Бяогийн сүйрсэн онгоцны сэг дээр очъё гэсэн хүсэлттэй. Тэр нь Дорнодоос 300 гаруй км, шороон замаар, түүнийг огт тоохгүйгээр цувцгааж байсан. Үүнийг тухайн үеийн дорнодчууд бүгд мэднэ. Ирэхэд нь хээр талд онгоцны сэг төмөр нь л байдаг. Баахан зураг дарж шуугилдаж байгаад буцдаг байлаа. Гэтэл төд удалгүй хаягдал төмөр хятад руу гаргаж эхэлсэн. Нэг өглөө харах нь ээ, өнөө онгоцны сэг төмрүүдийг цэмбийтэл ачаад явчихсан байдаг. Ингээд дэлхийн тэрбум хүний анхаарлыг онцгой ихээр татаж байсан үзмэр байхгүй болсон доо.

Ерэн оны дундуур дэлхий мэдэхгүй Монгол Улсад Холливүүдийн жүжигчин Жулиа Робертс ирж Төв аймгийн малчин Ц.Хэнмэдэх гуайнд сар орчим амьдарч баримтат кино хийж баруунд цацсан. Үнэнийг л хэлье, өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд Монголын тухай энэ баримтат кино шиг дэлхийд Монгол Улсыг таниулсан, хэдэн зуун сая хүн үзэж танилцсан сурталчилгаа байхгүй. Өнөөдөр ч гараагүй л байна. Ядаж л Монголд сэм сэмхэн ирж буцаад байгаа Стивен Сигалыг Монголын пиарчид яагаад ашиглаж чадахгүй байгаа юм бэ. Эхнэр Эрдэнэтуяа нь эх орноо гэсэн сэтгэлтэй, жинхэнэ монгол эмэгтэй л байна лээ шүү дээ. Дэлхийн аль ч улсын, ямар ч нэр төртэй эрчүүд эхнэрийнхээ үгнээс гардаггүй байлгүй дээ, монгол эрчүүд шиг.

Европт Монголыг сурталчлах өдрүүд гэж төр засаг, яам тамгын том бүрэлдэхүүн оролцсон, том төсөвтэй, баахан дуучид, жүжигчид, загвар өмсөгчид… өөр юу юу ч оролцдог билээ, олон зуун хүн онгоц хөлслөн, тив дамнан очдог арга хэмжээ байна. Бараг уламжлалт байх шүү. Үнэхээр европчууд тэнд нь цуглаад, бөөн юм болж байдаг гээд бодохоор их инээдтэй. Европт амьдардаг монголчууд тэндээс авсан эхнэр юм уу, нөхрөө, тэднийхээ хамаатан саднуудыг, за тэгээд Монголын Элчин сайдын яамдынхан найз нөхдөө дуудчихсан байдаг. Тэр сүртэй арга хэмжээнд нь Европ тивийн улс орны иргэдийн хэн нь сайн дураараа ирсэн нь байдаггүй. Манайхан болохоор Европт гудамжны нохой нь Монголыг мэдэхээр боллоо гэсэн юм ярьсаар эх орондоо ирдэг. Эхэнд бичсэн статистикаар бол Европоос жилд мянган жуулчин ирдэг юм уу.

Спорт бол хүн төрөлхтний талаас илүү хувь нь байнга сонирхож байдаг агуу сэдэв. Тэгвэл тэр Криштиану Роналдуг, Усэйн Болт, Майкл Жордан, Майк Тайсон… ер нь дэлхий мэддэг л бол хэн ч байсан яадаг юм, дэлхий тэр чигээрээ ууж идэх, унтаж хэвтэхийг нь хүртэл цаг үргэлж харж тандаж байдаг “од”-уудыг Монголд урьж авчраад долоо хоног байлгая. Түүнийг нь дэлхий рүү “Монголд” гэсэн автортой цацъя. Дэлхийн мэдээллийн бүх сувгууд шүүрээд авна. Ямар ч үр дүн гардаггүй Монголыг сурталчлах өдөрлөгт зарцуулсан мөнгөний чинь, ямар ч үр дүн гардаггүй аялал жуулчлалын яаманд зориулж буй төсвийн чинь өчүүхэн хувь нь л үүнд зориулагдана. Эдгээр хүмүүс нэг бүрт их удахдаа гурван сая ам.доллар л зарцуулагдана. Таван тэрбум хүн тэдгээр “од”-уудын монгол малчны гэрт айраг ууж суугааг үзнэ. Монголд очих сэдэл таван сая хүнд нь төрнө. Ядахдаа ингэж харахгүй бол манай аялал жуулчлалын салбар явахгүй юм байна. Уул уурхай, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал гэсэн гурван үндсэн салбарт тулгуурлан эдийн засаг хөгжинө гээд байгаа биз дээ.

Монгол гэдэг нэрийг ертөнцийн чихнээ дуурсгах, Монгол руу ирэх сэдлийг дэлхийн жуулчдад төрүүлэх бүх л боломж бололцоог эрж олон, хийж хэрэгжүүье. Хийх хүн арга аа олдог, хийхгүй хүн шалтагаа олдог гэдэг шиг жуулчдыг сая саяар нь авчрах боломж байна, даанч онгоцны тийзний үнэ өндөр, нислэг цөөхөн, ирлээ ч аятайхан бие засуулчих жорлон ч алга гэх шиг… юм ярихаа боль. Усэйн Болтыг дэлхийн “од” болсноос хойш ядуу африкчуудаас бүрдсэн, өчүүхэн жижиг арал улс Ямайкт жилд 10 сая жуулчин очоод байгааг та бүгд уншсан л биз дээ. Ямайкт тэгээд гоё онгоцууд өдөр шөнөгүй жуулчин зөөгөөд, өндөр зэрэглэлийн зочид буудлууд сүндэрлэж байдаг гэж бодож байна уу. Манайх шиг модон жорлон ч байхгүй газар. Өнөө айхавтар өт хорхой, могой шавьжнаас нь жуулчид байтугай нутгийн иргэд мөнхөд айж болгоомжилж байдаг газар. Дэлхийн сая сая жуулчин тэгээд юунд нь болоод тийшээ цуваад байгаа юм. Зөвхөн Усэйн Болт гэсэн брэндийн төрж өссөн, ажиллаж амьдардаг газар орныг үзэх гэж л тэр. Аялал жуулчлал гэдэг аль ч утгаараа ямар нэг брэндийг дагаж хөгждөг байна. Тэгвэл Монголд дэлхийг дэлдийлгэх, дэлхийн жуулчдыг хэдэн саяар нь татах юу ч алга…

Одоо манайд явж байгаа зарчмаар жижиг, дунд үйлдвэр хөл дээрээ босох ч үгүй юм байна. Учир нь жижиг, дунд үйлдвэр том үйлдвэрээ дагаж хөл дээрээ босно. Түүнээс биш ЖДҮ-ийн сан байгуулаад нэмэргүй юм гэдгийг бид бэлхнээ харлаа. Тэр төсөл улстөрчдийн халаасанд орсныг хэн хүнгүй мэдэж авсан. Өмнө нь ЖДҮ-ийн төсөл бариад очсон хүмүүс баахан шаардлагыг нь арай гэж даваад банк руу очоод барьцаа хөрөнгө мэтээс болоод бүдэрчихдэг байсан юм. Гэхдээ жижиг, дунд үйлдвэрийн төслийн зээл банкаар дамжиж, банкны зээлийн санд бүртгэгддэг байсан. Гэтэл Батзориг сайдын үед л банкаар дамжиж зээл өгөхөө болиод сайд цохоод шийдчихдэг маягтай болчихсон байгаа юм. Төсөл бариад ирсэн Должин, Дулмаа нарт олдохгүй зээл улстөрчдөд юуны ч юм төлөөсөнд өгчихсөн байсан. Ингээд хэвлэлээр энэ булхай дэлгэгдэж, нийтийн эсэргүүцэлтэй тулсан ч ЖДҮ-чин улстөрчдийг хуулиар буруутгасангүй. Учир нь У.Хүрэлсүх М.Энхболдын эсрэг улс төр хийхдээ ЖДҮ-чин гишүүдийг барьцаалж, ашиг гаргаад л өнгөрөх шив.

Ер нь төрөөс явуулж байгаа бодлогоор бол мөнгө өгчихвөл ЖДҮ босно гэж үзээд байгаа. ЖДҮ хэзээ босдог юм гэхээр томоохон үйлдвэр, том салбар босч ирэхэд төрөөс мөнгө гаргасан гаргаагүй дагаж бий болдог. Одоо байгаагаараа байвал юу ч сайжрахгүй. Үйлдвэр байгуулна гээд мөнгө зарсан ч, тэр нь магадгүй улстөрчдөд биш иргэн Дулмаад очсон ч хүн амын гучин хувь ядуу байна гэсэн статистик өөрчлөгдөхгүй. Энэ нь төрөөс явуулж байгаа бодлого буруу байгаад байгааг илэрхийлж байна. ЖДҮ бий болгохын тулд том үйлдвэрүүдийг барьж босгох. Том үйлдвэрийг дагаж ашиг хийсэн компаниуд хөл дээрээ босдог. Хөл дээрээ боссон компаниуд дараа нь арай томоор харж, экспортын тухай ярьж эхэлдэг. ЖДҮ хөл дээрээ боссон жишээнүүд бий. Эрдэнэт, Оюу толгойг дагасан жижиг, дунд үйлдвэрүүд, ялангуяа Оюу толгойд хамтарч байгаа үйлдвэрүүд дэлхийн стандартыг мэдэрч, туршлага сууж байгаа. Өнөөдөр манайд байгаа жижиг бизнес эрхлэгчид гэхээр лангуучид буюу Эрээний ганзагачид, малчид л байгаа юм.

Лангуучдыг үйлдвэрлэгч гэхээсээ амин зуулгаа авч яваа улс гэж болох юм. Малчид ч бас үйлдвэрлэгч гэхэд хэцүү. Тэдний 90 гаруй хувь нь 200 хүртэлх малтай. Энэ нь амьжиргааны түвшиндээ л хүрэлцэнэ үү гэхээс жижиг, дунд үйлдвэрлэл гэхгүй. Манайд жижиг, дунд үйлдвэр ор байхгүй биш л дээ. Хэр хэрэндээ л хичээгээд байгаа хэрнээ дээшээ ахиж өгөхгүй байгаа нь нэгийг хэлнэ бус уу. Төмрийн, модны, оёдлын, хүнсний гээд жижиг үйлдвэрүүд үлгэн салган, хаалгаа барьчихалгүй ажиллаад байгаа нь цөөнгүй. Эд нар хөл дээрээ яагаад босохгүй байна гэхээр яг тэдний үйлдвэрлэдэг барааг Хятадаас хямдаар оруулж ирээд байгаа. Жишээ нь, саяхан баахан хэл ам дагуулсан зам тусгаарлах шар хашааг М.Даваасүрэнгийн “Ган хийц” компани өлхөн хийчихнэ. Гэтэл хэний ч шахаа юм, импортоор ороод ирж л байгаа юм. Ингэхээр жижиг, дунд үйлдвэрүүдээ яаж хөгжүүлэх юм. “Exclusive”-ийн Майцэцэг хэрэндээ л хямдаар оёмол бүтээгдэхүүн дотооддоо үйлдвэрлээд байгаа ч ганзагачид тэдний загварыг хуулбарласныг урдаас авчраад зарсаар л байгаа. Угтаа бол Төрөөс аж үйлдвэрийн талаарх баримтлах бодлого гэж бий. Энд дотооддоо үйлдвэрлэдэг барааг гаднаас авахгүй гэсэн заалтууд байдаг нь санамсаргүй харахад нэг их өөдрөг, эх оронч санаа шиг. Гэтэл дотооддоо үйлдвэрлэдэг, оёмол бүтээгдэхүүн, ширээ сандал, замын хашлага хийдэг хайсыг хүртэл импортоор оруулж ирээд байхаар өнөөх үндэсний үйлдвэрлэгчид босох боломжгүй болж байна.

Тэгвэл ямар гарц байна. Жишээ хэлье л дээ. Лангуучдыг үйлдвэрлэгчид болгохын тулд томоохон оёдлын үйлдвэрүүд нээгдэх ёстой. Учир нь ганзагачдын 70 хувь нь хувцас оруулж ирдэг юм билээ. Малчдыг үйлдвэрлэгч болгохын тулд ноос, арьс, шир, мах боловсруулах, гуравхан төрлийн томоохон үйлдвэр барьчихад л хоёр зуун хоньтой хүн амин зуулга залгуулах төдий биш, бизнес болж хувирна. Манай улс далан сая толгой малтай. Үүнээсээ арван саяыг нь жилдээ иднэ. Жаран саяыг нь хадгалаад байдаг. Тэр нь асар их зардал. Мал сайжруулах эрүүлжүүлэх гэж санаа тавилаа ч вакцин энэ тэрээ ч авч дөнгөхгүй. Жишээ нь Засгийн газар малыг хөлөөр нь гаргах эхний ээлжинд зөв байсан. Хэрэв гаргасан бол малчид арай ахиу мөнгөтэй болох байсан биз. Мөн Эмээлтийн тэнд хог болсон адууны 600 мянган ширийг илжрүүлээгүй байсан бол багаар бодоход зургаан тэрбум төгрөг малчдын халаасанд орох л байсан. Ноос. Манай Ерөнхийлөгч Монголоос экспортлох ноосон, оёмол бүтээгдэхүүнийг татвараас чөлөөлөх саналыг АНУ-д тавьсан. Хэрэв энэ саналыг АНУ баталбал жил бүр малчид багаар бодоход кг нь таван мянган төгрөгийн үнэтэй гучин мянган тонн ноосоороо утас ээрээд оёмол бүтээгдэхүүн болгож экспортолбол нэг кг ноос хориос тавин долларын үнэтэй оёмол бүтээгдэхүүн болно гэсэн тооцоо байдаг.

Үнэн хэрэгтээ нийслэлд том үйлдвэрүүд цөөхөн, ажлын байр үндсэндээ ханасан. Гэвч хот руу ирэх хүн урсгал тасраагүй. Нийслэлийн утааг сааруулахын тулд хөдөөгийнхний хот руу нүүх урсгалыг зогсоох шийдвэр өмнөх Засаг дарга гаргасан. Угтаа бол Үндсэн хууль зөрчиж байгаа юм л даа. Ийм шийд гаргахын оронд хоёр зуун хониных нь түүхий эд боловсруулахад зөв бодлого барьсан бол тэд хэний ч шахалтгүй буцаад явчихна. Харин хөдөөнийхний малын түүхий эдийг боловсруулбал хүн амын дөчөөд хувийг хангах үйлдвэрүүд өлхөн баригдах боломжтой гэсэн тооцоо бий.

НҮБ-аас хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг боловсруулах талаар дөрөв, таван жил дэмжлэг үзүүлж байна. Хэдхэн жилийн өмнө Японоос хуурай сүү боловсруулах зуугаад машин оруулж ирсэн. Тухайн үедээ энэ машинууд ажиллаад хөдөөгийнхний сүүг худалдаж аваад газар дээр нь хуурай сүү болгон Японд экспортлох тухай яригдаж байсан. Өнөөдөр энэ төслийн хувь заяа юу болсон нь тодорхойгүй байна. Энэ мэтчилэн гадныхны жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжсэн маш олон төсөл санаачилгууд байдаг. Харамсалтай нь Монголын төр дэмжлэг бага үзүүлдэг тухай төсөл хэрэгжүүлэгчид ярьдаг. ЖДҮ-ийг хөгжүүлье гэвэл бодлогоо өөрчилье. Том үйлдвэрүүдийг байгуулъя. Өнгөрсөн хугацаанд ЖДҮ-д зарцуулсан мөнгөөр хэд хэдэн том үйлдвэр байгуулчих боломжтой байсан. Өнөөдөр Монголд бодитоор хөгжиж байгаа ЖДҮ гэвэл Оюу толгойн 200 гаруй, Эрдэнэт үйлдвэрийн ханган нийлүүлэлт хийдэг 100 гаруй компани л юм. Тэгэхээр жижиг, дунд гэсээр ахиж өгөхгүй байгаа үйлдвэрлэлийн салбараа хөгжүүлэхийн тулд томоохон үйлдвэрлэлийг дэмжихэд анхаараад үзвэл яасан юм. Тэд аяндаа л ЖДҮ-ээ дэмжээд явчихна шүү дээ.

Д.ТӨГСХҮСЛЭН

Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлгийг анзаарах нь ээ, ингэж харж, асууж суугаа нь цөөхөн байна. УИХ-ын гишүүн Ж.Ганбаатар л манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Хувийн хэвшлийнхнийг төрийн олон мянган дарамтаас яаж хамгаалах вэ гэж их бодож байна. Одоогийн Үндсэн хуульд эдийн засгийг төр зохицуулна гэсэн заалт бий. Үүнээс гадна төр эдийн засгийн харилцааг дэмжинэ гэсэн тодорхой өгүүлбэр байх ёстой. Үүний хүрээнд органик хуулиудад тодорхой өөрчлөлтүүд оруулж, эдийн засаг бизнесийн орчинг дэмжих хэрэгтэй. Улс төр бүх салбарт хэт хамааралтай байна. Энэ саналын гол үүрэг нь хэн дуртай хүн, байгууллага, бизнес эрхлэгчдийг дарамтлахаас хамгаалах” гэж онцолно лээ. Эрхэм гишүүний энэ үгийг анзаарсан хүн хэр олон байгаа бол, шаргал ордонд тухлагчдаас. Мань эрийн энэ саналыг байнгын хороон дээр дэмжээгүйг бодоход Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлгийг эдийн засагтай уяж сэтгэж харах сонирхол хууль батлагчдад огтхон ч төрөхгүй яваа бололтой. Манай 76 өнөө л эрх мэдэл, байгалийн баялгийн булаацалдаан дундаа бужигнаж байна.

Үндэсний томоохон үйлдвэрлэгч нэг эмэгтэй “Монголд бизнес эрхлэх дайны талбарт тулалдаж яваагаас ялгаагүй стресс, дарамттай байдаг” гэж нулимс цийлгэнүүлэн ярьж суусан нь санаанаас гардаггүй юм. Ж.Ганбаатар гишүүний хэлсэнчлэн Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар, Татварын ерөнхий газар, Хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалах газар гэх мэт гоё нэртэй байгууллагууд бизнесийнхнийг элдэв татвар хураамж, торгуулиар дарамтлахаас өөрийг хийдэггүй нь хэний ч нүдэнд ил үнэн. Өмчийг хувьчилж, хувийн өмчийг дээдэлж, чөлөөт зах зээлийг сонгосноороо 1992 оны Үндсэн хууль эдийн засагт түүхэн үүргээ гүйцэтгэсэн. Наад захын тод жишээ гэхэд л Монголын эдийн засгийг 30 жилийн өмнөхтэй харьцуулбал тэнгэр газар шиг ялгаа харагдана. Зүй нь энэ удаагийн Үндсэн хуульд орох өөрчлөлтийн төсөл 1992 онд батлагдсан, өнөө үйлчилж буй “эцэг хууль”-ийн заалтуудыг улам чамбайруулж сайжруулахад чиглэх ёстой. Уг нь өдийд гишүүд Ж.Ганбаатар гишүүний “Эдийн засаг, бизнесийн орчинг дэмжих заалт маш чухал. Тэгж байж бидний ирээдүйг олон зүйлээс аварна. Хичнээн хичээгээд бизнес эрхлэгчдийг дарамталж буй бүгдэд хяналт тавьж чадахгүй. Харин Үндсэн хуульдаа тусгаад өгчихвөл Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаж зогсоох боломжтой” гэсэн саналыг хоёр гараа өргөөд дэмжих учиртай.

Эдийн засгийг дэмжсэн ямар заалтыг Үндсэн хуульд тусгавал Монгол Улс сонгож авсан зам жамаараа дажгүй хөгжих вэ гэсэн асуулт тавиад хариу хайя. Гэхдээ энэ асуултын хариуг хэлэхийн өмнө Үндсэн хуулийн 59.2-ыг онцолмоор байна. Уул уурхайнхны хамгийн их болгоомжилж, ажиглаж яваа заалт. Засгийн газрын гаргасан шийдвэрийг үл тоодог, хэзээ дээрээс даам гарчихсан орон нутгийн удирдлагуудын өндөр эрхийг бүрэн дархалсан заалт гэж болгоомжилж суугаа юм билээ. “Монгол Улсын нутгийн өөрийн удирдлагын үндсэн байгууллага нь сум, дүүргийн ИТХ-ын хурал юм. Сум, дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал хуулиар тогтоосон хязгаарын хүрээнд өмчийн болон татвар тогтоох эрхтэй байна. Сум, дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгчдийн тоо, тэдгээрийг иргэд сонгох журмыг хуулиар тогтооно” гэсэн заалтыг хэлээд байна л даа. Яг үнэндээ энэ заалт асуудлын уг суурь нь биш. Суурийг нь зөв тавиад өгчихвөл шийдэгдээд цэгцрээд явчих зүйл.

Одоо үндсэн асуудалдаа оръё. Африкийн улсууд, манайх шиг орны тухайд санхүүгийн сахилга батгүй гэсэн том гэм бий. Ийм шалтгаанаар хөгжил нь урагшилж өгдөггүй зураг цэнхэр дэлхийд Африк, манай хоёроор тогтохгүй. Байгалийн баялагтай, хөгжих бололцоотой хэрнээ эдийн засаг нь гялалзаж өгдөггүй улсуудыг харахаар санхүүгийн сахилга батгүйгээсээ болоод алдаад яваа нь маш тод анзаарагддаг. Ийм улсууд Үндсэн хуульдаа санхүүгийн сахилга батыг тусгаж өгч байж асуудлаа шийднэ гэж олон улсын хуульч шинжээчид зөвлөдөг юм билээ. Санхүүгийн сахилга батгүй улсуудын төсөв алдагдалтай батлагддаг, улстөрчдийнх нь ая зангаар төсвийн алдагдал байнгын өгссөн графиктай явдаг, УИХ, Засгийн газар нь төв банкаа мөнгө хэвлэ гэж дарамталдаг, их мөнгө хэвлэх хэрээр инфляци, ханш хяналтаас гардаг, өндөр инфляци, галзуурсан ханш эдийн засгийг туйлдуулдаг. Уг нь өнөөгийн тогтолцоогоор бол Монголбанк Засгийн газартай хамааралгүй. Гэхдээ Үндсэн хуульдаа санхүүгийн сахилга батыг тусгаж, хашиж өгөөгүй учраас парламент, гүйцэтгэх засаглалаас Төв банк руу төдийгөөс өдий хүртэл дайралт, шахалт хийсээр ирсэн нь хэнд ч ил үнэн. Санхүү сахилга батыг суурь зарчмаа болгоогүйгээс шалтгаалж парламент нь төсвөө хатуу хянаж чаддаггүй асуудал зовлон өнөөгийн УИХ-аас анзаарагддаг. Аль ч орны парламент төсвөө хатуу хянаж байж л эдийн засаг зөв замаар урагшилдаг.

Үндсэн хуулийн өөрчлөлт тойрч яригдаж буй, эдийн засагтай холбоотой өөр нэг асуудал бол баялгийн сан. Баялгийн сангийн хувьд Үндсэн хуулийн хэмжээнд ярих өнцөг биш, санхүүгийн сахилга баттай бол аяндаа цэгцрэх түмэн асуудлын нэг гэж эдийн засагчид онцолдог.

Өмнө дурдсан орон нутгийн удирдлагуудын засгаасаа давсан эрх ч Үндсэн хуулиас үүтгэлтэй. Орон нутгийн дарга нар засгийн тогтоол шийдвэрийг халаасалж ажлаа эхлүүлэх гээд очдог уул уурхайн компанийнхны хувьд ”хадны мангаа” болсон нь Үндсэн хуульд хожим орсон өөрчлөлтөөс эхлэлтэй. Бүр анх Үндсэн хуульд өмчийг тун зөв харж тусгаж байв. Тодруулж хэлбэл өмчийг хүнд наалдаж байвал хувийн, хүнээс холдсон бол нийтийн гэж ялгаж байсан юм. Хувийн өмч гэдэг нь тодорхой. Иргэн Бат, Дулмаад хамаарах өмч. Нийтийн гэдэг нь дотроо төр, олон нийтийн байгууллага, шашны байгууллагын өмч гэсэн задаргаатай байлаа. Хожим өмчийн зүй жамын нарийн мэдлэггүй хууль тогтоогчид өмчийг төрийн, орон нутгийн гэж хувааж алдаа гаргасан нь мөн л хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй гашуун үнэн. Уг нь орон нутаг бол төрийн нэг л хэсэг. Эндээс төрийн өмчийн нэг хэсэг нь орон нутгийн өмч гэсэн гаргалгааг төвөггүй хийчихэж болно. УИХ орон нутгийн өмчөө мэдэж захирч чадахаа больсон шалтгаан ерөөсөө энэ л дээ.

Олон хэвшлийн эдийн засаг гэсэн ойлголтыг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төсөлд тусгаж өгөх хэрэгтэй гэж эдийн засагчид үзэж байна. Ингэснээр зах зээлийг төрөөр давах гэсэн гажуу ойлголт засагдана гэсэн тайлбар дуулддаг. Товчхондоо зах зээлийг хамгаалах хашаа нь олон хэвшлийн эдийн засаг гэсэн тодотгол. Манайханд нэг төөрөгдөл бий. Хятадын төр нь коммунист, эдийн засаг нь капиталист гэж. Яг үнэндээ урд хөрш төрийн капитализмтай. Социализм, коммунизмаасаа аль эрт татгалзчихсан улс. Ардчилал, чөлөөт эдийн засгийг сонгосон Монголын хувьд төрийн капитализм биш зах зээлийн капитализмыг хөгжүүлэх учиртай. Хятадын капитализмын тухайд бүгдийг төрийн өмчийн компаниудаар шийдэж, үнээ ч төрийн оролцоогоор зохицуулж ирсэн учраас ганхаад эхэлсэн гэх шинжээчдийн байр суурь эргэж хармаар дүгнэлт мөнөөсөө мөн. Ямар ч улсын хувьд үнийн сигнал нь худлаа болчихоор, зах зээлийн жамаас зөрөөд тэрсээд ирэхээр дэлхийн эдийн засагтай холбогдож чадахаа больчихдог. Аль хэдийнэ глобальчлагдаж нэг болсон дэлхийн эдийн засгаас холбоо тасарсан ямар ч эдийн засаг нурах нь нэг дээр нэгийг нэмэхэд хоёр гардаг шиг дэндүү тодорхой зүйл. Үндсэн хуульдаа олон хэвшлийн эдийн засгийг хүлээн зөвшөөрч, зах зээлийн зарчмыг дагана гээд тунхаглачихвал наад зах нь л гэхэд ямар ч үндэслэлгүйгээр шатахууны үнэ буулга, цалин өсгө гэсэн шаардлага сонсогдохоо болино. Шатахууны үнэ дэлхийн захын ханшаа дагадаг, цалин цуух хөдөлмөрийг үнэлсэн үнэлгээ гэдгийг зах зээл хөгжсөн ямар ч улсын иргэд яс, махандаа тултал ойлгосон байдаг. Үндсэн хуульдаа зарчмаа тов тодорхой тусгачихсан учраас тэр л дээ. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ чөлөөтэй байх ёстойг монголчууд ер нь хүлээн зөвшөөрчихсөн. Хөдөлмөрийн хөлсний тухайд хуучин нийгмийн үеийнхээрээ яваа гэсэн шүүмжлэл бий. Төрийн албаны тэддүгээр зэрэглэлийн цалин гэх мэтээр хуульчилж тогтоосон жишиг хөдөлмөрийн зах зээл нь жамаараа хөгжиж буй улсад лав байхгүй. Их хөдөлмөрлөсөн нь ахиу, хөлсөө бага урсгасан нь татуу цалин авдаг. Энэ мэт хандлага, сэтгэлгээний өчнөөн зөрүүг арилгах боломж Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төсөлд л байна даа.

“Зөв тусгал”-аас энэ бүхэн эхэлсэн юм. Эцэг эх, асран хамгаалагчдад хандсан, уриалсан энэ аян цагдаагийнхны хамгийн их үр дүн өгсөн бодит ажлын эхлэл. Өглөөнөөс үдэш хүртэл ажил гэсээр гэртээ зориулах хомсхон цагтаа гар утас, телевизээ ширтээд суучихдаг шинэ эриний эцэг, эхчүүд үр хүүхдэдээ бага цаг зориулах болж. Үр хүүхдээ хэн хүнгүй л хайрладаг. Хайрласан ч тэр бүр илэрхийлээд байдаггүй. Мөн тэднийг болохгүй юм хийчих вий, осолдчих вий, буруу зуршилтай болчих вий гэж санаа зовно. Гэхдээ санаа зовохоос хэтрэхгүй, анзаарахгүй өнгөрөх нь олонтаа. Өөрөө сайнаар үлгэрлэхгүй л бол нэг л мэдэхэд хаанаас ч юм хачин үг сонсчихсон, тэрийгээ буруу хазгай шулганаад эсвэл буруу зуршил сурчихсан байх нь бий. “Гарцаар л гардаг юм шүү, ногоон гэрлээр л явдаг юм шүү” гэх хэрнээ хүүхдээ хөтлөөд л гарцгүй газраар жирийлгэнэ. Үг, үйлдэл хоёр ингэж зөрөөд байхаар хүүхэд хар аяндаа л “Аав, ээж гарцгүй газраар гараад болдог юм чинь” гээд л эхэлнэ. Энэ мэтчилэн олон зүйлд хүүхдэдээ эцэг, эхчүүд нь зөв тусгал болох санаачилгыг цагдаагийнхан эхлүүлж. Үүнийгээ сошиал, хэвлэл мэдээллээр сайтар сурталчлав. Сүхбаатарын талбайд сүртэй гэгч нь нээлт, хаалт хийлээ. Хүмүүс дуртай байна аа. Хүн хэлэхээс нааш гэдэг дээ. Мэдсээр байж алдаа гаргахыг алийг тэр гэхэв. Зөв тусгалыг сонсоод “Нээрээ тийм шүү” гэлцэв. Үр хүүхдэдээ цаг зав гаргах, тэдэндээ зөв үлгэрлэх, ойлголцох, ойлгох ёстойг санууллаа. Цагдаагийн ерөнхий газрын Хэрэг бүртгэх алба, Урьдчилан сэргийлэх хэлтэс, Нийслэлийн цагдаагийн газар, Тээврийн цагдаагийн алба, Хэвлэл мэдээллийн төв нь энэ санаачилгад оройлон ажиллалаа. Үүний дараа тэд “Unfriend” аянг өрнүүллээ. Нийгмийн сүлжээ хэмээх нэгэн шинэ ертөнц бидний амьдралд нэвтрээд нэлээд жилийг үдэж. Зэрэгцээд л кибер гэмт хэргүүд гарч эхэлсэн. Фэйсбүүкээр танихгүй хүмүүсийн найзын хүсэлтийг хүлээн авч, нэр нүүрээ нуусан тэдгээр хүмүүст өөрийн тухай хамаг мэдээллээ алдаад сууж байдгийг, тэдний сөрөг муухайд уриалсанд болон гэмт хэргийн шинжтэй үйлдлүүдээс өөрийгөө, үр хүүхдээ хамгаалахыг анхааруулсан чухал акц болов. Үүнийгээ ч өргөн түмэнд хүргэхэд ихэд анхааран ажиллав. Хэвлэлийнхнийг, урлаг, соёлынхныг, олны танил эрхмүүдийг татан оролцууллаа. Өндөгнөөс өө олж харж, шүүмжилж дөнгөх монголчууд цагдаагийнхны зөв зүйтэй санаачилгуудыг ёстой нэг хир халдаахгүй уухайлан дэмжиж хүлээж авлаа.

Ингээд “Нэг хором” аян эхлүүллээ. Нэг хором уур хилэнгээ барих, замын хөдөлгөөнд орохдоо нэг хором тэвчих, ойлголцох нэг хором, тэвчих нэг хором гээд хормын хооронд болдог олон муу зүйлээс амь бие, эрүүл мэндээ хамгаалж болохыг анхааруулав. Нэг хором зарласнаас хойш танхайн гэмт хэрэг хорин хувь буурчээ. Залуус хэрхэн нэг хором тэвчсэнээ сошиалд бичиж, тэр нь үнэхээр үлгэр авахаар байлаа. Хоёр хүн муудалцаад барьцалдахын даваан дээр цаана суусан улсууд “Нэг хором, нэг хором” гэсээр эвлэрүүлсэн тухай сонссон л биз.

“Нэг хором”-ыг хөгшин, залуугүй, алдартай, алдаргүй бүгд уухайлан дэмжив. Өдөр тутмын ярианд ч нэг хормыг сануулсан хэлц үгүүд нэмэгдэв. Нэг хором тэвчиж, уур бухимдлаа дарвал гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлж болох тухай санаачлагчид UB palace-т залуусыг урьж ярилцлаа. Дуулиант шоу болж байгаа аятай л заал пиг дүүрч. Шинэ цагийнхны нийгмийн оролцоо, идэвх санаачилга, хандлага өөр болжээ. Сошиал орчинд болон хэвлэл мэдээллээр тасралтгүй мэдээллээ. Алга ташин хүлээж авлаа.

Хэдэн жилийн өмнө “Өдрийн сонин”, “Нэг машин өнгөрүүлбэл нэг ажил бүтнэ” хэмээх аян өрнүүлж байсан билээ. Уншигчид ихэд талархан хүлээж авсан юмдаг.

Энэ удаа цагдаагийнхан “Яараад яахав дээ”. Үр дүн нь гэвэл өнгөрсөн оныхтой харьцуулахад тавин хувиар нийт осол буурчээ. Нас баралт 11.7 хувиар, гэмтэл бэртэл 49.7 хувиар буурчээ. Хичнээн хүний амь нас, эрүүл мэндийг аварсан байх нь вэ. Зуны дэлгэр цагт бүгд л амралт зугаалгаар алс холыг, тэр дундаа хөдөөгийн сайхан байгаль руу зорьдог. Яг энэ үед “Яараад яахав дээ”-г сануулсан нь цагаа олсон, амь нас, эрүүл мэндээ хамгаалахад нь тус нэмэр болсон сайхан санаачилга боллоо. Замд гараад явахад хамгийн түрүүнд “Яараад яахав дээ” гэсэн томоос том самбар байршуулжээ. Цааш хэсэг явахад өнгөрсөн онд зам тээврийн ослын статистикийг томоос том хадчихаж. Тийм юм харсан хүн яаж яарах билээ. Өөрийн эрхгүй хурдаа сааруулж байдаг шүү. Толгой руу нэг юм ток хийтэл орноо доо. Өмнө нь ингэж соён гэгээрүүлэх, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг ийм бодитой үр дүнтэй хийж байсангүй. Хүмүүс цагдаагийнхны энэ санаачилгад үнэхээр ам сайтай байна. “Яараад яахав дээ” маань сүүлдээ хэрэлдээд яахав дээ, уурлаад яахав дээ гэж хүмүүсийн амнаас ам дамжин анхааруулга болоод явж байна.

Манай цагдаагийнхан гэмт хэрэг гарсан хойно л хэрэгтэнг барилаа, сэжигтэнг оллоо гэдэг байсан бол одоо тэр бүхнээс урьдчилан сэргийлж чадаж байна.

Булганы цагдаагийнхан дэлгүүрт зарагдаж байгаа бүтээгдэхүүн дээр “Яараад яахав дээ” анхааруулгаа наачихсан нь соньхон л харагдаж байна лээ.

Нэг үхрийн эвэр доргиход мянган үхрийн эвэр доргино гэгчээр нэг цагдаа алдаа гаргавал салбараар нь шүүмжлээд явчихдаг. Үнэн хэрэгтээ хэцүү үе тохиолдоход эмч, цагдааг л хамгийн түрүүнд боддог. Наадмаар уралдаанч хүүхэд мориноосоо унахад хамгийн түрүүнд цагдаа л очиж хүүг өргөн моринд нь мордуулж байна лээ. Баян-Өлгийд хүний амь аварч яваад цагдаа амь эрсэдлээ л гэнэ. Академич Р.Барсболдынд дээрэмчид орсныг дор нь барьчихлаа гэж дуулдана лээ. Хамгийн сүүлийн өдрүүдэд гарч байгаа мэдээлэл ийм л байна. Бусдын амь насны төлөө, амгалан тайвны төлөө тэдний сайн үйлс үргэлж ундарч байдаг. Манай нийтлэлч П.Хашчулуун “Нүдэнд дулаахан харагдах цагдаа” гэж бичиж байлаа. Та бүхний санаачилга амьдралд ойрхон, цагдаа та нар нүдэнд улам дулаахан харагдаж байна шүү. Ийм санал санаачилгаа цааш нь тасралтгүй үргэлжлүүлээсэй. Хоосон уриа лоозон биш бодит ажил болж чадлаа. Гэмт хэрэг, замын ослоос анхааруулах төдийгүй цаашлаад маш олон хүний, олон айлын хувь заяаны асуудал юм. Болж өнгөрсөн хойно нь хашгирснаас урьдчилан сэргийлж, соён гэгээрүүлэх нь илүү үр өгөөжтэйг бид сая харлаа. Халуунд халж, хүйтэнд хөрч явдаг цагдаа нартаа баярлалаа.

Монгол Улсын шигшээ багийн тоглогч, Оюутны лигийн аварга О.Дөлгөөн АНУ-д очоод гэнэт өвдөж, элэг яаралтай солиулахаар болсон. 2019 оны Оюутны лигийн аваргын шагнал болох “NBA”-ын финалийн тоглолт үзэх гэж яваад өвдсөн түүний эмчилгээ, хагалгааны зардал 100 мянган ам.доллар болсон хэмээн мэдээлснээр сагсчин залууд туслах хөдөлгөөн өрнөсөн. Нийгмийн сүлжээнд #Pray4Dul­guun хэмээх давлагаа үргэлжилсээр байна. Ямартаа ч нийтээрээ давалгаалсаар байгаад энэ тухай мэдээллийг олон түмэнд хүргэж, хандив тусламжаар эмчилгээ, хагалгааны зардал нь бүрдчих шиг болов. #Pray4Dulguun хэмээх коментыг хэр олон удаа бичнэ, тэр хэрээр олон улсын байгууллагаас хандив тусламж авах магадлалтай учраас аль болох олон дагагчтай гадаадын одуудын дор бичвэл үр дүнтэй хэмээх зөвлөмж ч хаа сайгүй хөвөрч байна.

Олны танил алдартай хүмүүс өөрийн нэр нүүрээрээ түмэн олныхоо хандив тусламжаар эмчилгээний зардлаа босгон, амьд мэнд явж болоод байна. Хошин урлагийн жүжигчин Б.Баатархүү өвдөж, Германд хагалгаанд орох болоход найз нөхөд нь тоглолт зохион байгуулж, хандивын данс нээж, эмчилгээний зардлыг дор нь олоод өгсөн. Түүнийг таньдаг, тоглолтыг нь үздэг, мэддэг хүмүүс цаг зав, мөнгөө харамгүй зарцуулсан. Тэр үед тоглолтын заал үзэгчдээр дүүрэн байсан нь үнэн. Монголын хөгжмийн урлагийн ноён оргилын нэг Б.Шарав, домогт их найрагч Б.Лхагвасүрэн, алдарт ятгачин Ч.Мөнх-Эрдэнэ нар ар араасаа цуварч өвдөхөд, ард түмэн өглөг хандиваа чадлынхаа хэрээр өгч, эмчилгээний зардлыг нь босгоод ирсэн нь бахархмаар байв. Харин олны танил бус хүмүүс өвдөж зовоод хандив гуйвал бараг хэн ч тоодоггүй. Тэд маань тэнгэр хол, газар хатуугийн зовлонг үүрч, өвдөж зовсоор орчлонг орхиж байна. Сагсчин О.Дөлгөөнд туслах #Pray4Dulguun давлагааны араас гурван ч нялх “амьтан”-д туслаач хэмээсэн комент ар араасаа фэйсбүүкт харагдаж эхэлсэн. Ингэж олны анхааралд аваачиж, хандив тусламжийн арга хэмжээг идэвхжүүлж болдог юм байна хэмээн аргаа барсан эцэг, эх нь бодоо биз. #PrayforUchral, #Pray4Eson­erdene, #Pray4Амингэрэл гэсэн коментны дээрх нялх үрсийн зургийг харахад өр өвдөм.

Б.Амингэрэл охин долоон настай. Дөнгөж нэг сар гаруйтай байхдаа цөсөө авахуулсан, одоо яаралтай элэг шилжүүлэн суулгах шаардлагатай. Монголд эмчилгээ хийх боломжгүй учраас Солонгост очсон. Анх аав, ээж, ах дүү, хамаатан садангийнхаа тусламж дэмжлэгээр 60 гаруй сая төгрөгтэй явснаар бүрэн шинжилгээ, оношоо хийсэн бөгөөд аав нь охиндоо элэгнээсээ өгөхөөр болжээ. Хагалгааг ирэх сарын 11-нд хийхээр товлосон. Өртөг нь 200 сая вон буюу 440 орчим сая төгрөг. Байдгаа шавхсан болохоор эцэг, эх нь ард түмнээсээ хандив дэмжлэг хүсч байгаа бөгөөд өдгөө нийт зардлын 20 орчим хувь нь цуглажээ. Хэзээ мөнгө бэлэн болно, тэр үед охинд хагалгаа хийнэ.

Т.Есөн-Эрдэнэ охин зүрхний төрөлхийн гажиг буюу ховдол хоорондын таславч нь цоорхой. Монголд эмчлэх боломжгүй. Зүрхний төрөлхийн ийм гажигтай хүүхдүүдэд гаднаас эмч нар ирж үнэ төлбөргүй хагалгаа хийдэг ч Т.Есөн-Эрдэнэ охины хувьд хэтэрхий хүнд гэсэн оноштой болохоор энэ хөтөлбөрт хамрагдах боломжгүй. Охины хагалгааны зардал 120 сая төгрөг ч өдгөө хандиваар 20 орчим хувь нь цугласан хэмээн ээж нь ярилаа.

О.Учрал дөрвөн настай. Хорт хавдраар шаналж буй үрийнхээ төлөө эцэг, эх нь байр, машин гээд юу байдгаа зарж, дээр нь аав ээж, ах дүү, хамаатан садан, таньдаг мэддэг сайхан сэтгэлтэй хүмүүсийнхээ тусламжаар 158 сая төгрөгөөр Хятадад хагалгаанд орж, Сингапурт эмчлүүлжээ. Дараагийн хагалгааны мөнгө болох 62 сая төгрөгөө олохын тулд яалт ч үгүй хандив гуйж байгаа бөгөөд цуглах яагаа ч үгүй бололтой. Энэ бол бидний мэдэж байгаа хүүхдүүд. Үүний цаана хичнээн ч үрс өвдөж зовж, хичнээн ч хүн мөнгөгүйн зовлонгоос болж хайртай хүмүүсээ өнчрүүлэн одож байгаа бол.

Монголчууд ардчилал, зах зээлийн чөлөөт нийгмийг сонгосноор барууны хөгжил дэвшлээс нэг их хол хоцрохоо больсон. Үүрэн технологи, харилцаа холбоо, интернэт сүлжээ гээд барууны хөгжил манайд шууд л хуулбарлагдан бууж байна. Анагаах ухааны нээлт ч мөн хурдан шуурхай бидний амьдралд нэвтэрч эхэллээ. Өнөөдөр баруунд нэвтэрсэн анагаах ухааны нээлт маргааш нь л Япон, Солонгосын эмнэлгүүдэд нэвтэрдэг. Монголчууд тэнд очиж эмчлүүлж, үр шимийг нь хүртэж байна. Япон, солонгосууд хамтарсан эмнэлэг барих ч юм уу, тусламж дэмжлэгээр ч болтугай энэ шинэ дэвшлийн эмчилгээний загвараа манайд тун хурдан, тэр чигээр нь шууд оруулж ирдэг нь баярламаар. Монголчууд барууны чиг баримжааг дагаагүй бол “Сибирийн бөглүү тосгонд шприцээ буцалгаад сууж байдаг” гэдэг шиг л амьдрах байсан биз.

Орчин үеийн анагаахын шинжлэх ухаанд эмчилж чаддаггүй өвчин гэж байхаа больсон. Яаж ийж байгаад л эмчилдэг боллоо. Харин мөнгө төгрөгний ойлголт шинээр гарч ирлээ. Юу гэсэн үг вэ гэхээр, “Энэ өвчнийг эмчлэхэд ийм хэмжээний мөнгө хэрэгтэй” гэдэг болсон. Тухайлбал, элэг шилжүүлэн суулгахад хамгийн хямд гэгддэг Энэтхэг улсад замын зардал, буудал, эмчилгээ нь нийлээд ойролцоогоор 100 мянган ам.доллар буюу 200 сая төгрөг болчихдог. Өөрөө донортойгоо очвол хагалгааны зардал дунджаар 80-130 орчим сая төгрөг. Элэг шилжүүлэн суулгалтаараа хамгийн сайн гэгддэг Сингапурт энэ төрлийн хагалгаа, эмчилгээ 250 сая төгрөгөөс эхэлнэ. Монголчуудын хамгийн их очдог Солонгос улсад 130 -500 сая төгрөг бол Монголд эмч нар 85 сая төгрөгөөр элэг шилжүүлэн суулгаж байгаа.

Харамсалтай нь, монголчуудын дийлэнх нь мөнгөгүй. Эмчилгээ нь бэлэн байхад өөрийнхөө болон хайртай дотны хүмүүсээ аврах мөнгө нь байдаггүй. Дээхнэ үед бол “эмчилгээгүй” гээд эмнэлгээс гаргадаг байж. Нэгэнт эмчилгээгүй гэсэн юм чинь гэрт, гадаа нь хэдэн өдрөөр эргэлдэж байгаад хайртай нэгнээ аварч чадалгүй ертөнцөөс үддэг байлаа. Хөдөө бол “хөөрхий манай нутгийн тэр гуай раак тусаад эмчилгээгүй гээд гэртээ гарсан гэнэ. Эргэж очилгүй болохгүй” гээд хэдэн өдөр уяан дээр нь морьд багширч, эргэж тойрч байгаад буцаадаг. Эмчилгээгүй гэдэг байсан тийм цаг үе хэдийнэ ард хоцорсон ч бид эмчилгээний мөнгөгүй гээд сууж байгаа нь дэндүү эмгэнэлтэй.

Нэгийгээ аврах бололцоо байсаар байтал харсаар суугаад үхүүлэх шиг аймшиг хүн төрөлхтөнд байдаггүй. Нэгэнт эрдэмтэд ямар ч өвчнийг эмчлэх эмчлгээг нь гаргаад ирсэн байхад мөнгөний асуудлыг шийдэх хавьгүй хялбар юм. Монголчууд мөнгөгүйгээсээ болж үхэхгүйн тулд төр засаг, ард түмэн бүгд ярилцаж байгаад яаж ийгээд яаралтай шийдэх л хэрэгтэй.

Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулиар Монгол Улсын бүх иргэн эрүүл мэндийн даатгалд албан журмаар даатгуулах үүрэгтэй. Гэсэн ч эрүүл мэндийн салбар хамгийн муу нь хэвээрээ. Үүнд бодлогын дорвитой өөрчлөлт хийж байж л бид мөнгөгүйн зовлонг гэтлэх боломжтой. Албан эх сурвалжаас харвал “Эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцоог нэвтрүүлсэн цагаас эрүүл мэндийн даатгалд Монгол Улсын нийт хүн амын 73.4-98.6 хувийг хамруулж, сангийн орлогын төлөвлөгөөг жил бүр биелүүлэн, жилээс жилд нэмэгдүүлсээр иржээ. Тухайлбал, 1995 онд 7.5 тэрбум төгрөгийн шимтгэлийн орлого төвлөрүүлж байсан бол 2016 онд 302.6 тэрбум төгрөгт хүрч сангийн орлого 40.4 дахин нэмэгдсэн байна. Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн орлого жил бүр зарлагаасаа давсны улмаас санд 2017 оны сүүлчээр 473.4 тэрбум төгрөгийн мөнгөн хөрөнгийн үлдэгдэлтэй, үүнээс 442.2 тэрбум төгрөг нь банкны харилцах болон хадгаламжийн дансанд, 31.2 тэрбум төгрөг нь Засгийн газрын бонд хэлбэрээр байршиж буй” гэсэн мэдээлэл байна. Энэ даатгалын санд цугларсан мөнгийг зөв зохистой зарцуулах хэрэгтэй байна. Ханиад, хатгаа зэрэг ойр зуурын өвчинд төрөөс мөнгө зарцуулахаа больё. Энэ мэт зардлаа бид халааснаасаа гаргачих боломжтой. Үнэгүй болон хөнгөлөлттэй эм олгохоо больсон ч болно. Эрүүл мэндийн даатгалын санд төвлөрсөн мөнгөний дийлэнхийг хорт хавдар зэрэг хүнд өвчтэй хүмүүстээ зориулдаг болбол бид цаг бусын үхлээс аврагдах боломжтой. Эрүүл мэндийн салбарыг үргүй зардлаа багасгавал бид хүмүүсээ харсаар байгаад алдах биш, аварч чадна. Улстөрчид нэг их сайн хүн болох гэж, өөртөө сайхан нэр алдар олох гэж ямар ч хамаагүй зүйлд даатгалын мөнгийг зарцуулж байгаа нь ард түмэнд хорлонтой тусч байна. Наад захын жишээ гэвэл Эрүүл мэндийн даатгалаар фитнесст явж байгаа. Өч төчнөөн хүн мөнгөгүй гэж үхэж, амь наана там цаана байхад энэ бол тансаглал, галзуурал юм.

Эрүүл мэндийн хувийн даатгалын сангуудыг ч төр бодлогоор дэмжиж бий болгомоор байна. Хувийн эрүүл мэндийн сангууд олон улсын том том эмнэлгүүдтэй хамтран ажилладаг, хэлхээ холбоотой байх бөгөөд даатгуулагчаа эмчилгээнд нь хамруулдаг тогтолцоо аяндаа бий болоод эхэлнэ. Энэ мэт зоригтой, шийдэмгий бодлогын алхмуудыг хийхгүй бол монголчууд маань хэдий болтол хандив гуйж явах вэ. Тэгээд ч хандив гэдэг нэр хүндтэй, олны танил хүмүүст үйлчилдэг зүйл.

Хувь хүмүүс ч сэтгэлгээндээ өөрчлөлт хийж, ямар ч үед эрүүл мэнддээ мөнгө зарцуулдаг болох хэрэгтэй. Үүний тулд мөнгөнд ханддаг сэтгэлгээгээ ч өөрчлөх нь чухал юм. Бид ядуу байгаагаа өмөөрч “мөнгө чухал биш. Үхэхдээ мөнгөө аваад явах биш дээ” гэж ярьцгаадаг. Гэтэл амьдрал дээр мөнгөгүй бол юуг ч шийддэггүй. Бүр мөнгөгүйгээсээ болоод үхэж байна шүү дээ. Ойрын 100 жилд лав энэ хэвээрээ байна. Яваандаа шинжлэх ухаан тултал хөгжих үед хүн үхэхгүй болох ч юм уу, өвдөж зовбол шууд эрүүл болгодог болох биз.

Одоо монголчууд бид хандивын гуйлгачин сэтгэлгээнээсаа салах цаг болсон. УИХ-ын гишүүдээсээ эхлээд ард түмэн бүгд тойрч суугаад ярилцах хэрэгтэй. Яаж мөнгөтэй байх, харсаар байгаад нэгэндээ тусалж чадалгүй буцаачихгүйхэн яаж эмчлэх вэ гэдгийг шийдэх л хэрэгтэй байна. Гарц хаана ч байдаг.

УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандан шинэ намынхаа ажлаар Баян-Өлгий аймагт очиж ард иргэдтэй уулзалт хийгээд ирсэн. Уулзалтын үеэр тэрээр “Үнэхээр энэ нутаг бол гайхамшигтай нутаг. Би энэ нутагт ирэх болгондоо казах түмнийхээ түүхийг үргэлж боддог. Яагаад энэ Баян-Өлгий аймгийг, энэ сайхан нутгийг Чойбалсан гуай Оспан баатартай уулзахдаа баруун хязгаараа хамгаал аа гээд та бүхэнд итгэж, та бүхэнтэй хамтарч энэ тусгаар тогтнолоо авч үлдсэн юм бол оо гэж би боддог юм. Оспан баатар хэрвээ байгаагүй байсан бол, Оспан баатар хэрвээ Чойбалсан гуайтай тохиролцоогүй байсан бол Монголын баруун хязгаар нутаг магадгүй харийн түрэмгийлэгчдийн гарт өртөх байсан. Та бүхэн энэ нутгийг авч үлдэж чадсан шүү. Би казах түмэндээ үргэлж баярлаж явдаг юм аа. Урианхай, дөрвөд ард түмнүүддээ баярлаж явдаг юм. Дөрвөд нутгийнхаа хүмүүст баярлаж явдаг юм шүү. Баруун хязгаар бүтэн байгаад би баярлаж байгаагаа илэрхийлж байна аа. Түүхийн хүнд сорилтын дундуур манай баруун хязгаар нутаг үргэлж орж байсан. Алтайн уулсыг тойрсон казахын ард түмэн дотроос Назарбаев гуайн хэлсэн үг байдаг. Казахын ард түмний соёлыг, урлагийг, уламжлалыг хамгийн гайхамшигтай авч үлдсэн казахын ард түмэн бол Монголын казахууд гэж хэлсэн байдаг юм аа. Би та бүхнээрээ бахархаж байна, баяр хүргэе. Харин сүүлийн он жилүүдэд Казах, Монголын ах дүүгийн сайн харилцаанд хор хор хүргэх гэж зарим нэг МАНАН бүлэглэлийн этгээдүүд буруу алхам хийсэн гэдгийг би энд зориуд хэлэхийг хүсч байгаа. Миний ард түмэн, казах, Монголын ард түмэн үеийн үед эвтэй найртай хамтарч бие биенээ хайрлаж дэмжиж ирсэн юм аа. Би та бүхнээсээ хүсье, бусдын буруу бодолтнуудын, МАНАН бүлэглэлийн харалган бодлогыг үл тоож, Монголынхоо төлөө, хоёр ард түмнийхээ хамтын ажиллагаа, эв найрамдлын төлөө үргэлж зогсоорой, Батзандантайгаа хамт байгаарай, шударга иргэдтэйгээ хамт байгаарай гэж та бүхнээсээ хүсье ээ” гэж ярьсан юм. Түүний энэ ярианаас харвал Оспан гэж манай баатар байдаг юм байна, Монголын тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлын төлөө тэр баатар тэмцэж байсан юм байна. Энэ тэмцлийн үр дүнд Баян-Өлгий аймгийн газар нутгийг Монголд авч үлдсэн юм байна гэж шууд ойлгогдож байна. Оспан хэзээ манай баатар болж, Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэн Баян-Өлгийг авч үлдсэн байна аа гэх асуулт яалт ч үгүй гарч ирж байна.

Оспан гэдэг нэртэй Монгол Улсын баатар байхгүй гэдгийг баттай хэлж байна. Бид үүх түүхдээ хайртай. Баатруудаа эрхбиш мэднэ, баатарлаг түүхээр нь бахархдаг ард түмэн. Гэтэл ямар тогтоол хаагуур яаж батлагдаад Оспан гэж хүн Монгол Улсын баатар болсныг бид мэдээгүй байж болох юм. Тэрийг УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандан мэдсэн болохоороо тэгж хэлж байгаа биз. Тэгвэл тэр тогтоол, албан ёсны бичиг баримтыг нь бидэнд танилцуул гэж нэгдүгээрт шаардаж байна. Монгол Улсын баатар бол зарлигаар гарч, төрөөс олгодог цол. Хоёрдугаарт, Оспан хэнтэйгээ яаж тэмцэж Баян-Өлгий аймгийг авч үлдсэн болж таарч байна вэ. Тухайн үед Баян-Өлгий хаашаа салчихсан байсан юм бэ, аль нутагт харьяалагдаж байсан юм. Тэгээд яаж тэмцэж, бидэнтэй буцаан нэгтгэж авч үлдсэн юм бэ. Салаад явчихсан байсан аймгийг яаж буцааж нэгтгэсэн юм бэ гэдэг энэ асуултуудад тайлбар шаардаж байна, УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандангаас.

Газар нутгаа нэгтгэсэн орчин цагийн хамгийн сүүлийн жишээг авч ярихад, Крымийг нэгтгэсэн Владимир Путиныг л Оросын бүрэн бүтэн байдлыг хангалаа гэж оросууд нь шүтдэг юм гэсэн. Түүн шиг Баян-Өлгий аймгийн нутаг дэвсгэр тэр үед аль улсын харьяанд байсныг, энэ аймгийг ямар улсууд эзэмшиж байсныг нь Оспан бидэнд буцааж авсан юм бол. Энэ бүхэнд танаас бүрэн хэмжээний тайлбар шаардах эрх Монголын ард түмэнд бий.

Бидний мэдэх түүхээр, Баян-Өлгий гэж аймаг тухайн үед буюу Манж Чин улс, Олноо өргөгдсөн Монгол Улсын үед Монголын баруун хэсэгт оршиж байсан Ховдын хязгаар гэж засаг захиргааны нэгжид харьяалагдаж байсан газар нутаг юм. 1762 онд Дөрвөд далай хаан, Тагнын урианхай, Алтайн урианхай, Торгууд, Захчин, Мянгад, Өөлд хошуудыг нэгтгээд Ховдын хязгаар нутаг хэмээх засаг захиргааны бие даасан нэгж байгуулж Ховд хотод улсаа төлөөлсөн Амбан суулгаж байсан түүхтэй. Олноо өргөгдсөн Монгол Улсын үед урианхайн долоон хошуу байснаас Ёст засгийн хошуу, Дархан засгийн хошуу, Саруул гүний хошуу, Эетэй гүний хошуу, Зүтгэлт гүний хошуу, Зоригт гүний хошуу нь одоогийн Баян-Өлгий аймгийг бүхэлд нь хамран оршиж байсан бөгөөд хошуу болгон нь захирдаг ноёнтой байсан юм. Казахуудад Оспан биш Богд хаант улсын их эзэн хаан Жавзандамба хутагт хишиг хүртээж газар нутаг зааж өгснийг бид мэднэ. 1911 оны хувьсгалын дараа тэднийг Монголын харьяанд Богд хааны зарлигаар оруулсан түүх нь Улсын архивт хадгалаатай байна. Үнэн түүх нь ийм байхад та түүхийг гуйвуулж, огт ор үндэсгүй худал ярилаа гэж бид харж байна.

Попорно, попорно гэхэд арай дэгдэж байгаа бус уу, та. Таны хэлсэн, зохиож ярьсан энэ түүхээр шинэ үеийнхэн хүмүүжвэл яах болж байна. Баян-Өлгийн казах залуучууд түүх үнэхээр л ийм байжээ гэж ойлгоно. Монголчууд ч тэр Оспан гэж баатар Монгол Улсын газар нутгийг нийлүүлж өгчээ гэж ойлгохоор байна. Энэ нь яваандаа улс төрийн хор хохирол хэр их учруулах вэ гэдгийг та мэдэх үү. Энэ талаар бодсон уу. Салан тусгаарлах, тэртэй тэргүй бидний нутаг гэж бодох янз бүрийн үзэл бодол гарч ирэх үндсийг та тавьчихлаа. “Казах, Монголын ах дүүгийн сайн харилцаанд хор хүргэх гэж, хор хүргэх гэж зарим нэг МАНАН бүлэглэлийн этгээдүүд буруу алхам хийсэн гэдгийг би энд зориуд хэлэхийг хүсч байгаа” гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Бид гадаад улс биш, нэг улс. Нэг улсын хоорондын найрамдалт харилцаа, сайн харилцаа гэж юу байдаг юм бэ.

Монгол төрийн зүтгэлтэнд хэлдэг үг, хэлдэггүй үг, яриа гэж бас бий. Бидний нөгөө бахархаад хайрлаад байдаг Байтаг Богдод тэмцэж явсан баатрууд тэгээд юу болох вэ. Таны яриад байгаа Оспан гэх баатрыг тань алсан эрэлхэг хилчид маань тэгээд дайснууд болж байна уу. “Байтаг Богд” гэж кино гарсан. Энэ бол Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцсэн Монгол Улсын баатруудын тухай кино. 1947-1949 оны хооронд Ховд аймгийн Булган сумын нутагт болсон Байтаг богдын тулгаралт, Бүдүүн харгайтын тулалдааныг Монголын ард түмэн мартаагүй. Яагаад вэ гэвэл тэнд Монголын тусгаар тогтнол бүрэн бүтэн байдлын төлөө олон арван эрэлхэг хөвгүүд маань эх орныхоо төлөө алтан амиа өргөсөн. Тэр дундаа Байтаг богдын тулгаралтад 120 орчим дайсны эсрэг 10-хан хилчин хэрхэн амь насаа хайрлахгүй тэмцсэн баатарлаг түүхийг бид мах цусаараа мэдэрч, бахархаж явдаг.

Байтаг Богдод тулалдсан Монгол Улсын баатар Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж, Б.Гиваан тэргүүтэй Н.Дандархайдав, Э.Архад, Т.Баян, Г.Хаянхярваа, Д.Чойжин, Л.Гончигзэгвэ, Ч.Пэлжээ нарын эрэлхэг хилчид маань тэгээд дайсан болох уу, Ж.Батзандан гишүүн ээ. Монгол Улсын “баатар” Оспаны эсрэг тэмцэж явсан хүмүүс чинь тэгээд Монгол Улсын дайсан болдог юм байгаа биз дээ.

Хэрвээ та худлаа хэлсэн бол Монгол Улсын баатрууд, тэдний үр садаас уучлалт гуй. Монголчуудаас уучлалт гуй. Байтаг Богдын тулгаралтад амь насаа алдсан Монголын дайчин хөвгүүдийн сүнснээс уучлал гуй, та.

Гэхдээ энэ ганц удаа уучлалт гуйгаад өнгөрөх асуудал биш юм. Өнгөрсөн үе рүүгээ, Монголын түүх рүү та нулимлаа. “Өнгөрснөө чи гар буугаар буудвал, ирээдүй чамайг их буугаар буудна” гэж Дагестаны суут яруу найрагч Расул Гамзатов “Миний Дагестан” номондоо бичсэн байдаг. Үүн шиг та өнгөрсөн үеийн түүх рүүгээ нулимлаа. Таны хэлсэн дээрх үгнүүд гар бууны чинээтэй биш ч таныг ирээдүй их буугаар буудна. Та улс төрийн замналаа одоо дуусга, илүү их гай түйтгэр болоогүй дээрээ өндөрлө. Зориуд санаатай ийм асуудлыг хөндөх гэж л та тийшээ явсан юм биш үү. Монгол Улсын газар нутаг түүний бүрэн бүтэн байдал, ард түмний эв найрамдалтай байдал бол таны суудлаас хэдэн зуу дахин үнэтэй зүйл юм. Энэ бол Үндэсний аюулгүй байдлын голлон анхаарах ёстой зүйл. Тийм ч учраас УИХ энэ асуудлыг яаралтай авч хэлэлцэн, Ж.Батзандан гишүүнийг гишүүнээс нь эгүүлэн татах хүртэл арга хэмжээ авах хэрэгтэй байна.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Шинэ хонгил ажиллаж эхэллээ. Тэд анхныхаа туршилтыг цагтаа Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан М.Энхсайханаар хийв. Эрх мэдэл, бяр чадалтай гэдгээ хонгилын эзэд олон нийтэд ойлгуулахыг хүссэн бололтой. М.Энхсайханыг баривчлахдаа шүүхийн ямар ч тогтоол шийдвэргүй, ямар нэгэн эрүүгийн хэрэг үүсгэж яллагдагчаар татсан хуулийн тодорхой заалтгүйгээр шууд л гэрээс нь барьж аваад цагдан хорих 461 дүгээр хорих ангид саатуулав. “Шинэ хонгилын эздийн дургүйг хүргэвэл хэнийг ч байсан шоронд хийнэ. Бидэнд хууль үйлчлэхгүй. Хэнбугай ч байсан хонгил руугаа чирээд оруулж чадна” гэж дэндүү их аархаж байгаа юм шиг л дүр зураг АТГ-ын энэ удаагийн баривчилгаанаас маш тодорхой харагдаж байлаа.

Эрх мэдэлтнүүд хэлсэн болгоныг нь хууль мэт биелүүлж чадах өөрсдийн хүмүүсээ АТГ, цагдаа, прокурор, шүүхийн удирдах албан тушаалд томилох гэж хоёр жил гаруй хугацаанд хэдхэн хүн дээрх салбаруудыг бужигнуулсан. Хууль хяналтын байгууллагын дарга нарын ажлыг авахын тулд нэр хүндийг нь үе шаттайгаар харлуулсан. Тэд ч санасандаа хүрч, Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуягийн хэлсэнчлэн “Шударга бусын хонгил” гэгчийг нурааж чадсан. Үүнийг нь “Шударга бусын хонгил 1” гэж нэрлэмээр юм уу даа. Үүний дараа “Шударга бусын хонгил 2” гэдгийг бий болгож, анхныхаа туршилтыг М.Энхсайхан дээр амжилттайгаар туршиж бах таваа хангав бололтой. Мөн үүгээрээ “Шинэ хонгил байгуулагдаж, ажлаа хийж эхэлсэн шүү” гэдгээ харууллаа. Өс хонзонтой хүнээ яаж ч шийтгэж болдог юм гэдгийг маш тодорхой ойлгуулж байх шиг байна. Шинэ хонгилын эздийн анхны баривчилгааны ерөнхий зарчим, арга барил Сталины үеийн арга барилтай төстэй байх шиг. “Хүн нь байвал хэрэг нь олдоно” гэсэн зарчмаар л М.Энхсайханы баривчилгаа явагдлаа. Коммунизмын үеийн хэн нэгнийг барьчихаад дараа нь хэрэг олж тохдог шалгарсан арга байдаг. Энэ аргатай ижил төстэй, технологи нь адилхан харагдах ажээ. М.Энхсайханыг АТГ-аас Монгол Улсын сайдаар ажиллаж байхдаа Таван толгойн төсөл боловсруулах ажлын хэсгийн ахлагчаар ажилласан. Гэрээ хийх төсөл боловсруулах үеэр эрх мэдэл албан тушаалаа урвуулан ашигласан байж болзошгүй гэх шалтгаанаар цагдан хорьсон. Тэгвэл дээрх гэрээ УИХ-аар хэлэлцээгүй, батлагдаагүй гэрээ. Таван толгойн гэрээ хийгдвэл тухайн үеийн Засгийн газрын сайд нарыг огцруулна гэх асуудал нийгэмд хүчтэй давлагаа үүсгэж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл хэлэлцээгүй, батлагдаагүй асуудал юм. Ийм л асуудлаар М.Энхсайхан хоригдсон.

Шинэ хонгил хэчнээн аймшигтай гэдэг нь сая болсон үйл явдлаас тодорхой харагдаж байна. Ийн хэлсний учир нь дураа хүрвэл хэнийг ч хамаагүй барьж хориход бэлэн болжээ. Ямар ч хэргээр хамаагүй баривчилж чадах юм байна. Гэхдээ шинэ хонгилын анхны туршилт шүүхийн шатанд доголдов. М.Энхсайхан хорих ангид шүүхийн шийдвэрээр нэг хоноод л гарлаа. Тэрбээр суллагдаж гарч ирээд “Эрх биш шүүх байсан тулдаа л гарч ирлээ” гэж хэлсэн. Одоохондоо шүүх шинэ хонгилд бүрэн орж, хараат болж чадаагүй байгаа юм байна. Шинэ хонгилын шүүх бүрэн байгуулагдаж дуусаагүй байгаа гэсэн үг. Энэ удаад шинэ хонгилынхны хувьд шүүх доголдож байна. Хүссэн хүнээ барьж шоронд хийчих гэхээр шүүх саад болоод байна. Удахгүй шүүхийн дарга нартай холбоотой томоохон акц гарч эхлэх байх аа. Үүний дараа халаа, сэлгээ хийгдэх биз ээ. АТГ, цагдаа, прокурор, шүүх бүрэн бүрэлдэхүүнээр цогц ажиллаж байж хонгил бүрэн утгаараа бий болдог билээ.

Ер нь их баривчилгаа хэлмэгдүүлэлтийн өмнө заавал ингэж туршилтаар эхэлдэг юм гэсэн. Феодалуудын хөрөнгийг хураахад Манзушир хийдийн лам нар Онц бүрэн эрхт комиссын төлөөлөгч нарыг эсэргүүцээд бөөн хэл ам болсон гэдэг. Бүрэн эрхт төлөөлөгч эд хөрөнгийг нь хураахаар ирэх үед хэдэн залуу лам салтаагаараа шороо самардаж цацаж эсэргүүцлээ илэрхийлж, элэг доог болгосон байдаг. Нөгөө төлөөлөгчид “Хэдэн залуу лам эсэргүүцээд байна. Яах вэ” гэж удирдлагуудаасаа асуусан байдаг. Удирдлагууд нь “Наад лам нараа барьж аваад буудчих. Бусад нь яахыг нь харъя” гэсэн юм гэдэг. Тэгээд нөгөө лам нарыг баривчилж аваад буудсан байдаг. Бусад лам нь ямар ч эсэргүүцэл үзүүлж чадалгүй айгаад нам болсон гэдэг. Лам нарыг эсэргүүцэж чадахгүй юм байна гэдгийг туршилтаар мэдээд хэдэн мянган ламыг толгой дараалан буудах их хядлага, хэлмэгдүүлэлт эхэлсэн түүхтэй. Өөр нэг ойрын тод жишээ нь Л.Гүндалайг УИХ-ын гишүүн байхад нисэх онгоцны буудлаас баривчилж байсан. МАН-ынхан төр барьж байхад Л.Гүндалай ганцаараа сөрөг хүчин болж байсан. Одоогийн Хууль зүйн сайд Ц.Нямдорж Хятадын тагнуул гэсэн асуудал дуулиан болж байсан үе. Үүнийг Л.Гүндалай ил гаргаж хэвлэлийн хурал хийж, олны өмнө мэдэгдчихсэн. Улсын нууцтай холбоотой асуудлыг олон нийтэд ил болгож хууль зөрчсөн гэх хэргээр Ц.Нямдорж Л.Гүндалайг шүүхэд өгсөн. Энэ дуулиан шуугианы дараахан Л.Гүндалай эхнэртэйгээ өөрийнхөө зардлаар Хайнань руу амрахаар нисэх онгоцны буудал руу явсан. Тэр үед МАН-ынхан баруун аймгуудаар зөвлөгөөн хийх нэрээр зугаалж, хорхог, боодог эргүүлээд явж таарсан гэдэг юм. Н.Энхбаяр Л.Гүндалайг нисэх гэж байгааг мэдээд Ц.Нямдоржид “Чиний нөгөө шүүхэд өгсөн хүн чинь амарч, зугаалах гээд явж байна шдээ гэж хэл хүргүүлж байсан гэх мэдээлэл бий. УИХ-ын гишүүнийг ямар ч шүүхийн шийдвэргүйгээр нисэх онгоцны буудлаас баривчилж дуулиан шуугиан хадааж байв. Тэр үед Л.Гүндалайг баривчилж байгааг ганцхан “Өдрийн сонин” мэдээлж байлаа. Одоо цаг сайхан болсон. Хэн нэгнийг барьж, хорилоо гэхэд л сошиал даяар дуулиан шуугиан болж байна. Монголчууд бараг хоёр саяулаа сошиалд байдаг болсон. Цөөн хэдэн хөлсний бичээч баривчлагдсан хүний талаар муу муухайгаар бичих тохиолдол бий. Харин ихэнх нь болж байгаа үйл явдлыг байгаа чигээр нь мэдээлдэг болоод байгаа. Ингээд бусдын эрх ашиг зөрчигдөж байгааг шүүмжилдэг, үнэн бодит мэдээллийг хүргэдэг үй олон “Өдрийн сонин” цахим ертөнцөд бий болчихсон гэсэн үг.

Шинэ хонгилынхон М.Энхсайханаар туршилт хийж байна гэж дээр хэлсэн. Туршилт гэж таамаглах хэд хэдэн шалтгаан байна. Өмнө нь хэн нэгнийг баривчлахдаа ядахдаа прокурорын зөвшөөрөл, шүүхийн тогтоолыг худлаа үнэн үзүүлдэг байсан. Одоо тийм бичиг цаас харуулахаа ч больжээ. Шууд л хүссэн хүнээ төмөр торны цаана суулгачихдаг болжээ. Өөр нэг тодорхой зүйлийг хэлэхэд М.Энхсайханыг хэрэг хүлээлгэж, шоронд хатаах гэж байсан бол баасан гаригт барьж хорих ёстой байв. Сүүлийн үед АТГ-ынхан ийм л технологиор ажиллаж буй. Баасан гаригийн үдээс хойш бариад хорьчихоор амралтын хоёр өдөр таардаг. Энэ хугацаанд тухайн хүнийхээ талаар тодорхой хорих үндэслэл бүхий баримт цуглуулж чаддаг. Ингээд даваа гаригт хорих саналаа шүүхэд хүргүүлдэг. Шүүх хүсэлтийг нь хүлээж авч, хуралдааны тов гаргах, шүүх бүрэлдэхүүн томилох зэрэг ажлуудыг хийсээр байгаад өдрийг бардаг. Тэгж тэгж мягмар гаригт үргэлжлүүлэн хорих эсэхээ шийдсэн шийдвэрийг гаргадаг юм. Мөн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ч амралтын өдрүүдэд олигтой ажиллахгүй өнждөг. Тэгвэл пүрэв гаригт М.Энхсайханыг баривчилсан нь шинэ хонгилынхон ажлаа хийхэд нийгэм хэрхэн хүлээж авах нь вэ гэдгийг туршиж үзлээ гэж харагдаж байгаа юм. Тодруулж хэлбэл, шинэ хонгилынхон “аймаар” ажиллах юм шиг байна.

Монгол Улс 27 жилийн дараа Үндсэн хуулиа өөрчлөх гэж байна. Өнгөрсөнд өрнөсөн болохгүй бүхэн Үндсэн хуулиас үүдсэн юм шиг ойлголт, яриа хөөрөө газар аваад буй. Яг үнэндээ тийм биш. Ардчиллын 27 жилийн түүхийн алдаа бүр улстөрчдийн мөнгө, эрх мэдэлд улайрсан шуналтай холбоотой. Манай сонин өнгөрсөн жилүүдийн бузар булай, болох бүтэхгүй бүхэн Үндсэн хуулиас шалтгаалаагүй гэж бичсэн нь цаанаа ийм учиртай. Учир мэдэх улсын тухайд Үндсэн хуульд хир халдаах дургүй, эцэг хуулийн өөрчлөлт дээр бодолтой ухаалаг хандах хэрэгтэй гэсэн байр суурь барьж суугаа анзаарагддаг. Эрүүл ухаан, энгийн логикоор бодсон ч тийм л дээ. Олон засаг солигдсон нь Үндсэн хуулиас болсон гэвэл хэн ч итгэхгүй. Харин хувь улстөрчийн атаа шунал, улс төр-эдийн засгийн бүлэглэл болтлоо төгөлдөржсөн нэгдлүүдийн эрх ашиг, тэмцэл, зөрчилдөөнөөс болсон гэвэл толгой дохих хүн дэндүү олон.

Мэдээж Үндсэн хуульд гар хүрэх зайлшгүй шалтгаан байгаа гэдгийг хэн ч үгүйсгэхгүй. Гэхдээ бүх л зүйлийн саад гацаа мэт ярьж, газар дор ортол муучлах нь хэтэрхий гэнэн, туйлширсан хандлага. Үндсэн хуулийг газар дор ортол хэлж байгаа бас нэг шалтгаан байна аа. Энэ талаар бичих гэж багахан оршил хийлээ. Үндсэн хуулиа муучлах болсон улстөрчдийн том шалтгаан нь баян хоосны ялгаа ихэслээ гэх шүүмжлэл. УИХ-ын баян гишүүд, тэр дундаа УИХ-ын чинээлэг эмэгтэй гишүүд “Баян хоосны ялгаа ихэссэн нь Үндсэн хуулиас боллоо” гэж матрын нулимс унагаад сүйд байна. Баян чинээлгээрээ алдартай М.Билэгт, Ц.Гарамжав, Д.Оюунхорол нар бүр онцгой “шаналж” яваа. Эрчүүдээс “Оргил”-ын Ж.Ганбаатар, “Тэс петролиум”-ын Т.Баттөмөр хоёр бас Үндсэн хуулиас болж ядуу, зүдүү иргэдээ өрөвдөж хайрлаад жигтэйхэн байгаа. Сая нэр дурдсан гишүүд “Шударга ёс алдагдлаа. Баян хоосны ялгаа зааг улам тодроод байна. Ерөөсөө Үндсэн хуулиа өөрчлөхгүй л бол хөөрхий бидний ядуус туйлдаж хэцүүдэх нь” гэсэн агуулгатай үг унагацгааж сууна. Эдэнд хандаж хэлэх нэг л үг аман дээр гарч ирээд байх юм. Худлаа жүжиг тавихаа боливол ямар вэ, эрхэм чинээлэг гишүүд ээ.

Ц.Гарамжав Заамарын хөндий, “Монполимет”-ээ, Д.Оюунхорол “Отгонтэнгэр” их сургуулиа, М.Билэгт “Билэг” их дэлгүүрээ, Ж.Ганбаатар “Оргил” сүлжээ дэлгүүрүүд дээрээ нэмэх нь “Энканто”-гоо, Т.Баттөмөр “Тэс петролиум”-аа өрөвдөж энэрээд сүйд болоод байгаа эгэл иргэддээ хуваагаад өгчихвөл шүүмжлэх шалтгаан алга. Харамсалтай нь их мөнгө, том бизнестэй гишүүдээс ийм зориг гарахгүй. Ингэж чадахгүй байж баян хоосны ялгаа хэтэрлээ гэж худлаа жүжиглэх шаардлагагүй.

Ер нь тэгээд шуудхан хэлэхэд Үндсэн хуулийн гол санаа, амин сүнс нь баян хоосны ялгаа бүхий нийгэм байгуулах биз дээ. Төв Азийн Монгол бол ардчилсан засаглалтай, зах зээлийн эдийн засагтай улс. Үндсэн хуулиндаа төвлөрсөн биш чөлөөт зах зээлтэй, хувийн өмчийг дээдэлж, хүндэтгэнэ гэсэн утгатай заалт тусгачихсан улсуудын нэг. Чадалтай нь боломжоо ашиглаад өндийхийг хуулиараа дэмжиж тэтгэсэн тийм л нийгэмд бид амьдарч байгаа. Товчхондоо баян нь баян, бүр тасарсан баян байхыг, ядуу нь ядуу, бүр туйлдсан ядуу байхыг зөвшөөрсөн Үндсэн хуультай улсын иргэд бол монголчууд. Америк, Канад, ер ардчилал, зах зээлийг сонгосон дэлхийн улсуудын иргэд ийм хуулийн дор аж төрж яваа. Тэгтлээ нүдээ томруулж, чихээ сортойлгож сонсох тэрслүү үг биш. Амьдрахаар сонгосон нийгмийн маань уг жам нь тийм.

Үндсэн хуулиас болж баян хоосны ялгаа ихэссэн гэж яриад суугаа гишүүдийн цаад санаа нь тэгээд юу юм бол. Үндсэн хуулийн хувийн өмчийг хамгаалсан, чөлөөт зах зээлийг дэмжсэн заалт, агуулгыг өөрчлөх гээд байгаа хэрэг үү. Өмнөх нийгэм шиг бүх хөрөнгө төрд төвлөрсөн, иргэд нийтээрээ даржин ядуу амьдрах сонголт руу чирэх эрсдэлтэй өөрчлөлт баян гишүүдийн толгойд эргэлдээд эхэлчихэв үү? Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлэг эхэлсэн өдий үед лавлах ёстой асуулт. Хэрвээ ийм агуулгатай өөрчлөлтийг Үндсэн хуульд хийвэл хувьсгалын шинжтэй өөрчлөлт болно. Арай ч ингэхгүй байх л даа, гэхдээ ингэж хардахаар яриа үүсгээд суугаа гишүүд нэг биш нэжгээдээр тоологдож эхэлсэн учраас хардах, болгоомжлох, сануулах эрх, үүргийнхээ хүрээнд энэ сэдвийг хөндөж байна.

Дахин давтан хэлэхэд үнэхээр нэг хэсэг нь хэт баяжаад, нөгөө зарим нь хэтэрхий үгүйрээд хэцүүдсэн бол, ядуу иргэдээ хөрөнгөжүүлмээр санагдаад байгаа бол эхлээд өөрсдийнхөө хөрөнгөнөөс хувь хүртээчих, гишүүд ээ. Тэгвэл та бүхний иргэдийнхээ төлөө гэсэн сэтгэл зовнилд итгэе. Тэгж чадахгүй бол Үндсэн хуулиа зүхэн байж аж төрж яваа нийгмээ адлахаа боль.

У.Черчилийн нэг алдартай үг бий. Их Британийн Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан энэ эрхэм “Ардчилал бол төгс зүйл биш, гэхдээ хүн төрөлхтөн үүнээс дээрийг бодож олоогүй байна” гэсэн үгийг зүгээр ч нэг унагаагүй. Заримынх нь санагалзан дурсах дуртай социалист нийгмийн амин сүнс бол бүгдийг тэгшитгэх. Чадалтай, чадалгүй, боловсролтой, боловсролгүй ялгаагүй, нийтээрээ тэгш байдаг тийм нийгмийг цогцлоох гэсэн бүх улс бүтэлгүйтсэн. Тэсч үлдсэн Куба одоо хэцүүхэн байгаа. Дэлгүүрүүд нь цөөн хэдэн бараатай, ресторанууд нь хэтэрсэн үнэтэй даржин хоолтой нийтээрээ хэцүүхэн яваа тухай сурвалжлага саяхан манай сонинд нийтлэгдсэн. Хойд Солонгосын тухай бол бүр ярилтгүй. Капитализмаас ухраад байгалийн баялгаа ард иргэддээ тэгш хүртээнэ гэж гадны хөрөнгө оруулагчдыг хөөж туусныхаа горыг Венесуэл одоо амсч байна. Инфляци нь өчнөөн тэгтэй тоогоор хэмжигдсэн, иргэдийнх нь боловсролтой чадалтай хэсэг эх орноосоо дүрвэсэн зурагтай байна. Нийтээрээ тэгш амьдрах ёстой гэсэн философийг дагасан улс орнууд гэвэл ингэсхийгээд шувтарч байна гэчихвэл үнэнээс зөрсөн дүгнэлт болохгүй.

Баян хоосны ялгааг гайхаж муушаасан манай хэдэн гишүүн бас нэг гоё юм яриад яваа. Иргэддээ байгалийн баялгаас тэгш хүртээнэ гэсэн өгүүлбэр давтамжтай дуулдаж эхэлснийг уншигч та ч анзаарсан байх. Цагтаа дэлхийд эдийн засгаараа цойлж явсан Венесуэлийн хар түүх яг ингэж эхэлж байлаа. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг хөөж явуулж, бизнесийг нь булаасан Венесуэлийн төр эхэндээ ч данагар байсан л даа. Иргэн бүрдээ үнэгүй байр өгөөд л. Иргэд нь агуу их удирдагчийнхаа сүр хүчийг бахдан биширцгээгээд эхэндээ сайхан байсан ч сүүлдээ улсаараа байдгаа барсан гашуун үнэн нүдэн дээр ил тод байна. Одоо энэ улсуудын нөгөө талыг харъя. Америк, Европ гээд хөгжлөөрөө цойлсон улсын түүхийг харах нь ээ хөрөнгөлөг хэсгээ дэмжсэн бодлого явуулсаар өнөөг хүрсэн байдаг. Тэнд төр нь хөлсөө урсгаж дээш гарсан хөрөнгөтнүүдээ адалдаггүй. Нийгмийн баялгийг нэг хэсгээс нь булаагаад нөгөө хэсэгт нь тарааж өгөх тухай яриа үүсгэдэггүй. Харин ганцхан зүйлд онцгойлон анхаардаг. Тэр нь хүн бүрд тэгш боломж өгөх. Төрийнх нь санаа зовж, зохицуулж хийдэг зүйл нь ердөө энэ. “Гарааны тэгш боломж өгье. Чадах нь хөрөнгөжөөд аятайхан амьдар” л гэдэг.

Бид бүгдээрээ хөрөнгөгүй амьдардаг тийм нийгмийг нэгэн жарнаас илүү хугацаагаар туулсан ард түмэн. Түрүүн хэлсэнчлэн нэг сайн хүн гарч ирээд хөрөнгө тараахыг хүн төрөлхтөн өнгөрсөн түүхээрээ туулаад, туучаад гарсан. Ингэж болдоггүйг хүний нийгэм сая сая амины төлөөстэйгөөр мэдэрсэн. Ийм л замыг туулж байж эцэст нь ардчилсан Үндсэн хуулиа баталсан үндэстнүүдийн нэг нь бид өөрсдөө. Тэгэхээр тогтолцоо системийг өөрчилж, байдлыг өнөөгийнхөөс дордуулж мэдэх өөрчлөлтөд уриалсан дэмий үг яриа үүсгэлгүйгээр зүгээр л Үндсэн хуулиа сайжруулах талд анхаармаар байна.