Category: цаг-үе

УИХ-ын гишүүн, МҮХАҮТ-ын дарга С.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-МҮХАҮТ-аас
ам.дол­ларын ханшийн хөөрөгд­лийг зогсоох тухай гэсэн гарчигтай мэдэгдэл гарга­лаа.
Монгол банкны зүгээс  импортлогчдоос бусдад
нь буюу олонхид валютын ханш сөргөөр нөлөөлсөн юм алга гэж байгаа шүү дээ?

-Валютын ханшийг хөөрөг­дөх үйл явцыг зогсоох талаар мэдэгдэл гаргасан.
Гаргахаас өөр аргагүй байна л даа. Хүнсний болон хүнсний бус барааны үнэ сүүлийн
хэдэн сарын турш валютын ханшийн нөлөөгөөр яаж өссөнийг хүн бүр мэдэж, мэдэрч байгаа.
Зарим хариуцлагатай томоохон албан тушаалтан хэлсэн байна лээ. Хөдөөнийхөнд, үйлдвэрлэгчдэд
мэдрэгдэхгүй байгаа гэж. Үүн шиг худлаа үг байхгүй. Хөдөөнийхөнд валютын ханш шууд
нөлөөл­дөггүй юм гэхэд орон нутагт очиж байгаа бараа үйлчилгээний үнэ ямар байгаа
билээ. Өмнө нь өчнөөн хямд авдаг байсан бүтээгдэхүүнээ өнөөдөр асар үнэтэй авч байгаа.
Энэ бол валютын ханшийн хөөрөгдлийн нөлөө­лөл. Экспортлогчдод нөлөөлөхгүй байж болно
л доо. Гэхдээ энэ бол цөөнхийн асуудал. Монгол Улсын томоо­хон экспортлогчдод нөлөө­лөөд
эхэлчихсэн. Яг үнэнийг хэлэхэд банкуудад л эерэг нөлөө үзүүлж байгаа. Үүнийг үгүйсгэх
аргагүй. Дахин хэлэхэд Монголын ард түмэнд, бизнес эрхлэгчдэд сөргөөр нөлөөлж байна.
Ийм эгзэгтэй үед эс үйлдэл хийгээд байна. Манай мэдэгдэлд байгаа. Зах зээлийнхээ
зарчмаар уян хатан байна, өөрийн тохи­руулга хийгдэж байна гэдэг бол сурах бичигт
байдаг зүйл. Ийм юм дэлхий даяар дүүрэн бий.

Гэхдээ бодит амьдрал дээр өөр хэрэг шүү дээ. Эдийн засгийн бодит
амьдрал дээр хүмүүсийн худалдан авах чадвар эрс муудаж байна.

-Валютын
ханш өсөлтийн графиктай яваад нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Өнгөрсөн хугацаанд болоод
л байсан, одоо жаахан тэвччихэд л болно гэх хүн ч байна?

-Нэг хэсэг инерциэрээ явсан юм. Явсаар байгаад инерци нь шавхагдаж
байна. Ийм тохиолдолд бид найр наадам гэж амраад, ганц Монгол банкны амыг хараад
сууж таарахгүй. Уг нь Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөл гэж байдаг юм. Монголын
санхүүгийн секторын тогтвортой байдлыг хангах үүрэгтэй зөвлөл. Валютын зохицуулалтын
тухай хуульд валютын ханш монгол төгрөгийн худалдан авах чадварыг бууруулж,  эдийн засгийн тэнцвэртэй байдлыг алдагдуулж болохгүй
гэсэн чиг үүрэг бий. Импорт сайндаа биш, орлуулснаараа биш, импорт хийх  асар үнэтэй болсон. Дээр нь банкны зээлийн орчин
муу байгаа. Ийм үед  импорт хийх утгагүй болж
таарна. Тэгэхээр юмны үнэ өсөх нь тодорхой. Энэ нь макро түвшинд тусахдаа урсгал
дансны хасах зөрүүнийх нь хэмжээ  хумигдаад
ирж байгаа юм. Үүнийг өөрийн тохируулгаа хийж байна гэж тайлбарлаад эхэллээ л дээ.
Ийм сурах бичгийн, вакум ертөнцийн, симуляцийн ертөнцийн юм яриад байж таарахгүй.
Бодит амьдрал руу  нүдээ нээж харах цаг болсон.

-Санхүүгийн
тогтвортой байдлын зөвлөлийг цаг алдалгүй хуралдуулах ёстой гэсэн үг үү?

-Яг тийм. Энэ хуралд УИХ-ын гишүүд, бизнес эрх­лэгч­­дийг оролцуулах
хэрэг­тэй. Валютын ханшийн  хөөрөгд­лийг яаж
зогсоох вэ гэдэг талаар ярилцах шаард­лага тулгараад байна.  Ханшийн зөрүүгээр ашиг олох сэдэл санаа, авир
төрх банкуудад үүсээд байна. Ченжүүдэд ч ялгаагүй. Цөөхөн хэдэн хүнд ашигтай, олонхид
нь хортой тусдаг эдийн засгийн  бодлого явагдаж
таарахгүй. Үүнийг эс үйлдэл гэж хэлээд байгаа юм. Эс үйлдэл гэдэг нь үйлдэл хийхээсээ
ч илүү хортой. Өөрөөр хэлбэл ард түмний худалдан авах чадвар улайм цайм муудаж,
хувийн хэвшил улам бүр доройтож, өрсөлдөх чадвар, бизнес хийх боломж нь өдөр ирэх
бүр  хумигдаад байхад ийм юм ярьж болохгүй.
Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлө­лийн хуралдаанаар валютын ханшид нөлөөлж байгаа
бүх хүчин зүйлийг ярьцгаая. Одоо бол чөлөөтэй хөрвүүлээд байна. Долоо хоногт нэг
удаа интервенц гэж хийж байгаа. Тэгж худалдсан долларыг нь хэдэн банк  авдаг. Нөгөөдүүл нь интервенцээр авсан дол­ла­рынхаа
нэг хэсгийг  харил­цагчдад өөрсдөдөө ашиг­тайгаар
өгчихөж  байна. Үлд­сэн хэсэг нь хуримтлалд
нь ороод жилийн эцэст валютын ханшийн зөрүүгээс 
үндсэн бус үйл ажиллагааны зөрүү гээд их хэмжээний ашиг олж байна. Үүнийг
зүгээр хараад сууж болохгүй.

-Таны
яриаг сонсоод бай­хад эдийн засаг “амар­сан” энэ үед ам.доллар   1860 гараад явчихсны цаана ашиг хайгчдын хөөрөгдөл
нууг­даж байна гэсэн ойлголт төрлөө?

-Дамын хүчин зүйл их тодорхой байна. Та бод л доо. Долоо хоногт нэг
интервенц хийж байна. Доллар авч байгаа нь арилжааны дөрөв, тавхан  банк. 2013 оных нь балансуудыг хараарай. Бүгд
нэмэх тэмдэгтэй. Нэг ч хасах тэмдэг байхгүй. Дамын ашиг хонжоо олох авир төрх арилжааны
банкуудад үүсчихсэн байна гэсэн үг. Арилжааны банкуудын болон төрийн өмчит үйлдвэрийн
газруудын валютын хан­шийн зөрөөгөөр олсон ашгийг өөрсдийнх нь хүчин чармайлтаар
олсон ашиг биш гэж үзээд татварын хэлбэрээр төсөвт авч,  тогтворжилтын сан байгуулж  хуримтлуулах ёстой. 

-Олон
улсын байгуул­лагууд валютын ханшийн өсөлт дээр ямар зөвлөгөө өгч байна?

-Нарийн нюанс, хувийн хэвшлийн бодит байдлыг харгалзахгүй дүгнэлт
хэлж байна.  “Танайх өндөр өсөлт­тэй байсан,
тийм учраас бүтээн бай­гуулалт их явагдсан, бүтээн байгуулалт нь  импорт шаардсан, шаардсан импорт балансыг сөрөг
болгосон, сөрөг болгосон учраас валютын нөөцөөсөө зарж байна.

Ийм сүлжээ яваад байна. Тийм учраас мөнгөө багасга, мөнгөнийхөө бод­логыг
хатууруул” гэсэн онош тавьж эм бичиж өгөөд байна л даа. Үүнд нь манай хүмүүс үнэмшээд
байх юм. Ингэвэл хувийн хэвшлийг улам бүр сөхрүүлнэ. Хувийн хэвшил сөхөрвөл үйлдвэрлэл
үйлчилгээ улам муудна. Тэгвэл хомсдол үүснэ. Өөрөөр хэлбэл үнэтэй бараа зах зээл
рүү гарч эхэлнэ. Инфляцийг өсгөнө гэсэн үг. Энэ тохиолдолд валютын ханш валютын
нөөцийг гөвөх эрсдэлтэй.

-Валютын
ханшийн хөө­рөгд­лийг зогсоохын тулд яг ямар арга хэмжээ авах ёстой гэж танхимаас
үзэж байна вэ, сая та банкуудын валютын зөрүүнээс олсон ашгийг төсөвт авах хэрэгтэй
гэж ярилаа. Үүнийгээ тод­руулаач?

-Стандарт бус арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Зургаан сараас нэг жилийн
дотор валютын дотогшлох урсгал нэмэгдэх бодлогын арга хэрэгсэл өөрөө ажиллаж эхлэх
хүртэл түр зуурын хугацаанд валютын ханшийн тусгай дэглэм тогтооё. Доллар тэдээс
илүү байж болохгүй гэж уяхгүй. Тодорхой коридор байж болно. Эсвэл валютын зээлийг
хумиж болно. Валютын зээл, төгрөгийн зээл хоёрын тухайд Төв банкны зүгээс арга хэрэгслээ
ашиглаж банкуудыг төгрөгт ашигтай байхаар үйлдэл хийлгэх бодлогын алхам байж болно.
Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөлд багтдаг Сангийн яам, Эдийн засгийн хөгжлийн
яамны субьектууд нийлээд төсвийн урсгал дансыг хумих талаас ажиллах арга байна.  Хөрөнгө оруулалтын хувьд үр ашиг муутайг нь гацаах,
зогсоох арга хэмжээ авах гарц бий. Хамгийн гол нь хувийн хэвшил рүүгээ илүү мөнгө
өгөх хэрэгтэй.  Жижиг дунд үйлдвэрлэгчдийн
зээлийн хүүг бууруулах зэргээр бизнесийн орчныг бүрдүүлэх ажлууд байж болно. Дээр
нь таны сая тодруулахыг хүссэн банкуудын үндсэн бус үйл ажиллагаанаас олсон, валютын
ханшийн зөрүүгээс олж байгаа нэмэх тэмдэгтэй ашгуудыг төсөвт татварын журмаар авах
асуудал байна. Татвар гэж авсан валютыг тогтворжуулалтын санд хийх боломжтой. Тогтвор­жуулалтын
санд хийсэн мөн­гөөрөө шаардлагатай үед нь валютын ханшийн зах зээлийг тогтворжуулах
алхмууд хийж болно. Зүгээр л олон улсын байгууллагуудын зөвлөгөөг дагаж, сурах бичгийн
хүрээнд сэтгэхгүйгээр хийх ажлууд энэ мэт өчнөөн бий.  Эдийн засгийнхаа судасны лугшилтыг сайн мэдэр.
Амьсгалыг нь чагна. Бид ийм утгатай мэдэгдэл л гаргасан. УИХ ээлжит бус чуулганыг
наймдугаар сарын хорьдоор хийх байх. Энэ үеэр валютын ханшийг ярих хэрэгтэй.

-Эдийн
засгийн эрчим­жүүлэх зуун хоногт валютын ханшийн талаар ийм тийм юм хийнэ гэж ороогүй
санагдах юм?

-Ерөнхий л юм оруулсан. Тухайн үед би хэвлэл мэдээл­лээр тодорхой
саналууд  хэлж байсан. Тусгаагүй. Үр дүнд
нь өнөөдөр валютын ханшийг тогтоон барьж чадахгүй байна.

-Зуун
хоногоор валютын ханшин дээр ямар ч арга хэмжээ авсангүй өсгөчихлөө гэсэн үг үү,
тодорхой арга хэмжээ аваад хүчрэхгүй байгаа юм биш үү?

– Энэ тогтоолын төслийг анх санаачлагч нь би. Анхны нэр нь эдийн
засгийг идэвхжүүлэх, сан­хүү­гийн тогтвортой байдлыг хангах талаар УИХ-аас авах
арга хэмжээ гэж байсан. Дараа нь Засгийн газар оруулахаар болж эдийн засгийг эрчимжүүлэх
болж хувирсан. Сүүлдээ бүр 100 хоног гэсэн тоо гараад ирсэн. Харин бидний санаа
бол оны эцэс хүртэл, он өнгөрөөд эхний гурван сар болтол эдийн засгийг валютын ханш,
инфляциас эхлээд төрөл бүрийн арга хэмжээгээр идэвхжүүлэх байсан. Эдийн засаг идэвхжинэ
гэдэг нь хувийн хэвшил идэвхжинэ гэсэн үг. Хувийн хэвшил идэвх­жих нь нэг тал. Нөгөө
талд хэрэглэгчдээ идэвх­жүүлэх учиртай. Үүн рүү чиглэсэн арга хэмжээнүүдийг онцолсон.
Зуу хоногийн арга хэмжээ эдийн засгийг эрчимжүүлэх гэсэн утга руу орчихоор эдийн
засгийн өндөр өсөлтийг алдахгүй юмсан, тогтоогоод барихсан гэсэн чиг рүү хандсан
заалтууд багтсан л даа. Ингээд эдийн засаг идэвхжихгүй. Инфляци гэхэд оны эцэст
зоолттой хоёр оронтой тоонд байна. Тэгэхээр хүмүүс эдийн засаг сэргэнэ гэж нэг их
хүлээх хэрэггүй. Н.Алтанхуягийн буруу ч биш. Засгийн газрын алдаа ч биш. Үнэнийг
хэлэхэд УИХ-ын буруу. УИХ сайн чиглэл өгч чадаагүй. Засгийн газарт тодорхой удирдамж
өгөөгүй. Валютын ханшин дээр ямар ч тодорхой юм байхгүй. Инфляцийг хүчин зүйлүүдээр
нь задлан шинжлээд энэ чиглэлээр ийм арга хэмжээ ав гэсэн юм байхгүй. Үнэ тогтворжуулах
хөтөлбөрийнхөө хүрээг өргөтгөөд механизмаа өөрчил гээгүй. 

-Валютын
ханшийг зах зээлийн бус арга хэрэглэн барьж болохгүй, ингээд сүйрсэн улс олон бий
гэсэн тайлбар байна. Энэ дээр таны байр суурийг сонсмоор байна?

-Хаана сүйрсэн улс байна, тийм жишээ би мэдэхгүй. Мөнгөний бодлого,
валютын ханшийн бодлого, төсвийн бодлого гурвыг маш сайн хослуулж хийж болно. Гэхдээ
нэг зүйлийг хэлэх хэрэгтэй. Монголд валютын ханш барих нь зөвхөн Төв банкны асуудал
биш. Валютын ханшийн бодлого, мөнгөний бодлого хоёр бол хос морь. Гэтэл Төв банк
үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр гээд инфляцид нөлөөлөх хэдэн  бүтээгдэхүүн дээр баахан мөнгө зарцуулаад зохицуулах
гэж оролдлоо. Урт, богино хугацаанд явуургүй арга. Нийт бизнесийн орчин, бизнес
эрхлэх санхүүгийн орчныг сайжруулах хэрэгтэй. Тийм учраас зээлийн хүүг бууруулах
асуудлыг яамдын хооронд биш УИХ дээр ярих ёстой. Энэ мэтээр макро талаас нь харах
цаг ирсэн. Хийсвэр утгаар нь, онолын үүднээс авч үзээд, тэрийгээ эдийн засгийн өсөлттэй
холбоод байх шаардлагагүй.

Олон улсын валютын сан их зөв юм хэлдэг. Монголын эдийн засгийн хүндрэлтэй
байдлыг тэд эдийн засгийн хэт тэлэлттэй холбосон. Үнэн. Эдийн засгийн тэлэлтийн
бодлого үр ашиггүй төсөл хөтөлбөрүүдийг санхүү­жүүлэхэд чиглэвэл  буруу тэлэлт болно.  Тийм учраас мөнгөний бодлого аядуу байдлаар явж
байг. Төсвийн бодлого дээр илүү анхаарах хэрэгтэй. Валютын ханшийнхаа бодлого дээр
саяын хэлсэн стандарт бус арга хэмжээг зургаан сараас нэг жилийн хугацаатай авах
ёстой. Ингэж хослуулбал үр дүн гарна.

-Төв
банкнаас “Импор­тоор бараа оруулж ирж зар­даг хэдэн нөхөд л асуу­далд орж байгаа,
тэд бараагаа оруулж ирэхээ байвал үндэсний үйлдвэр хөгжинө, гаднаас авдаг бүтээг­дэхүүнийг
эндээ үйлдвэрлэдэг болно” гэсэн утгатай  тайлбарыг
удаа дараа өгч байгаа.  Энэ хэр бодитой тайлбар
вэ?

-Зарим хүмүүс худалдааны биз­нес мөхнө биз гэсэн утгатай юм ярьсан
байна лээ. Үйлдвэрлэгчдэд ямар ч эрсдэл байх­гүй гэдэг бол худал зүйл. Мөхөхөө хүрвэл
бүгд мөхнө. Эдийн засаг чинь хоорондоо холбоотой, уялдаатай бай­даг эд. Худалдаа
наймаа, үйлчилгээний сектор хүнд байна. Уул уурхайн бус экспортоо дэмжих санхүүгийн
хөшүүрэг нь хаана байна. Энэ чиглэлээр төр, төв банк, арилжааны банк нь юу хийж
байна. Маш тодорхой ийм асуудлуудыг гаргаж тавьж, яг энэ чигээр Монгол банк, Засгийн
газар хамтарч ажиллах хэрэгтэй. Би яг одоо Төв банкны тухай хууль, Валютын зохицуулалтын
тухай хуулийг уншаад сууж байна. Банкны тухай хуулийг харж байна. Засч сайжруулах
зүйл зөндөө харагдаж байна. Санхүүгийн тогтвортой байд­лын зөвлөл хуралддаг л гэсэн.
УИХ-тай яаж холбогддог нь тодор­­хойгүй. Ямар үр дүнтэй арга хэмжээ авсан нь ойлгомжгүй.
УИХ яагаад оролцдоггүй юм бол гэсэн асуулт байна.

-Инфляци
хоёр оронтой тоо руу орохгүй гээд байгаа шүү дээ?

-Монгол банк валютын ханшийг ганцаараа шийдэж амжихгүй. Инфляцийг
тогт­вортой байлгаж чадахгүй. Монгол банкны мөнгөний бодлогын үйл ажиллагаанаас
болоод инфляци нэг оронтой тоонд орох онолын ч үндэслэл байхгүй. Практик үндэслэл
бүр ч байхгүй.

-Эдийн
засгийг эрчим­жүүлэх арга хэмжээний хүрээнд тодруулж асуух нэг асуулт байна. Эдийн
засгийг идэвхжүүлэхийн тулд хамгийн түрүүнд хийх ёстой алхам гэвэл та юуг онцлох
вэ?

-Валютын ханш гэдэг зүй­лийг л хамгийн түрүүнд онцгой дэглэмд оруулах
хэрэгтэй байна. Инфляцийг удирдаж чадахгүй байх түвшин рүү оруулчих гээд байна.
Морины явдлаар бол инфляци эхлээд шогшиж байсан. Сүүлдээ цогиж эхэлсэн. Одоо давхиж
байна. Эцэстээ жолоогоо алдах эрсдэл рүү орох гээд байна. Тэр нь гурван орон тоо.
Хоёр оронтой тоо руу ороод 12 биш бүр 32 хувь болчихвол яах вэ. Ноднингоос хойш
тавь, жаран хувь өсчи­хөөд байна. Гэтэл цалин хөдлөхгүй байгаа. Эхлээд Засгийн газ­­рын
зардлыг багасгах хэрэг­­тэй. Сүүлийн үед дэн­­дүү их данхайчихлаа. 1996 оноос хэрэгжүүлэгч,
тохируулагч агентлаг гэсэн Шинэ Зеландийн моделийг туршсан. Одоо тохируулагч, хэрэгжүүлэгч
агентлагаа боливол яасан юм. Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрыг УИХ-д мэдээлэлгүйгээр
шууд байгуулах хуулийн орчин бай­на. Үүнийг болимоор байна. Иймэрхүү байдлаар урсгал
дансан дээр эрс шийдэмгий өөрчлөлт хийчих ёстой. Ингэж байж л төрийн албан хаагчдын
цалин, тэтгэвэр тэтгэмжийг нэмэх асуудлыг ярих хэрэгтэй.

Л.МӨНХТӨР

Өнгөрсөн
амралтын өдрүүдэд Дундговь, Хөвсгөл, Ховд аймаг баяр наадмаа тэмдэг­лэлээ. Төв,
баруун, зүүн гурван бүсийн уралдаанд хэний ямар хүлэг хурдалс­ныг танил­цуулъя.

Дундговь аймагт улсын наадмын түрүү азарга торгон жолоо өргүүллээ

Дундговь аймгийн Мандалговьд “Их Мандалын хурд-2014” төвийн
бүсийн хурдан морины уралдаан боллоо. Эрлийз гурав, монгол зургаан насанд газар
газрын шандаст 800 гаруй хурдан хүлэг уралдсан. Төвийн бүсийн уралдааныг
түүхэндээ дөрөв дэх удаагаа зохиож буй Дундговийн уралдаанд төрийн наадмын
түрүү азарга болон нас, насанд айрагдаж түрүүлсэн хурдан хүлэг шандас сорив.
Нас, насанд түрүүлж, айрагдсан хурдан морийг зөвхөн өнөө жил гаргасан амжилтын
хамт жагсаалаа.

 

Азарга-80

1. Төв аймгийн Баянцагаан сумын аймгийн алдарт уяач Даваахүүгийн
Баянбатын хонгор. Энэ жил төрийн их баяр наадамд торгон жолоо өргүүлсэн.

2. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын аймгийн алдарт уяач
Монхоодойн Жаргалсайханы хул алаг. Өнөө жилийн улсын их баяр наадамд долоолсон.

3. Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын харьяат Батболдын Загдрагчаагийн
хүрэн.

4. Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын алдарт уяач Ганзоригийн
Мөнхбаатарын хээр.  Өнөө жил аймгийнхаа
наадамд түрүүлсэн.                                     

5. Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харьяат аймгийн алдарт
уяач Дагвын Цогтбаярын хүрэн. Хүрэн азарга энэ жил Гурвансайхан сумын түүхт 90
жилийн ойд аман хүзүүдсэн.

 

Их
нас-94

1. Дундговь аймгийн Хулд сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Доржжанцангийн Батхуягийн хүрэн. Аймгийнхаа Мандалын хурд бүсийн уралдаанд
түрүүлсэн. Хэдхэн хоногийн өмнө Луус сумын 90 жилийн ойд хол түрүүлсэн.

2. Дундговь аймгийн Хулд сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
“ИНЭЛ” ХК-ний Сосорын Мөнхбатын хүрэн. 2014 онд Хулд сумын баяр наадамд гуравт
хурдалж, төрийн наадамд дөрвөлсөн.

3. Дундговь аймгийн Луус сумын уугуул аймгийн алдарт уяач
Сэрээгийн Шинэбаатарын хээр. “Дүнжингаравын хурд-2014” бүсийн уралдаанд тавд
хурдалсан.

4. Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын харьяат Дашзэвэгийн
Алтансүхийн хул. Энэ жил аймгийнхаа баяр наадамд айрагдсан.

5. Хэнтийн аймгийн Галшар сумын уяач Аюурын Амарбатын хул.  Энэ жилийн төрийн их баяр наадмын түмэн
эх. 

 

Соёолон-76

1. Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын уугуул, Тэнүүн говийн хурд
галын аймгийн алдарт уяач Адъяагийн Мөнхбаярын загал. Өнөө жил Мандалын хурдад
аман хүзүүдсэн.

2. Дорноговь аймгийн Иххэт сумын харьяат Зоригтбаатарын хүрэн.

3. Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын харьяат Наранцэцэгийн
Амгалангийн хонгор халзан. Энэ жил улсын их баяр наадамд долоод хурдалсан.

4. Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын харьяат аймгийн алдарт
уяач Самбадоржийн Амарсанаагийн хонгор.

5. Төв аймгийн Баянжаргалан сумын харьяат ҮХААЯ-ны дэд сайд
Цэвэгжавын Тувааны халтар.

 

Хязаалан-118

1. Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын харьяат Алтангэрэлийн
Бархасын хонгор. Энэ жил Өндөршил сумын түүхт 90 жилийн ойд гуравт хурдалсан.

2. Дундговь аймгийн Өлзийт сумын харьяат Пунцагийн Эрдэнэчулууны
хүрэн.

3. Ховд аймгийн Мянгад сумын харьяат Дэмчигсүрэнгийн Наранбатын
хонгор

4. Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Наранцэцэгийн Амгалангийн мөндөр зээрд. 2014 онд Хулд сумын аймгийн баруун
бүсийн уралдаанд түрүүлж, улсын баяр наадамд дөч гаргаж давхисан.

5. Дундговь аймгийн Адаацаг сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Хуягбаатарын Доржхоролын загал. Өнөө жил Хулд суманд болсон аймгийнхаа баруун
бүсийн уралдаанд аман хүзүүдсэн.

 

Шүдлэн-128

1. Дундговь аймгийн Адаацаг сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Дашдэлэгийн Сүхбаатарын хонгор халзан. Энэ онд Дэлгэрхангай ууланд айрагдаж,
Хулд сумнаа болсон баруун бүсийн хурдан морьдын уралдаанд түрүүлж, улсын баяр
наадамд дөрөвт хурдалсан.

2. Төв аймгийн Баянжаргалан сумын харьяат  Бумбангийн Мөнхтүвшингийн хонгор халзан.

3. Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын харьяат Адьяагийн
Мөнхбаярын саарал. Энэ жил баруун бүсийн уралдаанд наймд, аймагтаа аман
хүзүүдсэн.

4. Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харьяат аймгийн алдарт
уяач Баатаржавын Баатарчулууны хээр. Хэд хоногийн өмнө Бүрэн сумын түүхт 90
жилийн ойд айрагдсан.

5. Увс аймгийн Зүүнговь сумын харьяат Бичээрэйн Далайн хар.

 

Даага-108

1. Дундговь аймгийн Өндөршил сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Жөөжийн Ганбатын шарга. Энэ жил дөрөв түрүүлж нэг удаа зургаад хурдалсан.
Өндөршил сумынхаа түүхт 90 жилийн ой, Гурвансайхан сумын 90 жилийн ойд тус тус
түрүүлжээ.

2. Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Оолийн Тагарваагийн хонгор.

3. Өвөрхангай аймгийн Баруунбаян-Улаан сумын харьяат Дашзэвэгийн
Ганбатын хээр.

4. Дундговь аймгийн Адаацаг сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Дашдэлэгийн Сүхбаатарын буурал. Өөрийн унаган, аймагтаа нэг түрүүлж хоёр аман
хүзүүдсэн хурдан буурал азарганых нь төл. Энэ жил Өлзийт сумын 90 жилийн ойд
айрагдсан.

5. Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харьяат Мөнхбаярын
Галбадрахын хүрэн. Хулд сумнаа болсон баруун бүсийн бага насны уралдаанд
түрүүлсэн.

 

Эрлийз
дээд 17

1. Увс аймгийн Улаангом сумын харьяат “Сэтгэшгүй трейд” ХХК-ийн
захирал Лувсаннямын Гансүхийн хээр.

2. Дундговь аймгийн Луус сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Сэрээгийн Шинэбаатарын халиун.

3. Төв аймгийн Сэргэлэн сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Чүлтэмийн Ган-Очирын хүрэн.

4. Төв аймгийн Батсүмбэр сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Сундуйн Лувсанбалдангийн халтар. Энэ жил улсын баяр наадамд гуравт хурдалсан.

5. Улаанбаатар хотын Хан-Уул дүүрийн уяач Баярмагнайн Ганбатын
сартай хар.

 

Эрлийз
дунд нас-36

1. Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын уяач Лувсан-Ишийн
Эрдэнэбаярын хул. Энэ жил төрийн их баяр наадмын эрлийз дунд насны морьдын
уралдаанд аман хүзүүдсэн.

2. Хэнтий аймгийн Галшар сумын харьяат Аюурын Амарбатын хамар
цагаан хээр.

3. Архангай аймгийн Ихтамир сумын харьяат Давгасамбуугийн
Мөнхсайханы хээр.

4. Төв аймгийн Баянжаргалан сумын харьяат ҮХААЯ-ны дэд сайд
Цэвэгжавын Тувааны хул. Энэ жил төрийн наадмын монгол шүдлэн насанд айрагдсан.

5. Өмнөговь аймгийн Баяндалай сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Раднаагийн Бадрахын саарал.

 

Эрлийз
бага-27

1. Увс аймгийн Зүүнговь сумын харьяат Бичээрэйн Далайн хээр. Энэ
жил төрийн их баяр наадмын эрлийз бага насны морьдын уралдаанд түрүүлсэн.

2. Завхан аймгийн Яруу сумын харьяат Монгол Улсын тод манлай
уяач Дашзэвэгийн Дагвадоржийн шар хээр.

3. Өмнөговь аймгийн харьяат Д.Мөнхбаатарын хээр.

4. Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын харьяат Пэлжээгийн
Одонбаатарын зээрд. Энэ жилийн төрийн их баяр наадамд долоод хурдалсан.

5. Төв аймгийн Батсүмбэр сумын харьяат Монгол Улсын тод
манлай уяач Цогтын Батсайханы хээр.

Ховдын наадамд

Говь-Алтайн морьд дийлж уралджээ

Ховдод баруун бүсийн урал­даан болсон билээ. Галдан бошигт
хаа­ны мэндэлсний 370 жилийн ойд баруун бүсийн шигшмэл хурдан хүлгүүд уралджээ.
Газар газраас ирсэн шандаст 700 гаруй хурдан ажнай тоосоо өргөсөн юм.

 

Азарга-88

1. Ховд аймгийн Цэцэг сумын харьяат Начингийн Баасанжавын хул.
Энэ жил улсын их баяр наадмын соёолонг хөтөлж уралдаад байсан.

2. Завхан аймгийн Сантмаргац сумын харьяат Монгол Улсын алдарт
уяач Борнойн Баасанжавын хүрэн.

3. Завхан аймгийн Сантмаргац сумын харьяат Даваагийн Нямдоржийн
хүрэн.

4. Ховд аймгийн Дарви сумын харьяат н.Баяраагийн хар.

5. Говь-Алтай аймгийн Баян-Уул сумын уяач н.Галбаатарын хар

 

Их
нас-168

1. Говь-Алтай аймгийн Халиун сумын харьяат “Ентүм” ХК, Монгол
Улсын алдарт уяач Туваанжавын Гантөмөрийн хээр. Энэ жил улсын их баяр наадамд
13-т хурдалсан.

2. Говь-Алтай аймгийн Есөнбулаг сумын харьяат аймгийн алдарт
уяач Дорждагвын хүрэн.

3. Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын харьяат Цэрэнпунцагийн хүрэн.

4. Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын харьяат Алтангэрэлийн алаг.

5. Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Жамбалын Энхсайханы цагаан.

 

Соёолон-107

1.  Говь-Алтай аймгийн
Халиун сумын харьяат “Ентүм” ХК, Монгол Улсын алдарт уяач Туваанжавын
Гантөмөрийн бор. Энэ жил төрийн их баяр наадамд айрагдсан.

2. Говь-Алтай аймгийн Шарга сумын харьяат Даваанямын бор.

3. Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын харьяат Ганбаатарын
Ариунболдын хээр.

4. Ховд аймгийн Дарви сумын харьяат нийслэлийн алдарт уяач
Үржинбадамын Атарсайханы шарга халзан. Энэ жил “Дүнжингарав-2014” хаврын бүсийн
уралдаанд айрагдсан.

5. Ховд аймгийн Дөргөн сумын харьяат “Гарьд зам” ХХК-ийн захирал
Нямдаваагийн Батбаярын зээрд халзан. Улсын баяр наадамд 12-т хурдалсан.

 

Хязаалан-128

1. Ховд аймгийн Дөргөн сумын харьяат “Гарьд зам” ХХК-ийн захирал
Нямдаваагийн Батбаярын хээр.

2. Ховд аймгийн Цэцэг сумын харьяат Начингийн Баасанжавын бор.
Төрийн наадамд зургаалсан.

3. Говь-Алтай аймгийн Халиун сумын харьяат “Ентүм” ХК, Монгол
Улсын алдарт уяач Туваанжавын Гантөмөрийн алаг.

4. Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумын харьяат Ховд аймгийн хөгжлийн
төлөө сангийн тэргүүн Ширнэнбандийн Адьшаагийн хээр.

5. Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумын харьяат Ховд аймгийн хөгжлийн
төлөө сангийн тэргүүн Ширнэнбандийн Адьшаагийн хул.

 

Шүдлэн-153

1. Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Баатарын Даваадоржийн зээрд.

2. Ховд аймгийн Мянгад сумын харьяат Батсуурийн Энхбаярын хар.

3. Ховд аймгийн Мянгад сумын харьяат Баатарсайханы хонгор.

4. Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат Хөдөлмөрийн яамны
сайд Ядамсүрэнгийн Санжмятавын хээр.

5. Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын харьяат Насанжаргалын хүрэн.

 

Даага-68

1. Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын харьяат Базарширын Доржпүрэвийн
халтар.

2. Говь-Алтай аймгийн Халиун сумын харьяат Монгол Улсын алдарт
уяач Туваанжавын Гантөмөрийн халиун.

3. Ховд аймгийн Дөргөн сумын харьяат “Гарьд зам” компанийн
захирал Нямдаваагийн Батбаярын халиун алаг.

4. Говь-Алтай аймгийн Шарга сумын харьяат Бямбабаатарын хүрэн.

 

Эрлийз
дунд-28

1. Говь-Алтай аймгийн Баян-Уул сумын харьяат аймгийн алдарт уяач
Мижидийн Ганболдын хул.

2. Ховд аймгийн Цэцэг сумын харьяат Рагчаагийн Баатархүүгийн
алаг.

3. Ховд аймгийн Дарви сумын харьяат нийслэлийн алдарт уяач
Үржинбадамын Атарсайханы хул.

4. Ховд аймгийн Дөргөн сумын харьяат “Гарьд зам” ХХК-ийн захирал
Нямдаваагийн Батбаярын хээр.

5. Ховд аймгийн Дарви сумын харьяат улсын алдарт уяач
Түв­дэнгийн Батцоожийн зээрд халзан.

 

Эрлийз
бага

1. Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын харьяат Базарширын Доржпүрэвийн
хүрэн. Энэ жил төрийн их баяр наадамд дөрөвт хурдалсан.

2. Ховд аймгийн Дарви сумын харьяат Дамдинхүүгийн Батмөнхийн
хээр. Энэ жилийн улсын их баяр наадмын эрлийз бага насанд зургаад хурдалсан.

3. Ховд аймгийн Булган сумын харьяат Ганзоригийн хээр

5. Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын харьяат Жаргалсайханы
Энхболдын  хээр.

С.АЛТАН

-ЗЭС, ЦАЙРЫН ҮНЭ НЭМЭГДЭЖ, ТӨМӨР,
НҮҮРСНИЙ ХАНШ  БУУРЧЭЭ-

Монголын экспорт­логч­дын холбооны ерөнхийлөгч Д.Галсандоржтой
ярилцлаа.

-Манай
улсын гадагшаа экспортолдог ашигт малтмалын үнэ дэлхийн зах зээл дээр ямархуу байна
вэ?

-Энэ оны эхний зургаан сарын гаалийн статистик, экспортын бүтээгдэхүүний  үнэлгээг өнгөрсөн оны зургадугаар сартай харьцуулаад
харахаар үнийн хувьд зэс, цайрын үнэ нэмэгдсэн дүнтэй байгаа.  Зэсийн үнэ 18 хувиар, цайрын үнэ арав гаруй хувиар
нэмэгдсэн. Экспортын орлогын 40 хувийг эзэлж байсан нүүрсний үнэ унасан. Төмрийн
баяжмал ч ялгаагүй уруудсан. Жоншны баяжмалын үнэ өнгөрсөн жилийнхээс нэг их уруудаагүй.
Хэмжээндээ байна.

-Зэсийн
экспортын хэмжээ өссөн нь тодорхой. Зэсээс гадна өссөн бүтээгдэхүүн байна  уу?

-Өнгөрсөн оны зургадугаар сартай харьцуулахад зэсийн баяжмал Оюутолгойтой
холбоотойгоор  их хэмжээгээр нэмэгдсэн. Алтны
үйлдвэрлэл ч нэмэгдсэн. Экспорт нь харин нэмэгдээгүй. Түүхий нефтийн экспорт их
хэмжээгээр нэмэгдсэн дүн гарч байна. Орлого нь ч дажгүй өсөлттэй. Тоо хэмжээ, орлогоороо
нэмэгдсэн хоёр бүтээгдэхүүн гэвэл зэсийн баяжмал, түүхий нефть байна.

-Одоогийн
байдлаар хэчнээн тонн зэсийн баяжмал экспортлоод байна вэ?

-Өнгөрсөн оны есдүгээр сард Оюу толгойн ил уурхай ашиглалтад орсон.
Нийтдээ есөн сар ажиллачихаад байна. Ил уурхай, баяжуулах үйлдвэр эхний ээлжийн
бүрэн хүчин чадалдаа орсон. Энэ оны төсөвт 1.2 сая тонн зэсийн баямжмал гаргана
гэж тусгасан. Оюу толгойгоос 650 мянга, үлдсэнийг нь Эрдэнэтээс гэж төлөвлөсөн юм. 

Энэ оны эхний зургаан сард 583 мянган тонн зэсийн баяжмал  экспортолсон байна. Үүний 250 мянган тонныг нь
Эрдэнэт, 330 мянган тонныг нь Оюу толгой гаргасан. Зэсийн баяжмалын экспортын
60 хувь нь Оюу толгойгоос, 40 хувь нь Эрдэнэтээс бүрдсэн гэсэн үг. Тоо хэмжээний
хувьд ийм байна. Борлуулалтын орлогыг нь аваад үзэхээр арай өөр дүр зураг харагдаж
байгаа.

Эрдэнэт үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний борлуулалтын орлого зуун хувь Монголд
ордог. Худалдаа хөгжлийн банк, Голомтын дансанд орж ирдэг.  Оюу толгойн борлуулалтын орлогыг тооцож үзэхээр
985 сая ам.доллар болж байгаа юм. Бараг нэг тэрбум шахуу ам.доллар гэсэн үг. Оюу
толгойн борлуулалтын орлого Рио тинтогийн баруунд байгаа банкны дансанд ордог. Монголд
өсөн нэмэгдсэн рояалти, импортын татвар, ажилтан албан хаагчдын цалин маягаар борлуулалтын
орлогын хорь, гучин хувь орж ирдэг. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний нөхцөл нь тийм л
дээ.

-Зэсийн
үнийг улсын төсөвт 6800 ам.доллар гэж тогтоосон. Үнэ нь өссөн гэхээр төлөвлөснөөсөө
илүү мөнгө олчих л юм байна?

-6800 ам.доллар гэдэг бол гайгүй бодитой тоо. Долдугаар сарын
25-нд гэхэд зэсийн үнэ 7100 ам.доллар байна. Зургадугаар сарын дундаж 6900 доллар
байсан.

-Зэсийн
үнэ буухгүй өсч байгаагийн шалтгаан нь юу вэ?

-Хоёр шалтгаан бий. Томоохон биржүүд тухайлбал Лондонгийн, Шанхайн
металлын биржийн агуулахын нөөц багассан. Өнгөрсөн оны зургадугаар сартай харьцуулахад
хоёр дахин багассан. Ази тивдээ зэсийн баяжмал нийлүүлэлтээр нэгдүгээрт ордог Индонези
зэсийн экспортын шинэ бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн нь үнэ өссөн хоёр дахь шалтгаан
болж байна.  Индонези зэсийн баяжмал, хүдрийг
түүхийгээр нь гаргахгүй гэсэн хориг арга хэмжээ авсан. Тийм учраас Хятадын зах зээл
дээр зэсийн баяжмалын нийлүүлэлт бага байгаа юм. Ийм хоёр шалтгаанаар зэсийн  үнэ тогтвортой байна.

-Тэгэхээр
зэсийн үнэ энэ жил лав 7000 ам.доллараас буухгүй нь ээ? 

-Тэгэх болов уу гэсэн таамаг бий.  Манай холбоо олон улсын зэсийн зах зээлийн судалгааны
компаниудтай хамтран ажилладаг. Олон улсын томоохон байгууллагуудын прогнозыг харахад
энэ онд 7000 ам.долларын түвшинд байх нь бараг тодорхой болсон.

-Ойрын
жилүүдэд зэсийн үнэ энэ өсөлтөө барьж чадах уу?

-2018 он хүртэлх хугацааг аваад үзэхээр цэвэр зэсийн үнэ энэ ондоо
7000, ирэх ондоо 6900, цаашлаад 2017 онд 6600 ам.долларын хавьцаа байх болов уу
гэсэн таамаг бий. 2018 оноос үнэ дээшлэх прогноз гарсан.

-Гэхдээ
цаашлах тусам зэсийн зах зээл дээрх өрсөлдөөн ширүүснэ гэсэн таамгийг шинжээчид
хэлдэг?

-Чили, Өмнөд Африк, Австралийн уурхайнуудын үйл ажиллагаа хэвийн
явагдаж байгаа. Уурхай, хайлуулах, цэвэршүүлэх үйлдвэрийн хүчин чадал нэг их хасагдаагүй.
Шинээр зэсийн орд газруудыг ашиглахаар төлөвлөж байгаа тал бий. Жишээ нь Хятад байна.
Латин Америкт саяхан өндөр түвшний айлчлал хийлээ. Тэнд болон Африкийн орнуудад
зэсийн томоохон уурхайнуудыг ажиглах, хөрөнгө оруулах, хувьцааг нь эзэмших процессыг  маш эрчимтэй явуулж байгаа.  Тийм учраас 
манай зэсийн уурхайн үйлдвэрлэгчид хоёр гурван жилийн дараа гадаад талаасаа
их өрсөлдөөнтэй нүүр тулна. Өнөөдрийн хувьд Оюу толгойн зэсийн баяжмалын дийлэнх
нь Өвөр Монголын хайлуулах цэвэршүүлэх үйлдвэрт очиж байна. Заримтай нь Оюу толгойн
уурхай зэсийн баяжмал борлуулах тав, найман жилийн урт хугацааны гэрээ хийчихэж
байгаа. Эрдэнэт үйлдвэр ч гэсэн дөрвөн жилийн гэрээ хийчихэж байна. Яваандаа Цагаан
суваргын орд ашиглалтад орно. 240-300 гаруй мянган тонн баяжмал нэмж гарч ирнэ гэсэн
үг. Оюу толгой одоогийн 650 мянгаас ч нэмэгдэнэ. Эрдэнэт үйлдвэр 500 гаруй мянган
тонныг гаргана. Нийлүүлж тооцвол Монгол Улс 
сая гаруй тонн зэсийн баяжмал гаргах юм. Ийм учраас манай зэсийн баяжмал
экспортлогчдын Хятадын зах зээл дээрх өрсөлдөөн өнөөдрийнхөөс хурц болно. Хоорондоо
өрсөлдөж эхэлнэ гэсэн үг. Энэ өнцгөөс нь харвал манай улсад зэсийн баяжмалын экспортын
нэгдсэн бодлого хэрэгтэй болж таарна. Гурван өөр үнэ, гурван өөр тээврийн нөхцөл
санал болгож болохгүй.

-Цайрын
үнэ өссөн гэж ярилаа, тэгэхээр гаргасан хэмжээ нь нэмэгдсэн байх?

-Харамсалтай нь тоо хэмжээ нь багассан. Цайрын баяжмалын хувьд  өнгөрсөн оны эхний зургаан сарын байдлаар 77 мянган
тонныг гаргаж байсан бол энэ жил 45 мянган тонныг л гаргасан байх жишээний. 32 хувиар
багассан гэсэн үг. Үйлдвэрийнх нь мэдээлж байгаагаар худалдан авагчтай хийсэн гэрээнээс
гадна баруун аймгуудад гарсан шүлхийн хорио нөлөөлсөн юм билээ. Тэнд автомашины
замгүй учраас цайрын баяжмал зөөхөд байгальд сөрөг нөлөөтэй гэж үздэг талтай. Сайншандын
мэргэжлийн хяналт ийм шалтгаанаар  хязгаар
тавьсан гэх шалтгаан бас бий. 

-Нүүрсний
үнэ өнгөрсөн жилийн өдийгөөс хичнээн хувиар буусан бэ?

-Нүүрсний экспортын үнэ өнгөрсөн оныхтой харьцуулахад 30 гаруй хувиар
буурсан. Нүүрсний экспортлогчидтой ярилцаад үзэхээр нүүрсээ өнгөрсөн жил 72 ам.доллараар
зарж байсан бол энэ жил 47 ам.доллараар өгч байгаа юм билээ.  “Энержи ресурс” угаасан нүүрсээ 70 ам. доллараар,
Таван толгой түүхий нүүрсээ 37 ам.доллараар өгч байгаа. Үнэ их унаж байна.

-Төсөвт
нүүрсээ хэдээр зарна гэж төлөвлөсөн бэ?

-Зуу гаруй ам.доллар гээд тавьчихсан байгаа.

-Төсөвт
31 сая тонн нүүрс гаргана гэж тусгасан. Тоо хэмжээгээрээ ч биелэхгүй гэж нүүрс экспортлогчид
ярьж байна. Энэ хэр бодитой яриа вэ?

-Тоо хэмжээгээр биелэх нөхцөл харагдахгүй байна. Өнгөрсөн онд 18
сая тонныг л гаргасан. Хүрсэн түвшин ойлгомжтой байхад 31 сая гэж тавина гэдэг хэт
өндөр тоо л доо. Төсөв батлах үед  нүүрсний
үнэ уруудаж байсан. Зуу  гаруй ам.доллар  гэж тавьсан нь мөн л өндөр тоо.

-Энэ
оны эхний хагас жилийн статистикаар хэчнээн тонн нүүрс гаргаад байна?

-Ес гаруй сая тонныг л гаргасан. Ингээд бодохоор энэ жил хорин саяас
илүү гаргаж чадахгүй байх.

-Үнэ
нь унасан, гаргах хэмжээндээ хүрэхгүй гэхээр төсөвт нүүрснээс олно гэж төлөвлөсөн
мөнгө хэмжээндээ яагаад ч дөхөж очихгүй нь ээ?

-Тэгж таарч байна. Төмөр замын асуудал гэхэд л эхний шатандаа явж
байна шүү дээ.

-Гадаад
зах зээл дээр нүүрсний үнэ ямархуу байгаа бол. Австрали гэхэд л хэцүү байдалд орсон
дуулдах юм?

-Австрали хэцүү байдалд бий. Австралийн нүүрс гэхэд л  Хятадын далайн эрэг, Тянжинь зэрэгт маш ихээр
овоорсон байгаа. Хятадын хувьд худалдан авагчийн төлбөр хүндрэлтэй. Өмнөд хөршид
маш олон уурхай хаагдсан.  Шинээр ашиглалтад
орсон нь ч бий. Тэд зардлаа багасгаж байна. Тиймээс манай нүүрс экспортлогчид хүндхэн
байдалд байгаа гэсэн үг. Энэ салбараа дэмжих цаг ирсэн.

-Төмрийн
үнэ ямархуу байгаа вэ?

-Төмрийн үнэ өнгөрсөн онтой харьцуулахад хорин хувиар унасан. Цаашаа
нэмэгдэх хандлага ажиглагдахгүй байна. “Алтайн хүдэр” зэрэг хувийн компаниуд их
бага үнээр зарж байгаа. Төрийн өмчит Монросцветмет арай гайгүй. 70 орчим ам.доллараар
өгч байна. Өнгөрсөн онд 190 ам.доллараар өгч байсантай харьцуулахад бага тоо л доо.
Төмрийн баяжмал 65, 62 хувийн гэсэн хоёр өөр агуулгатай. Доод талын агуулгатай баяжмалын
үнэ 40 болчихсон байгаа. Зарим аж ахуйн нэгж 42 ам.доллараар өгсөн. Нэг хэсэг нь
50, нөгөө зарим нь 70 ам.доллараар өгч байна гэдэг чинь манай эрдсийн арилжаа хэцүүхэн
болсон гэсэн үг. Хатуухан хэлэхэд эрдсийн үнэ маань явсаар байгаад махны дотоодын
жижиглэнгийн үнэтэй адилхан болох гээд байна даа. Дахин хэлэхэд уул уурхайгаа дэмжих
цаг ирсэн. Ганц манайд ч ийм хүнд байдал үүссэн хэрэг биш. Бусад улсын уурхайнууд
ч амь зуусан байдалтай байна.

 

Ц.БААСАНСҮРЭН

Жил жилийн дулааны улиралд улиас мод хөвөн, тоосоо агаарт цацсаны
улмаас харшлын өвчин нэмэгддэг. Тэгвэн энэ жилээс улиасыг цэцэглэх тухай бүрт нь
залуужуулах тайралтаас гадна молцогт мөчрүүдийг нь тайрдаг болсон учраас улиасны
хөвөн, тоос агаарт дэгдээгүй аж. Энэ талаар Биологийн шинжлэх ухааны доктор, профессор
Б.Сангидоржтой ярилцлаа.  

-Улиасны
хөвөн, тоос чухам яагаад харшил үүсгээд байдаг юм бэ?

-Энэ асуудлыг бид сүүлийн 30 гаруй жил судалж байна. Нийгмийн хөгжилтэй
холбогдож бий болсон өвчлөл буюу хотжилтын өвчин ч гэх нь бий. Халдвартай, халдваргүй
гээд харшил дотроо олон төрөл. Харшил үүсгэх маш олон хүчин зүйл бий. Одоогоор
20 гаруй харшил үүсгэгч илрээд байна. Сүүлийн үед хамгийн их өвчлөл үүсгэдэг олон
төрлийн ургамал илрүүлсэн. Цэцэгт ургамлын дохиурын тоос агаарт тархсанаар харшил
үүсдэг. Ерөнхийд нь мод сөөг, үет ургамал, хөл газрын ургамал буюу шарилжны гээд
ангилсан байдаг. Манай орны ургамлын 200 гаруй зүйл нь харшлын шалтгаантай гэж тогтоогдсон.
Үүний 40 орчим нь онцгой харшил үүсгэдэг бөгөөд шарилжны төрлийн ургамал хамгийн
аюултай харшил үүсгэгч нь. Эдгээр ургамлыг ургах явцад нь хадах зэргээр дохиурын
тоосоо тархуулахгүй байх арга хэмжээг авч байвал ургамлын харшлаас айх зүйлгүй.

-Шарилжнаас
гадна зарим модлог ургамал тэр дундаа улиасыг харшил үүсгэдэг гэдгээр нь бид сайн
мэднэ?

-Тийм шүү. Нийслэлийн ногоон байгууламжийн ихэнх хувь буюу дөрвөн
навчист мод тутмын гурав нь улиас. Хотын төв хэсэгтээ дөрвөн мянга гаруй улиас ургадаг
гэх тооцоо бий. Улиас эр, эм гэсэн хоёр төрлийн цэцэгтэй. Эр цэцэг нь тавдугаар
сарын эхээр цэцэглэдэг. Улаан хүрэн өнгөтэй, анхилуун үнэртэй. 10 орчим хоног дэлгэрсэн
улиасны эр цэцэгний дохиурны тоосовч задарч, нэгээс гурав хоногийн дотор агаарт
тоосоо цацдаг. Энэ үед гарсан тоос агаарт их тархаж, харшил үүсэх нөхцөл болдог
юм. Улиасны тоосны харшлаар дэлхийн томоохон хотуудын иргэд ч гэсэн өвддөг. Гэхдээ
үет ургамал, хөл газрын ургамал буюу шарилж, луулийн цэцэг улиасынхыг бодвол илүү
хортой.

-Тэгвэл
улиасны хөвөн нь биш дохиурын тоос  харшил
үүсгэдэг байх нь. Гэсэн хэдий ч хөвөн нь агаарт тархан хийсээд эхлэхээрээ хүмүүст
таагүй байдаг?

-Хүмүүс эм улиасны цэцгийн үр буюу хөвөнг нүдэнд харагдаж байгаа
болохоор нь л буруутгадаг. Гэтэл нүдэнд харагдахгүй агаарт тархах тоосноос нь харшил
үүсдэгийг мэддэггүй. Гэхдээ улиасны хөвөн ямар ч аюулгүй гэсэн үг биш. Хөвөн яаж
үүсдэг вэ гэхээр улиасны нахиа задрах хооронд эм цэцэг боловсорч байдаг. Эм цэцэг
нь жижигхэн ногоон өнгөтэй, молцог хэлбэртэй. Тэр нь зургадугаар сарын эхнээс долдугаар
сарын эхний 10 хоног хүртэл боловсорч мяндаслаг хөвөн болоод салхинд хийсдэг. Ингэж
хөвөн үүсдэг. Энэхүү хөвөн нүдний болон арьсны салст өвчин үүсгэдэг. Их хэмжээний
хөвөн цугларвал орчныг бохирдуулахаас гадна галын аюултай.

Гэхдээ улиас харшил үүсгэгч, хөвөн, тоос агаарт цацаад байна гээд
тайрч, устгана гэж болохгүй. Улиас олон талын ач холбогдолтой. Тоос шороонд маш
тэсвэртэй, өөрөөсөө анхилуун үнэр ялгаруулж, орчин тойрныхоо агаарыг цэвэршүүлдэг,
хурдан өсдөг, олон жил насалдаг. Улиас их хэмжээний нүүрсхүчлийн хий ялгаруулахаас
гадна тоос шороо багасгана, дуу чимээ өөртөө шингээж нарны хэт ягаан туяаны төөнөлтийг
саармагжуулдаг зэрэг олон талын ач холбогдолтой . Тийм ч учраас манайхан улиас мод
их тарих болсон. Тиймээс Нийслэлийн захирагчийн ажлын албанаас харшил үүсгэдэг мод
сөөг, ургамал, навчист моддыг арчлах тал дээр энэ жилээс онцгойлон анхаарч ажиллахаар
болсон.

-Тухайлбал?

-Өмнө нь зөвхөн залуужуулах огтлолт хийдэг байсан бол энэ жилээс
молцогт тайралтыг давхар хийдэг болсон. Залуужуулах огтлол гэдэг нь ямар ч өндөртэй
байсан хамаагүй өндрөөс нь зургаагаас арван метр болгож огтолно гэсэн үг. Харин
тав, зургадугаар сард навчлаад ирэнгүүт нь ногоон молцогт мөчрүүдийг нь давхар тайрна.
Ингэсэн тохиолдолд улиас хөвөн хаяхгүй. Ийнхүү тайрах, багасгах зэргээр улиасны
тоос, хөвөнг багасгаж байгаа хэрэг.

 -Молцог, мөчрийг нь тайрах, залуужуулах огтлол
хийхээс өөрөөр тоосоо хаяхаас сэргийлэх арга байдаг уу?

 -Дээрх механик аргаас гадна
химийн бодис хэрэглэх санал зарим хүмүүс гаргасан.  Үүнтэй бид санал нийлэхгүй байгаа. Химийн бодис
нь бидэнд эргээд асар хортой. Бидний өнөөдрийн улиасыг навчлаад ирэнгүүт молцогт
мөчрүүдийг тайрах, өндрөөс нь тайралт хийх зэрэг арга нь энгийн, зардал бага хэрнээ
маш үр дүнтэй арга. Харшил үүсгээд байна, тайрч устгая, тарилтыг нь багасгая гэх
зэргээр олон хүн ярьдаг. Гэхдээ манайх шиг эрс тэс уур амьсгалтай орны хувьд улиас
шиг ургалт сайтай, хотын өнгө үзэмжийг сайжруулдаг, ургалт сайн ургамал байхгүй.
Бид улиасны хөвөн, тоосжилтыг дээрх механик аргаар хязгаарлая гэдэг байр суурьтай
байна. Хөвөн, тоосоо агаарт цацахаас нь урьтаж жилдээ ганц тайралт, огтлолыг хийчих
юм бол болох нь тэр. Түүнээс улиас жилд хоёр гурван удаа тоос, хөвөнгөө хаяад, арчлалт
шаардаад байдаг мод биш шүү дээ.

-Улиаснаас
өөр харшил үүсгэгч модлог ургамал бий юу?

-Нийслэлд хамгийн их таригдсан учраас түүний биологийн үйл явц бүхний
өмнө ил байдаг. Бусад орны судлаачид хус улиаснаас илүү харшил үүсгэх нөхцөл бүрдүүлдэг
болохыг нь тогтоосон байдаг. Гэхдээ манай орны хувьд энэ нь эсрэгээрээ байдаг юм.
Улиаснаас гадна зарим зүйлийн бургас, улиангарууд харшил үүсгэдэг.

-Зарим
хүн ургамлын харшилтай гэхээс өөр нарийн зүйл мэддэггүй учраас буруу эм тариа хэрэглэх
нь элбэг. Манайд ямар ургамлаас харшилж байгааг нь тогтоох оношилгоо хэр нарийн
хийдэг вэ?

– Танд харшил үүсгэдэг зүйл надад харшил үүсгэдэггүй. Гэтэл манайхан
таамгаараа миний харшил бол шарилжных. Хэн нэгний ургамлын харшилдаа хэрэглэсэн
эм надад ч таарна гэсэн маягаар дураараа өөртөө эмчилгээ хийснээс өвчнөө хүндрүүлдэг.
Хэрэв харшлын шинж тэмдэг илэрвэл дүүргийнхээ Эрүүл мэндийн нэгдлийн харшлын эмчид
хандах хэрэгтэй. Манайд ургамлын зүйлийн түвшинд оношлох 11 төрлийн оношлуур бэлтгэгдсэн
байгаа. Тийм учраас мэргэжлийн эмчид хандах нь хамгийн зөв.

-Улиасыг
залуужуулах тайралт, огтлол хийхэд техник, тоног төхөөрөмжийн хувьд хүрэлцээтэй
байж чадаж байна уу?

-Хотын захирагчийн алба, хот тохижуулах хэлтэс бүх дүүргүүдэд залуужуулах
огтлол хийж эхэлсэн. Хөдөл­мөрийн аюулгүй байдлыг хангах үүднээс кран түрээслэх
бодолтой байна. Ингэвэл залуужуулах тайралтыг бүрэн хийх боломжтой. Үүнийг хоёроос
гурван жилдээ нэг хийдэг бол молцог тайралтыг жил бүр хийнэ.

 Хамгийн гол нь тайралтыг зөв
хийх ёстой. Ингэсэн тохиолдолд залуужуулах огтлол хийлгэсэн улиас хэлбэржиж, зөв
хэлбэрээр дахин ургадаг.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Дэлхийн уламжлалт
хар­­вааны аваргаар шалгар­сан анхны Монголын Уламж­­лалт харвааны хар­ваач, уулын
шүхрийн мэр­гэж­лийн тамирчин, багш зааварлагч, Хэт хөнгөн онгоц болон автожирын
нисгэгч  А.Александртай ярилцлаа. Тэрээр  Төв айм­гийн Эрдэнэ сумын Баян давааны ард орших
“Цон­жин болдог” хэмээх түү­хэн га­зарт МУ-ын Гавьяат нисгэгч Т.Сугарын нэрэм­жит
Хөн­гөн онгоцны хөгж­лийн “Нислэг төв”-ийг үүс­гэн байгуулжээ. Ингээд түүн­­тэй
ярилцсанаа хүргэе.

-Таныг найзууд
чинь нисч болох бүхнээр л нис­дэг гэж ярьдаг юм билээ. Уулын шүхрээр (параг­ладер)
гадаадад хэд хэдэн тэмцээнд орсон гэл үү?

-Далавчтай, далавчгүй,
дээрээ сэнстэй сэнсгүй гээд маш олон төрлийн онгоцны бараг бүх төрлөөр нисч үзсэн.
Уулын шүхрээр 1996 онд Франц руу явж тэмцээнд орж байсан юм. Бас Болгар явж байлаа.  Миний хамгийн дээд амжилт бол 12 дугаар байр.
Олон улсын чанартай тэм­цээн байсан юм. Ер нь нисдэг бүх хэрэгслэлийн  хамгийн чухал үзүүлэлт бол хурд. Хурдтай байж
л агаарт тог­то­но. Шувуу  хурдтай байж л
агаарт тогтдогтой адил. Уулын шүхрийн өөрийнх нь хурд цагт  35-45 км байдаг. Тэр хурдыг л барьж явахад асуудал
байхгүй.

-Хэр их бэртэж
байв?

-Газрын хатууг ёстой
нэг үзнэ шүү дээ. Дельтаплан гэдэг гурвалжин далавчтай, хэвтэж нисдэг төхөөрөмж
байдаг юм. Нэг удаа нисч байгаад Хуушийн амны дээр маш хүчтэй агаарын хуйлрал­танд
орж огцом эргэн шидэг­дэж нэг мэдхэд би өөрөө далавчны дээр байрлалтай унаж байсан
юм. Азаар миний дэргэд миний шавь нар байсан учир намайг тэр дор нь Гэмтлийн эмнэлэгт
аваачсан.

-Тэр үед дахиж
нисэхгүй дээ гэж бодож байсан уу?

-Хүн уначихаад айдаг
даа, зүрх  үхдэг. Харин би тэгээгүй. Юунаас
болоод уначихав, дараа нисэхдээ энийг анзаа­рах ёстой юм байна шүү гэж бодож байсан
/инээв/.  Ер нь би хүссэн зүйлийнхээ ард гарч
байж санаа амардаг шиг байгаа юм.

-Таныг дэлхийн
уламж­лалт харвааны анхны мон­гол харваач гэж сонссон?

-Тийм ээ. Анх надад
миний найз орос бизнесмэн хүн нум сум бэлэглэж “тэн­гэр­лэг дайчин хүн нумгүйгээр
байж болохгүй” гэж хэлж байсан юм. 2006 оны үед санагдаж байна. Гэнэт нөгөө нумаа
татмаар санагдаад гадаа гарч  хэд хэд сум
тави­лаа. Тэгсэн хажууханд байсан хэсэг хүмүүс инээлдээд явчих­сан. Улсын сурын
шигшээ багийнхан бэлтгэлд гарчих­сан байж таарсан хэрэг л дээ. Тэгээд  сурын талбай дээр очиж  бэлтгэл хийж эхэлсэн хэрэг. 2008 оны наадмаар
дээгүүр орох боломж байсан ч аз дутаад ганц хуруудчих­сан. Тэр  наадамд орж чадаа­гүй. Гэхдээ тэр жилийн наад­маас
өмнөх бараг бүх хар­ваанд дээгүүр орж байлаа.

-Таны өмсгөл, нум
сум бусдаас арай өөр юм аа?

-Би харваж эхлэнгүүтээ
нум сум анх хаана үүссэн, ямар хэлбэртэй байсан гээд нэлээд нарийн судалсан юм.  Тэгээд, 12-13 дугаар зууны манай эртний дайчдын
хэрэг­лэж байсан нум ямар сайн байж, тэр үедээ гайхамшгийг бүтээ­сэн болохыг мэдсэн.
Тэр үеийн  нумаар 200 сум тавь­сан ч яах ч
үгүй, хүйтэн халуунд хуви­ралт бага байв. Гэтэл одоо­гийн нум сум бол юун 200 сум
харвах. Дөрвөн сум тавиад л амраахгүй л бол дараагийн сум бол дутаж бууна шүү дээ.
Харамсалтай нь үүнийг манай нум үйлд­вэр­лэдэг дархад мэддэг хэрнээ яаж ч чаддаггүй
юм.  Тиймээс би Тайванийн нум хийдэг маш сайн
дарха­наар дээр үеийн нум хийлгэж 331м хол зайнд харваж ре­корд тогтоож байсан.
Одоо­гийн нумнаас огт өөр л дөө. Тэр л нумаараа 2011 онд Солонгосын Пусанд болсон
тэмцээнд тэргүүн бай­ранд орсон. Тэр тэмцээнд 32 орны 370 гаруй тамирчид оролц­сон
юм. Дэлхийн бүх орон өөрийн өвөрмөц хар­ваа­тай. Хоорондоо харвах зай, бай нь хүртэл
ондоо. Энэ тэм­цээнд нэг л дүрэм байдаг. Олимпийн нум, сум хэрэглэх­гүй. Уламжлагдан
ирсэн  эвэр элэгтэй нумаар сум уралдуу­лан
харвана. Орон орны зай хүртэл өөр. Канад, Амери­каас эхлээд сонин нумтай хүмүүс
ирнэ. Солонгосууд чавх шиг, африкийнхан на­рий­­хан гээд их сонин. Унга­рын бай
гэхэд л хөдөлдөг гахай байх жишээтэй. Одоо харин нэг их харвах зав ч гарахаа больсон.

-Та багаасаа л
нисэх хүсэлтэй байсан уу. Аав, ээжийн нөлөө байв уу?

-Би Ховдын Буянтын
хүн. Аав маань Фрунзын дээд командлалын академи төг­сөж ирээд насаараа цэргийн алба
хашиж тэтгэвэрт гараад буцсан. Харин ээж мань хойд зүгийн хүн, сэрүүн байгаа. Нисэх
бол миний хар багын мөрөөдөл. Би Зөвлөлтийн 14 дүгээр сургууль, Төмөр замын коллеж
дүүргээд  1993 онд Москвагийн иргэний агаа­­­рын
тээврийн их сур­гуульд сурж байсан. Тэгээд эх орондоо ирээд МИАТ-т нэг жил,  ЦЕГ-ын тусгай тасагт таван жил ажилласан. Энэ
хугацаанд женерал авиа­цыг Монголд хөгжүүлье гэсэн бо­дол толгойноос огт гараагүй.
Тэгээд л гавьяат нисгэгч агсан Т.Сугар багш­даа 
шавь орж тэнгэрээр чөлөө­тэй нисэж эхэлсэн дээ.

-Цагдаагийн ерөнхий
газарт байхдаа аль ангид нь алба хааж байсан юм бэ?

-Цагдаагийн ерөнхий
газ­рын 3-р Тусгай тасагт. Хаана ноцтой гэмт хэрэг гарна. Тий­шээ явна. 1994 онд
Авдран­таас гурван хоригдол оргож байсан даа. Оргохдоо гурав, дөрвөн хүний амийг
хороо­гоод, хүн барьцаалж зугтсан айхтар хэрэг. Тэр  хоригд­луу­дын араас манай бүлэг явж байлаа.

-Хэдүүлээ явсан
бэ. Тэр үед яг юу болсон юм бэ?

-Тухайн үед манай
отол­тын бүлэгт тав зургаан хүн байдаг байсан. Мөрөөр нь хөөнө. Түгшүүр аваад Төв
аймгийн Жаргалант сум руу явлаа. Хоригдлууд барьцаал­сан машинаа ууланд хаячи­хаад
уулын хяр бариад явсан байсан. Хөөж байгаад мөрийг нь алдчихдаг байгаа. Бугын хэвтэр
орчихсон байсан юм.  Гэтэл “Мөр таарлаа” гэсэн
мэдээ гэнэт ирсэн. Мэдээ аваад л  модны зах
руу ортол оргосон хоригдлууд өөдөөс гал нээж бага зэргийн буу­дал­­цаан болж тэд
баригдсан юм.

-Бусад аялал жуулч­ла­лын
баазаас танайх их со­дон юм. Агаарын аяллыг манайхан хэр сонирхож байна?

-Женерал авиацын төлөө­­­­лөл
болсон хэт хөнгөн онгоцоор иргэдэд агаарын аяллын үйлчилгээ үзүүлээд бараг хоёр
жил болж байна. Нислэгийн баазтай болох санаа надад аль эртнээс төр­сөн. Өөрийнхөө
мэдэрч ирсэн тийм сайхан мэдрэмжийг бус­дад хүргэхсэн гэж их хүсдэг байлаа. Хаана,
ямар баазтай болох талаар багагүй судал­гаа хийж, тохиромжтой газар  нэлээд хайсан. Тэгээд 2010 онд “Цонжин болдог”-ийн
зүүн талд газар авахаар хөө­цөлдтөл бүгд аль хэдийнэ эзэнтэй болсон байсан. Яг одоо
манай байгаа энэ жалга дагуу хэсэгхэн газар л эзэнгүй байдаг байгаа. Энэ газрын
хаана нь нислэгийн зурвас байх гээд зураг төслөө гар­гаад Эрдэнэ сумын Засаг дарга
Жам­бал­доржоос зөв­шөө­­рөл авч уг төвөө нээсэн. Хүмүүс  сүүлийн үед агаарын аяллыг нэлээд  сонирхож байгаа шүү. Ганц манайхан ч биш гадныхан
ч их ирж бай­на. Ер нь хүмүүс амралтын өдрүүдэд гэр бүлээ­­рээ ирж амрах дуртай.

-Яагаад “Х-ТЕАМ”
гэж нэр­лэ­сэн юм бэ?

-“ТЕАМ” баг гэсэн
утгатай. Харин “Х” гэдэг экстрим буюу эрсдэл. Аливаа үйлдлийг аюултай гэдгийг мэдсээр
байж тэр аюулыг сөрөн давж ялалт байгуулахыг хэлнэ. Манай бааз руу эргэхэд “Хөх
тэнгэрт хүслээрээ” гэсэн хаяг байгааг харсан биз дээ. Тэр үгийн ид шидийг нисч байж
л мэднэ дээ.

-Тэгвэл хүмүүс агаарт гараад хамгийн
түрүүнд юу мэдэрдэг бол?

-Хүмүүс маш бага өндөр,
хурд­тай нисч агаараас сай­хан зүйлийг мэдэрдэг. Манай онгоц чинь задгай. Задгай
учраас биеэрээ агаар­тай харьцаж яг л шувуу шиг нисч байгаа мэт мэдрэмж төрдөг.
Битүү том онгоцонд суугаад нисч байгааг нь цон­хоор хара­­­хаас биш биеэрээ салхи
мэдэрч чадахгүй шүү дээ.

-Одоогоор танайх
хэдэн төрлийн онгоцоор иргэдэд үйлчилж байна вэ?

-Автожир, дель­талёт
гээд хоёр төрлийн онгоц байна. Хоорондоо заг­ва­рын хувьд өөр. Гэхдээ өөр өөрийн
онц­лог болон давуу талтай. Дель­талёт онгоц нь шувуу шиг далавчтай хэрнээ доо­роо
гурван дугуйтай тэр­гэн­цэртэй. Анх уулархаг орч­мын хүмүүс дельтаплан гэдэг нис­дэг
далавч бүтээж ниссэн бол талын хүмүүс уг далав­чин дээр хөдөлгүүртэй тэр­гэн­­цэр
бүтээж тавиад нис­лэг үйлддэг бол­сон. Харин авто­жир маань хархад нисдэг тэрэг­
шиг хэрнээ газраас хөө­рөх нь онгоц шиг буух нь нис­дэг тэрэг шиг марзан нисдэг
төхөө­рөмж юм. Автожирын цорын ганц давуу тал нь маш хүчтэй салхинд ангижрахгүй
нислэг үйлддэгт байдаг. 

-Дельталёт онгоц
хам­гийн дээд тал нь цагт хич­нээн километр хурдтай явах боломжтой вэ?

-Маш ашигтай хурдаар,
маш бага шатахуун зарцуулж зорьсон газраа хүрдэг онгоц. Дельталёт 100 морины хүч­тэй
мотортой. Москвагийн “Агаарын гүүр” компанид үйлд­­­­­вэрлэсэн. “Жи-13” буюу  сузуки мотортой. Дээд хурд нь 125 км цаг. Ямар
ч нислэ­гийн үед Монголын уур амьс­га­лыг бодолцох хэрэгтэй. Манай аэродром нь далайн
түвшнээс 1400 метрийн өн­дөрт байдаг учраас маш их сий­рэгжилттэй байдаг. Сий­рэг
агаарыг хутгаж явахад ямархуу хэмжээний энерги шаардагдах нь тодорхой. Тиймээс онгоцныхоо
хөдөл­гүү­рийн хүчин чадлыг бодол­цож нисэх хэрэгтэй. 100 мори­­ны хүчин чадалтай
онго­цоор хөөрөхдөө 60 морины хүчээр нисч байвал цаана нь 40 хувийн хүчин чадлын
нөөц  байна гэж тооцоолдог.

-Тэгэхээр үлдсэн
40 хувийн хүчин чадал юунд хэрэгтэй юм бэ?

-Үлдсэн хувийг тооцоо­лоо­гүй,
санаандгүй, гэнэтийн үед ашиглах юм л даа. Ер нь бүх хүчин чадлаараа хэзээ ч нисдэггүй.

-Ямар түлш хэрэглэх
үү?

-АИ-95 хэрэглэнэ.
30 лит­рээр бараг 400 километр явна. 100 километрт  7-8 литр шатахуун зарцуулна. Энэ онгоцыг тариа
будаанд хор цацах ажилд их ашигладаг юм. 1000 га газарт хор цац­лаа гэж бодоход
газрын тех­ни­кээр дор хаяж арван хоног зарцуу­ла­хаас гадна хаа хо­лоос усаа зөөнө,
найруулна, хүн хүч, шатахуун тос гээд бөөн асуудал үүсдэг.  Нэг га-д гур­ван тонн ус орно. Манай онгоц бол
эдийн засгийн хувьд авч үзвэл нэлээд хэм­нэлт­тэй. 120 литрийн саванд бэлдмэл хийнэ.
Нэг цацахад 20-40 га-г 15 мин орчим цац­на. Нэг га-д дөрвөн литр бэлд­мэлийг бүр
хэт тоосруулж цацдаг. Энэ мэт давуу тал ихтэй учраас олон хүмүүс түрээсэлдэг.  Харин автожи­рыг урлагийнхан клип, кино­ны  зураг авахад их хэрэглэ­дэг. Хамгийн сүүлд “Зэрлэг
цэцэгсийн хүлэмж” киноны зураг авалтын зарим хэсгийг бид хамт явж авч өгсөн.

-Тэгвэл автожирын
хүчин чадал хэр вэ?

-Автожир гэдэг онгоцоо
Германаас оруулж ирээд удаагүй байна. Дэлхий дээр автожирын төрөл, загвар болох
1500 гаруй ийм онгоц нислэг үйлдэж байна. Ма­найд байгаа энэ автожир бол “МТО спорт”
загварынх. 100 морины хүчтэй. 30-185 кило­метр хурд­­­тай ниснэ. Сүүлийн үед хэт
хөнгөн онгоц­­ны зо­хион байгуулалт илүү на­рийсч даац нь нэмэг­дэж бай­гаа. Хуулиараа
бол гур­ван хүн суухыг хориг­лосон байгаа шүү дээ.

-Хэт хөнгөн онгоцны
нис­лэгийн үед өөр юуг хориг­лодог бол?

-Энэ онгоц бол задгай
ил харааных. Тиймээс шөнө, цастай, бороо­той, манантай зэрэг орчинд нислэг үйлдэх  хорио­той. Үзэгдэх орчноо харж байх ёстой.

-Тэгэхээр өвлийн
ули­ралд нислэг үйлдэх боломж­гүй гэсэн үг үү?

-Яахав болно л доо.
Авто­жир бол хасах 30 хэмээс дээш тохиолдолд нисч болох­гүй гэсэн дүрэмтэй. Гэхдээ
би дельталётоор өнгөрсөн жил хасах 32 хэмд нисч байсан.

-Тэгээд яасан?

-Яагаа ч үгүй. 

-Хэт хөнгөн онгоц
эмзэг гэхээр осол их гардаг юм шиг санагдлаа?

-Хамгийн сонирхолтой
баримт хэлье. Би 1986 оноос хойш нисч байна. Ийм төр­лийн онгоц нэг ч удаа техни­кээс
болж осолдож байгаагүй. Хамгийн найдвартай техни­кийн шийдлийг гаргасан учраас тэр
гэж хэлэх гээд байна л даа. Харин Жене­рал авиацид ихэвчлэн мундаг нисгэгчид алдаа
гаргадаг.

-Яагаад?

-Дур мэдэж элдэв арга
туршиж үзэж байгаад осол гаргах тохиолдол цөөнгүй. Түүнчлэн архи, авиац хоёр хэзээ
ч нэг шугамд байдаггүй. Ялангуяа нислэгийн өмнө шарталтын байдалтай байж байгаад
нисэх юм бол нислэг биш там болж хувирдаг. Архи болохгүй гэсэн л бол болох­гүй.
Миний шавь нартаа болон өөртөө тавьдаг ганц шаардлага энэ.

-Ийм бааз байгуулахад
чамгүй хөрөнгө орно биз?

-Мэдээж онгоц гэдэг
утгаа­раа багагүй хөрөнгө зарсан. Нэг автожир дунджаар 120 гаруй сая төгрөгийн үнэтэй.
Гэхдээ миний эцсийн зорилго бол ерөнхий зориулалттай нисэхийн салбарыг хөгжүү­лэх.
Өнөөдөр Монголд гадны жуулчид ирээд хэдэн хийд, сүмээр л аяллын маршрут нь хязгаарлагдаж
байна. Хүн нэгэн хэвийн зүйл үзэж ха­раад байхаар уйддаг. Дахиад манай оронд ирэхийг
хүсэх­гүй шүү дээ. Харин агаарын аяллаар огт өөр мэдрэмжийг тэдэнд санал болгож
болно.  Одоо манай нөхцөлд жене­рал авиац
хөг­жих шатандаа орчихоод бай­на. Тэрнээс биш ганц хоёр клубийн хэм­жээнд байдаг
бай­сан.

-Танай онгоцоор
нисэ­хийг хүсвэл хөлс мөнгөний хувьд ямар байдаг бол?

-10 минут нь 50 мянган
төгрөг. Маш боломжийн үнэ, мэдээж Европд бол илүү үнэтэй шүү дээ.

-Өдөрт хичнээн
хүн үйлчлүүлж байна?

-Хоногтоо арваад хүн
тогт­мол ирнэ. Манайд байн­гын ирдэг хүмүүс ч бий.

-Үйлчлүүлэгчдээс
хуга­цаа­гаа уртасгадаг ч юм уу, арай өөр үйлчилгээ авах тохиолдол байх уу?

-Байлгүй яахав. Эхлээд
хүмүүс чинь нисч үзэхдээ айна. Гэр бүлээрээ ирчихээд эхнэр, хүүхдүүдээ түрүүлж нисгэнэ.
Өөрөө болохоор айгаад нисэхгүй. Их сонин ш дээ. Тэгээд өөрийнх нь ээлж болохоор
больё гэх нь ч бий. Би тэр үед нь “надад итгээд зүгээр суу” гэдэг юм. Нөгөө айж
байсан хүн чинь агаарт хөөрөөд ирэхээр эхлээд дуу  нь ч гарахаа байна. Дотоод холбоогоороо “зүгээр
үү, ямар байна” гэхээр хэсэг байж байгаад “Үгүй ээ мөн сонин юм аа. Ниснэ гэдэг
чинь ийм сайхан байдаг юм уу” гэдэг. Арван 
минутын дотор тэр хавийг тойроод танилцуулчи­хаад “одоо газардана” гэхээр
дахиад жаахан нисье гэдэг. Төлбөр мөнгөн дээр санаа зоволтгүй өгнө гээд нисэх тохиолдол
гарч байсан.  Бүр тав, зургаан цагаар түрээс­лээд
явах хүмүүс ч бий.  Хосуу­дад зориулсан үйлчил­гээ
ч байна.

-Ямар үйлчилгээ юм бол?

-Найз охиндоо хайраа илчлэх гэсэн  залуус их ирнэ. Найз охиныг нь аваад нисэх хооронд
манай шавь нар “Би чамд хайртай” гэсэн бичиг бариад, найз залуу нь бичиг­ний голд
цэцэг бариад суу­чих­на. Тэгээд маршрутын дагуу нисээд буцаж ирэхэд “Тэр доор харагдаж
байгаа бичгийг чамд зориул­сан юм биш үү. Ямар гоё юм бэ” гэхээр баярлана гэж жиг­тэй­хэн.
Залуу хосуудын хувьд энэ хэзээ ч мартагдахгүй сайхан дурсамж шүү дээ.

-Шавь гэснээс та хэр олон гарын шавьтай вэ?

-Одоо миний хажууд хамт нислэг хийж байгаа хоёр гарын шавь байна.
Г.Мягмар­сүрэн болон А.Билгүүн  гээд. Маш
ирээдүйтэй залуу­чууд байгаа. Манай сургал­таар төгссөн дөрөв, таван залуу бий.
Энэ хэдээ сайн нисгэгч болгочих юмсан гэж их хичээж ажиллаж байна даа.

-Онгоцондоо эвдрэл, гэм­тэл гарсан тохиолдолд өөрсдөө засах уу?

-Аливаа гэмтэл үүссэн тохиолдолд нэг л дүрэм бий. Үйлдвэр рүү
нь гэмтлийн талаарх мэдээллийг явуулах. Онгоцны тогтсон цагийн зас­вар үйлчилгээ
гэж байна л даа. 25 цаг, 50 цаг яваад тосны шүүлтүүрийг солих, 75 цаг яваад  тос масло, агаар шүүгчээ солих гээд цагийн үйлчилгээг
өрсдөө хийж бол­но. Тэрнээс биш мотор хугар­сан тохиолдолд үйлдвэр рүү нь явуулна.
Бидэнд тийм эрх байхгүй. Үйлдвэр өөрсдөө цаанаасаа тохиргоог нь хий­гээд баталгаа
гаргаж өгдөг. Бид өөрсдөө оролдсон тохиол­­долд та нар өөрсдөө оролдсон байна гээд
хүлээж авахгүй.

-Түрүүн та нисэхдээ нэг газартай холбогдоод бай­сан. Ямар учиртай
юм бэ?

-Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй бүх онгоц нисэх­дээ Агаарын
хөдөлгөөний албанд мэдэгддэг. Хаана, ямар нислэг үйлдэх гэж бай­гаа­гаа мэдэгдэх
ёстой. Өөр төрлийн онгоц нислэг үйлдэж байгаа онгоц­той агаарын шугамд давхац­чих
вий гэсэн­дээ тэр л дээ. Хувийн онгоц­той хүмүүс дур­тай үедээ Чин­гис олон улсын
буудалд ни­сэх, буух эрх хаагд­мал шүү дээ. Одоохон­доо манайд Женерал авиа­цын
хууль байгаа ч төдийлөн мөрдөж чадахгүй байна.

Д.ДАВААСҮРЭН

Зах зээл, ардчиллын нийгэмд Монголын төр иргэдээ дээрэмдэх боллоо. Төр иргэдээ дээрэмдэж байгаа жишээ бидний нүдэн дээр байнга давтагдах болсон учраас сүүлийн хэдэн жишээг онцолж хэлье.

Батаарын ясыг байлгах байр хэрэгтэй болсон учраас хуучнаар Лениний музейг олон нийтийн байгууллагаас төр булаан авч музей байгуулав. Хувьчлаад намын өмч болчихсон тэр байрыг хуулиар далайлгаж байгаад авч дөнгөсөн. Өчнөөн олон хүн тэнд ажиллаж, амьдралаа залгуулдаг байсан энэ тэр бол төрд огт хамаагүй. Хамгийн гол нь Батаар байртай болж, төр өмчийнхөө тоог нэмлээ.

Шог зураач С.Цогтбаяр нарын 30-аад айлын гараашийг нурааж байгаа талаар өнгөрсөн долоо хоногт бид мэдээлсэн. Хүмүүс амралт зугаалганд ид явсан зуны энэ өдрүүдэд хэл ам бага гарна гэж бодсон уу, гэнэт л гараашуудыг нурааж, дотор нь байсан машиныг журмын хашаанд аваачсан гэнэ. Гарааш нурааж байгаа энэ үйлдэл их олон айлд давтагдаж байгаа бөгөөд хувь хүний эд хөрөнгийг төрийн нэр барин юу ч биш болгон хаяж байгаа талаар иргэд гомдоллож байна.

Автобусны буудал байдаг ТҮЦ-үүдийг ч мөн адил арчиж алга болгосон. Тэнд ажиллаж, гэр орноо тэжээж байсан хүмүүс одоо ажилгүйчүүдийн эгнээнд орсон. Эдийн засгийн хүндрэл ажилгүй, орлого багатай айлын амьдралд хамгийн хүндээр тусч байгаа нь төрд огт хамаагүй.

Бас нэгэн шуугиан тарьсан зүйл бол “Номин”-гийн Ш.Баярсайханаас төр байраа авч байгаа мэдээлэл. Төрийн тусгай хамгаалалтад байдаг байрыг “Номин” хэдэн жилийн гэрээгээр ашиглаж байсан ч хугацаа нь дуусаагүй байхад гэнэт л буцаан авах болжээ. “Төр өмчөө мэдэж байна” гэж Төрийн тусгай хамгаалалтын албаныхан хэвлэлийн хурал хийж мэдэгдэв. Энэ тохиолдолд төр биш гэрээний дагуу л бүгд зохицуулагдах ёстой. Хоёр тал хуулийн дагуу байгуулаад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байсан гэрээ яахаараа гэнэт хугацаанаасаа өмнө хүчингүй болдог билээ. Тэгээд ч төрийн тусгай хамгаалалтынхан өмч хөрөнгө булаацалдаад явах нь хэр зохилтой вэ. Төрийн өмчийг Төрийн өмчийн хороо л мэддэг баймаар.

Хэвлэлийн хурлын үеэр “Номин”-гийн Баярсайхан захирлыг тэд их муулж байна лээ. “Номин”-гийн эзэн нь их шуналтай, баян мөртлөө улам их завших гэлээ. Байранд хийсэн завсар, хөрөнгө оруулалт нь баталгаажаагүй учраас түүнийг нь хүчингүйд тооцно гэж төр уурласан. Арайтай л “Авлигатай тэмцэх газартаа өгч, хоёр жил шоронд хатаагаад, хорт хавдартай болгоод хаячихна шүү” гэсэнгүй.

Төрийн тусгай албаныхан хэвлэлийн бага хурал зарлаж, ийм мэдээлэл хийнэ гэдэг цаанаа асар хортой юм. Тэд хуучин цагийн социализмын ногоон малгайтнуудын хийдэг үйлдлийг давтав. Компанийн захирлыг “баян, муухай шуналтай” гэх мэтээр нийтэд пиардаж бааллаа. Эцэст нь ийм муухай хүнээс төр байраа авч байгаа юм хэмээн ард түмэнд ойлгуулахыг хичээжээ. Энэ мэдээлэл тэр өдөржингөө бүхий л телевиз, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр давтамжтай цацагдсан билээ.

Үр дүнд нь “энэ яасан ханаж цаддаггүй баян бэ. Төр юмыг нь хураагаад байгаасай” гэж ард түмэн хүсдэг. Хэн ч компанийн захирлыг өмөөрдөггүй. Цахим сайтад гарсан иймэрхүү мэдээллийн дор “Бүх хөрөнгийг нь хураа. Яасан цөөн жил хорихоор болсон юм бэ, муусайн баячуудыг” гэсэн сэтгэгдэл давамгай байдаг шүү дээ. Төрийн пиар ард түмний тархийг ингэж л угаадаг юм.

Үнэндээ төрийн өмч гэж юу байхав. Тухайн үед төрд ажиллаж байгаа хэдэн хүний ашиг сонирхол бөгөөд тэд л хожиж байгаа хэрэг.

“Номин”-гийн Ш.Баяр­сайхан баян учраас гэрээтэй гэрээгүй байраа суллаж өгөх ёстой гэсэн байдлаар өнөөдөр бид хандах л юм бол цаашдаа Монголын хөрөнгөтэй хүн бүхэнд ингэж тулгах болно. Монголын баян гэсэн болгоны хөрөнгийг хурааж, гэрээг нь цуцалж эхэлнэ. Баячуудаа үгүй хийж аваад дундаж давхаргынхандаа халдана. Дундажуудаа дуусахаар ядуусаа хоморголон баривчилдаг гашуун түүхийг бид мэднэ.

Хэн нэгний эрх ашгийн төлөө өөр нэгнийг хохирооно гэдэг социализмд л байдаг. Бид сүүлийн жилүүдэд ардчиллаасаа алхам алхмаар ухраад байх юм. Ардчилсан намынхаан, та нарт дээрх шиг жишээ арай олон давтагдаад байгаа юм биш үү.

Архангай аймгийн Хашаат сумын Номгон багт өнгөрсөн бямба гаригт байгалийн
онц аюултай үзэгдэл болж, хүний амь эрсдэж, хэдэн зуун мал үхэж, багагүй эд хөрөнгө
сүйджээ.

Бямба гаригийн орой нийслэлийн баруун талаар харанхуйлж, хэсэг зуур
шуурга шуурч, дуу цахилгаантай бороо орсон билээ. Тэр үеэр Орбитод цахилгаан тасарч,
Баянхошуу, Биокомбинат орчимд цөөнгүй айлын хашаа нурсан гэнэ. Мөн Элсэнтасархайд
том хэмжээний мөндөр орж, хүчтэй шуурчээ. Энэ мэт зурвас зурвас газарт мөндөр орж,
шуурга шуурсаар Архангай аймагт онц аюултай үзэгдэл болжээ. Иргэдийн мэдээлснээр
Хашаат суманд өндөгний чинээ мөндөр орж, машины шил үйрсэн гэнэ. Бас машинд явж
байсан хүн амиа алдаж, цөөнгүй мал үхсэн тухай мэдээллийг сумын иргэд өгсөн юм.
Архангай аймгийн онцгой байдлын газраас “Хашаат суманд хүчтэй аадар бороо орж, шуурга
шуурснаас гурван машин хийсч, нэг машинд нь байсан хүн шидэгдэж амиа алдсан. Дүнзэн
байшин хийссэний улмаас дотор нь байсан арван хүн гэмтэж, хоёрынх нь биеийн байдал
хүнд байгаа” гэдэг мэдээллийг өглөө. Тус аймгийн Онцгой байдлын газраас нэг машин,
арван хүний бүрэлдэхүүнтэй баг Хашаат суманд ажиллаж байгаа гэдэг мэдээллийг өгсөн
юм.

Архангай аймгийн Хашаат сум нь Хотонт, Өгий нуур, Өвөрхангай аймгийн
Бүрд, Хархорин, Булган аймгийн Гурванбулаг сумдтай залгаа оршдог. Говь, тал хээр
хосолсон нутагтай. Цагаан хад, Номгон, Цайдам, Жаргалант гэсэн дөрвөн багтай. Байгалийн
онц аюултай үзэгдэл болсон Номгон баг нь аймгийнхаа төвөөс 192 км зайтай.

 Хашаат сумын засаг дарга Б.Гэрэлт-Одтой утсаар холбогдож, болсон
явдлыг тодрууллаа.

-Танай
суманд байгалийн онц аюултай үзэгдэл болж, хүний амь эрсэдсэнд эмгэнэл илэрхийлье.

-Байгалийн онц аюултай үзэгдэл болж их хэмжээний хохирол учирлаа.
Сумын Засаг даргын Тамгын газар, ИТХ-ын дарга гээд бүгд Номгон багийнхаа айлуудыг
эргэж явна. Аймгийн төвөөс ч албаныхан гарсан. Улаанбаатар хотоос ч хүмүүс ирж яваа
мэдээ байна.

-Түр
зуурын үзэгдэл байв уу?

-Ерөөсөө орой 18.00 цагийн орчимд мөндөр орж байгаад хүчтэй шуурч
эхэлсэн. Тэгээд л нүд ирмэхийн зуургүй машины зам адил зурваслаад харанхуйлж, үгээр
илэрхийлэхийн аргагүй аюултай үзэгдэл болсон. Шуурга замдаа таарсан бүхнийг хамчихсан
бололтой юм.

-Машиндаа
явсан хүн эрсэдсэн гэж сонслоо.

-Жижиг ачааны машин хийсч, дотор нь явсан хүн шидэгдэж нас барсан
байна. Талийгаач 50 гаруй насны хүн. Амралтаараа Улаанбаатар хотоос найзындаа ирээд
байсан юм билээ. Худаг руу явж байгаад шуурганд машин нь хийсч, өөрөө шидэгдсэн
байна. Машин нь ерөөсөө л базсан цаас шиг болчихсон.

-Талийгаачийн
ар гэрийнхэн нь хотод байсан юм уу?

-Өнөөдөр ирээд талийгаачийнхаа цогцсыг аваад явлаа. Цагдаа, прокурор
ч ажиллаж байна.

-Бас
хэд, хэдэн машин хийссэн гэдэг мэдээллийг онцгойгоос өгсөн. Олдсон уу?

-Прадо маркийн жийп машин гэрийнхээ гаднаас хийссэн бололтой юм.
Мотор нь л олдсон. Бусад эд анги нь олдохгүй байна. Үүнээс гадна хэд, хэдэн машины
шил хагарсан гэсэн. Онцгойгийнхон бүртгээд явж байгаа.

-Дүнзэн
байшин хийссэн байна. Дотор нь байсан хүмүүсийн бие гайгүй юу?

-Зуслангийн дүнзэн байшин хийссэн. Дотор нь арван хүн байсан юм билээ.
Азаар хүмүүсийн бие гайгүй байна.

-Айлуудын
гэр бас нурсан мэдээ өгсөн.

-Дөрвөн айлын гэр хийссэн. Нэг нь эзэнгүй байсан юм билээ. Нэг айлд
байсан хүүхдийн толгой хагарсан. Бусад нь гайгүй.

-Цөөнгүй
мал үхсэн гэсэн. Бас хийссэн үү?

-Шуурганд дайруулж 40-50 адуу үхсэн байна. Хоёр азарга адуу гэсэн
үг. Бас 100-гаад хонь, 20-иод үхэр үхсэн байна. Ерөөсөө л цохиод унагаагаад байсан
юм шиг үхжээ. Үгээр хэлэхийн аргагүй аймшигтай дүр зураг байна. Хохирлын хэмжээг
нэгдсэн байдлаар гаргаагүй байгаа. Айлуудаа эргэж, урьдчилсан байдлаар хохирлын
дүнг тогтоож явна.

-Орон
гэргүй болсон хүмүүс хаана амьдарч байна вэ?

-Нутагтаа байгаа хүмүүс болохоор болгож л байна. Эхний ээлжинд Улаанбаатараас
иж бүрэн тавилгатай таван гэр ачуулсан. Орон гэргүй болсон хүмүүсээ гэр оронтой
болгоно.

-Өмнө
нь ийм аюултай үзэгдэл болж байв уу?

-Манай суманд бүү хэл Монгол Улсад ийм айхавтар үзэгдэл болж байгаагүй
байх. Шуурга шуурлаа. Айлын гэр, хашаа уналаа л гэх мэдээ сонссогддог байснаас ийм
үзэгдэл гарч байгаагүй. Өнгөрсөн хавар шуурга шуурч нэг айлын гэр унасан.

-Цаг
агаарын урьдчилсан мэдээгээр шуурга шуурахыг мэдсэн үү?

-Мэдэгдээгүй.

 Ц.ӨРНӨХ

Европын тавилгын 60 хувийг дангаар хангадаг тавилгын “ARIS” брэн­дийн Монгол дахь албан ёсны түнш “Гранд мебель” компанийн урил¬гаар тус үйлдвэрийн ахлах загвар зохион бүтээгч, Итали Улсын иргэн Марк Жеоржетти, БНХАУ дахь импорт хариуцсан менежер Бэн Хуан нар хүрэлцэн ирж, сургалт зохион байгуулж, Монголын тавилгын зах зээлтэй танилжээ. Марк Жеоржеттитэй ярилцлаа. 

-Монголд өмнө нь ирж байсан уу. Төр­сөн сэтгэгдлээсээ хуваалцаач? 

-Манай олон найз Мон¬голд ирж байсан. Бүгд л дуу алдам сайхан орон гэж надад ярьж байсан. Үнэхээр л байгаль нь үзэсгэлэнтэй, хүмүүс нь нөхөрсөг, элэгсэг юм. Харамсалтай нь миний Монголд байх хугацаа богино байлаа. Дараа ирвэл говь руу явна. Манай найзууд Монголын говийг заавал үзээрэй гэж захьсан  юм /инээв. сур/

-Хэн нэгэн дизайнертай уулзав уу. Монголын заг­вар ямар түвшинд явна гэж дүгнэж байна? 

-Хэн нэгэн дизайнертай уул­заж амжсангүй. Гэхдээ заг­варын чиг хандлагыг ерөн­хийд нь мэднэ. Монголын заг­вар бол үндэсний хэв мая¬гийг өөртөө шингээсэн бай­¬даг онцлогтой. Ингэснээр үн­дэсний өв соёл, түүхээ хад­галж үлддэг гэдгийг нь мэднэ. 

-Монгол ноос, ноолуур дэлхийд алдартай. Үүгээр бү¬тээгдэхүүн үйлдэрлэе гэсэн бодол төрөв үү?  

-Болохгүй юм байхгүй. Хамгийн гол анхаарах ёстой зүйл бол ноос, ноолуур маш үнэтэй байдаг. Монгол ноолуураар буйдангийн бү¬рээс хийе гэж бодож байсан. Маш үнэтэй болохоор бай­сан. Гэхдээ хэзээ нэгэн цагт ноо­луураар дээд зэргийн чанар­тай бүтээгдэхүүн хийж магадгүй. 

-Хувь хүний тань хэдэн асуулт асууя. Та тавилгын загвар зохион бүтээгчээр хэдэн жил ажиллаж байна вэ? 

-Би 30 жил тавилгын сал­барт ажиллаж байна. Анх¬наа­саа тавилгын дизайнер бай­гаагүй. Худалдааны төлөөлөгч, маркетингийн менежерээр  ажиллаж бай­сан. Тэгж  ажиллаж  байхдаа загвар зохион бүтээгчидтэй хамтран ажиллаж, тэдний хийсэн зүй­лд өөрийн санаа оноогоо хэлээд явдаг байсан. Би нэг л өдөр өөрийгөө загварын хүн гэдгийг мэдэрсэн гэх үү дээ. Ингээд 2006 оноос энэ  сал­барт ажиллаж эхэлсэн. Гэр бүлийн шалтгаанаар дизайны чиглэлээр сурч бай­гаад сургуулиа төгсөж чадаа­гүй байгаа. Гэхдээ хүнд чад­вар, авьяас нь байхад заа­вал диплом хэрэгтэй гэж үү. 

“ARIS”-тай хоёр жилийн өмнөөс хамтран ажиллаж эхэлсэн. Одоо ахлах загвар зохион бүтээгч. /”Хоёрхон жилийн дотор манай ахлах загвар зохион бүтээгч болсон хүн дээ” гэж хажуугаас нь Бэн Хуан тодотгов.сур/Одоо би тансаг зэрэглэлийн CG цуврал загвар дээр ажиллаж байгаа. 

-ARIS-ийн бусдаас ял­гаг­дах онцлог юу вэ? 

-Ямар ч орчин нөхцөлд уян хатан байж, зохицож чад­даг. Хөрвөх чадвартай заг­вар гэх үү дээ.Мөн дээд зэргийн тав тухыг мэдрүүлнэ. Тухайн хүний оршихуйн үнэ цэнийг нь тодотгодог. Бид мөн өдөр бүр өөрчлөгдөн бай­гаа дэлхий ертөнцтэй хөл нийлүүлэхийн тулд тех­но¬логийн дэвшлүүдийг тавил­гад ашиглаж байгаа. Удирдлагаар эвхэгдэж, дэлгэгддэг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна.

-“ARIS” бүтээгдэхүүн­дээ  20 жилийн баталгаа өг­дөг гэсэн. Энэ үнэн үү? 

-Тавилгандаа өгч байгаа бус материал, пүрш, хүрээнд өгч байгаа юм. Манай ком­панийн хэрэглэдэг материал, төмөр, хүрээ маш чанартай. Бид үүндээ 20 жилийн батал­гаа өгдөг юм, түүнээс бүтээгдэхүүнд биш. 

-Нэгэнт загварын тэр­гүүлэх орон Италиас ирсэн загвар зохион бүтээгчтэй уулзсаных дэлхийн заг­варын өнөөгийн чиг хандлагыг асуухгүй өнгөрч болом­гүй байна? 

-Ямар чиг хандлага ноёлож байна гэдгийг шууд хэлэхэд хэцүү. Гэхдээ хоёр жилийн өмнөөс үнэтэй биш, дэгжин тавилга, загва­рын ертөнцөд нэвтэрч бай­на. Хувцас загварын чиг хандлагатай тавилгыг хослуулахыг хичээдэг болсон. 

-Нуруу нугасны төрөлж¬сөн “Гранд мед” эмнэлгийн захиалгаар тусгай матрасс үйлдвэрлэж байгаа гэсэн мэдээлэл байсан?

-Монголын нуруу нугас­ны тэргүүлэх “Гранд мед” эмнэлгийн тусгай захиалгаар нуруу, нугасны өвчтэй хүмүүст зориулсан матрасс үйлд­вэр­лэж байгаа. Энэ нь өвчтэй хүний өвчтэй хэсэг болон нурууны хотгор, гүд­гэрт таарч, товойж хотойж байдаг өвөрмөц хийцтэй мат­расс юм. Ингэснээр нуруу­ны өвчтэй хүнд өвчин зовиу­рыг нимгэлнэ. Цаашдаа хэрэв захиалга ирвэл олноор нь үйлдвэрлэнэ гэж бодож байгаа. 

-Ярилцсанд баярлалаа. Ажилд нь амжилт хүсье.

Өнгөрч буй долоо хоног Монголын хөлбөмбөгийн түүхэнд онцгой өдрүүд байлаа. Улс орныхоо хөлбөмбөгчдийн ирээдүйг тодорхойлох өсвөрийнхөн маань дэлхийн 80 гаруй орны баг оролцсон “Gothia Cup” тэмцээнээс хүрэл медальтай ирэв. Норвеги, Энэтхэг, Швед, Германы багийг төвөггүйхэн хожоод гараад ирсэн бяцхан хөлбөмбөгчдөөр монголчууд бахархаж байна. Бас нэг чухал үйл явдал Гуамд өрнөж буй. Үндэсний шигшээ багийнхан зүүн Азийн аварга шалгаруулах тэмцээний урьдчилсан шатанд тоглож байгаа. Эхний тоглолтоо Хойд Марины арлуудын шигшээ багтай хийж, хожсон. Зохион байгуулагч орны багт хожигдсон ч гэлээ арвин туршлагатай ирж байгаа. Харин өсвөрийнхөн уржигдар эх орондоо ирлээ. Шведийн Гётебург хотоос хүрэл медаль өвөртлөн ирсэн тэднийг хөлбөмбөг сонирхогчид халуун дотноор хүлээж авсан.

Дэлхийн 80 гаруй орны 1600 орчим клуб оролцсон тэмцээн гэдэг өсвөрийнхний дундах хамгийн том тэмцээн. Швед улсад болж буй 39 дэх удаагийн “Gothia Cup” тэмцээнд манайхаас 12 болон 16 насанд “FC Deren Sumida” клубын “Дэрэн” багууд тав дахь удаагаа оролцсон. 12 насныхан хожигдсон ч гэлээ ах нар нь тэднийхээ итгэлийг алдсангүй.

Дэлхийн хөлбөмбөгийн дэвжээнд монголчууд, монгол тоглогч гялалзаж чадна гэдгийг харууллаа. Хөвгүүдийн 16 насны ангилалд 32 улсын 190 баг оролцсон. 47 хэсэгт хуваагдахад манайхан 15 дугаар хэсэгт Шведийн хоёр баг болон Норвегитой таарчээ. Эхний тоглолтод Норвегийн багтай тоглов. Багш, дасгалжуулагчдынхаа заасан бүхнийг ягштал биелүүлээд өрсөлдөгчөө 3:0-ийн харьцаатайгаар буулгаж авлаа. Эхний тоглолт хөвгүүдэд урам өгсөн хэдий ч Шведийн хоёр багт хоёуланд нь хожигдоод байсан юм. Хэсгийн тоглолтын хоёр хожигдол манай тамирчдад нэгийг бодогдуулчихаж. “Плэй офф-т гараад хожигдох л юм бол тэмцээнээс хасагдана. Гэрийнхэн ч яахав. Намар хичээл орохоор ангийнхандаа юу гэж хэлнээ” гэсэн бодол л толгойд нь эргэлдээд байжээ. Хэсгээсээ гуравдугаар байраар гарсан тэд “В” хэсэгт шалгарав. 1/64-т эхний учраа Энэтхэгийн шигшээ таарчээ. “Хожигдвол гэртээ харина” гэсэн бодолтой хөвгүүд зүтгэсээр 5:4-ийн харьцаагаар өрсөлдөгчөө буулган авлаа. 1/32-т Шведийн багийг 7:5-аар хожиж, улмаар шөвгийн 16-д шалгарав. Яван чангарна гэгчээр 1/16-д Германы “TSV Buchholz 08” багт ямар ч боломж өгөлгүй 2:0-ээр хожсон юм. Уг тоглолтын дараа Германы дасгалжуулагч “Манай баг муу тоглоогүй. Монголын хүүхдүүд үнэхээр чадвартай юм. Ийм өндөр түвшинд тоглодог гэж үнэхээр бодоогүй” гэжээ. Харин зохион байгуулагчид “Өмнөх дөрвөн жилд Монголын багийнхан ирж оролцдог байсан. Тэдний чадвар улам бүр дээшилж байна. Энэ хэвээрээ урагш ахивал тэдэнд асар том боломж бий. Өнөөдөр тэд авьяастай гэдгээ харууллаа” хэмээн онцолжээ. Улмаар шөвгийн наймд Норвегийн “IL Bjarg” багийг 3:1-ийн харьцаатайгаар хожиж шөвгийн дөрөвт шалгарав. “В” хэсгийн хүрэл медалийг халаасандаа хийчихээд тэмцээнийг зохион байгуулагч Шведийн багтай тоглолоо. 2:0-ийн харьцаатай хожигдсоноор манай баг тэмцээнээ өндөрлүүлэв. Гэхдээ тэд шилдэг дөрвөн багийн нэгээр шалгарч хүрэл медальтай ирсэн. 

Олон улсын хөлбөмбөгийн ногоон талбайд эх орныхоо нэрийг өндөрт өргөсөн “Дэрэн” баг 2008 онд байгуулагдсан. Хөлбөмбөгчдийг бүр багаас нь сургахыг эрхэмлэдэг болохоор авьяас, сонирхолтой зургаан настнуудыг ч элсүүлдэг ажээ. Өвөлдөө зааланд, зундаа гадаа талбайд байнгын бэлтгэл хийснээр өнөөдрийн амжилтад хүрчээ. Харин өөрсдийн гэсэн заалгүй учраас сургуулиудын заалыг түрээсэлнэ. Хичээл эхлэхээс өмнө буюу 07.00 цагаас бэлтгэл хийдэг гэсэн. Гадаа дулаарахаар хүссэнээрээ бэлтгэл хийнэ. Сая тэмцээнд явахын өмнө гадаа талбайд өдөр бүр бэлтгэл хийдэг байж. Мөн хоёр жилийн өмнө Сербээс дасгалжуулагч авчран хичээл заалгасан гэнэ. Гадны дасгалжуулагчаар хичээл заалгаад, дээрээс нь өөрсдөө гадаадад очиж шилдэг тамирчидтай тоглоод байвал манай тамирчдын ур чадвар илт сайжрах нь тодорхой. Тиймээс хүүхдүүд эцэг эхийнхээ тусламжтайгаар тэмцээнд жил бүр оролцохыг хичээдэг болжээ. Олон улсын тэмцээнийг зохион байгуулагчид хоол, байрыг нь даадаг хэдий ч замын зардал 2000 ам.долларыг хүүхдүүд өөрсдөө гаргадаг юм байна. Ингэж олон улсад тоглох хүүхдүүдэд маш том урам өгдөг. 

Учир нь “Gothia Cup” тэмцээнд дэлхийн шилдэг тамирчид хүүхэд байхдаа тоглож байсныг тэд сайн мэднэ. Алдарт Алан Ширер, Андрей Пирло, Златан Ибрахимович, Шаби Алонсо, Жулио Баптиста, Зе Роберто, Эммануэль Дцебайор зэрэг дэлхийн супер одод уг тэмцээнээс гараагаа эхэлж байлаа. Тэгэхээр манай тамирчдыг ч мөн сайхан ирээдүй хүлээж байгаа нь гарцаагүй. 2011 онд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Дэлхийн хөлбөмбөгийн холбоонд албан ёсны айлчлал хийхдээ 2050 онд хөлбөмбөгийн ДАШТ-ийг эх орондоо зохион байгуулна гэх мөрөөдлийн гэрээ хийж байлаа. Бас 2020 оноос эхлэн Монголын хөлбөмбөгчид дэлхийд шуугиан тарьж чадна хэмээн “Дуулиан-2020” тэмцээнийг санаачлан эхлүүлсэн. Ерөнхийлөгчийн мөрөөдөл биелэх боломжтойг “Дэрэн” багийнхан харуулав. “FC Deren Sumida” клубын эзэн нь Г.Мөнхчулуун гэж залуу бий. Тэрээр өсвөрийн шигшээгээ ахалж явсан. “Таван жил зүтгэсний үр дүн өнөөдөр гарч байна” гээд магнайгаа хагартал баярлачихсан яваа юм билээ. 

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

-Шог зураач С.Цогтбаяр: Оронд нь зам, цэцэрлэг, тоглоомын талбай баривал би баяртайгаар хамт нураалцана-

Баянзүрх дүүргийн нутаг, Бөхийн өргөөний хойд талд 30 гаруй айлын гараашийг уржигдраас албадан нурааж эхэллээ. Энэ талаар шог зураач, СГЗ С.Цогтбаяр facebook, twitter хуудсандаа мэдээлж, хүмүүсээс зөвлөгөө хүссэнээр олон нийтэд ил болсон юм. Тэрбээр цахим хуудастаа “Манай гараашийн газар жил болгон эзэмшсэн төлбөрөө төлж байсан кадастр дээр тэмдэглэгдсэн газар. Цэрэг цагдаатай ирсэн хүмүүсийн тайлбараар “Улс нийслэл газраа авж байна, урьд нь анхааруулсан” гэнэ. Ажил үүргээ гүйцэтгэж яваа энэ залууст юуны буруу байхав. Газраа авах нь хууль ёсны хэрэг боловч тэнд байгаа 30 гаруй иргэний багаар бодоход 200 сая төгрөгийн өмчийг хэн хариуцаж хохирлыг барагдуулах ёстой бол. Энэ хүмүүсийн хохирлыг зах зээлийн дунджаар бодоод барагдуулж нөхөн төлбөрийг нь өгөөд нураавал угаасаа үхэлдээд байх хүмүүс алга харагдана лээ. Миний хувьд ямар нэг бизнесгүй жирийн нэг иргэний хувьд 10 сая төгрөг бага мөнгө биш. Дээр нь өвөл дөхөж байхад гараашгүй болсон нь жинхэнэ асуудал. Шинээр авахад 20-30 сая төгрөг.

Наддаа л хөөрхөн асуудал биш үү? Тэгээд энэ газар дээр нь зам, цэцэрлэг, тоглоомын талбай баривал би энд оршин суудаг хүний хувьд хоёр гараа өргөөд дэмжинэ. Гэтэл хаа байсан Сонгино хайрхан дүүргийн нэг иргэнд Үйлчилгээний зориулалттай байшин бариулахаар захирамж гарсныг нь өнөөдөр л олж мэдлээ. Энэ чинь шударга ёс уу. Хэсэг иргэдээс хувийн өмчийг трактороор дайрч нурааж аваад танилтай нэгэнд нь өгдөг. Харин ч эндхийн хүмүүс орилж хашгирч дайрсангүй тайван хараад л нураалгалаа. Ихэнх нь эзгүй хөдөө гадаа явсан гэнэ. Амь биш заяа биш хэрэлдэж хэлэлцэх юм алга, зүгээр бухимдал төрж тэрийгээ та нартай хуваалцаж зөвлөх гэсийм. Ингэхэд бид ямар нийгэмд амьдраад байна аа? “Уур минь хүрч байна” гэж бичжээ. 

Өчигдөр түүнтэй уулзахад “Зах зээлийн дунджаар эзэдтэй нь үнийг нь тохироод нураавал эсэргүүцэх хүн байхгүй. Бас оронд нь зам, цэцэрлэг, тоглоомын талбай баривал би баяртайгаар хамт нураалцана” гэсээр угтсан юм. “Би эндэхийн хүн учраас гараашийн газар дээр тоглоомын талбай засч, зам тавибал баярлаад өөрийнхөө өмчийг хамт нураалцана. Төр өөрийнхөө газрыг авахыг эсэргүүцэхгүй. Гэтэл хүн бүр шахам орон нутагт амарч байхад эзгүйчилж хувийн өмчид бүдүүлгээр халдаж байгаад дургүй хүрч байна” гэж шог зураач С.Цогтбаяр ярьсан юм.  

Оршин суугчдын яриагаар уржигдар гэнэт машин техниктэй хүмүүс, цагдаагийн хамгаалалттай ирээд гараашуудыг нурааж эхэлжээ. Ингэхдээ хаалганых нь цоожийг эвдээд дотор нь байсан эд зүйлийг баримтжуулж авсан байна. Машин унааг нь шууд журмын хашаанд хүргэчихээд гараашийг нь нураасан гэнэ. Тэнд байсан хүмүүс “Нүдэн дээр өмчийг минь сүйтгэж байгааг харахад эвгүй юм билээ” гэж ярьсан юм. “Манайх 21 жилийн өмнө энэ гараашаа барьж байлаа. 21 жил гараашийн газартаа гэрчилгээ авъя гэж Баянзүрх дүүргийн газрын албанд хандсан. Тэгэхэд “Энэ газар нийслэлийн өмч. Доогуур нь дэд бүтцийн шугам явдаг тул энэ газрыг ямар ч хүнд өгөх боломжгүй гэсэн. Гэтэл өчигдөр хүний өмчийн газар гээд бидний гараашийг нурааж эхэлсэн. Машинаа гаргаагүй бол яах байсан бол. Баахан хагархай бетон, эвдэрхий төмөр хаалгатай үлдлээ” гэсэн гараашийн эзэн залуу ярьсан юм. 

Биднийг очиход аль хэдийнэ гурван айлын гараашийг нураагаад газрыг нь цэвэрлэчихэж. Газрын албатай гэрээгээр ажиллаж байгаа гэсэн дөрвөн залуу хаалгыг нь эвдсэн гарааш дотор сууж байв. Тэр гараашийн дотор талыг дулаалж багагүй тохижилт хийжээ. Гэтэл дулаалгыг нь хуу татаж хаяад нураахад бэлэн болгочихож. Тэд “Ингэсгээд газрын албаныхан унаа техниктэйгээ ирэх байх. Тэгээд л ажлаа эхэлнэ дээ” гэж ярьсан. Үлдсэн гараашнуудын үүдэн дээр газар албадан чөлөөлөх тухай мэдэгдэл наажээ. Хоёр сарын өмнө ийм мэдэгдэл авсан иргэд орон сууцныхаа СӨХ-той ярилцаж байгаад Баянзүрх дүүргийн газрын албанд очсон байна. Тэгэхдээ чөлөөлөх газрыг нийслэл мэдэлдээ авахгүй, Сонгинохайрхан дүүргийн иргэн үйлдвэр, үйлчилгээний объект барихыг мэджээ. Ингээд 300 гаруй иргэн орон сууцныхаа дэргэд үйлдвэр үйлчилгээний барилга барихыг эсэргүүцэж байгаа утга бүхий бичигт гарын үсэг зурж өгчээ. Мөн өнгөрсөн хугацаанд гараашийн газар ашигласны төлбөрөө цаг тухайд нь төлж байсан баримтаа хувилж өгсөн гэнэ. Ингээд байж байтал гэнэт нурааж сүйтгэх ажил эхэлсэн нь энэ. 

Газар чөлөөлөх мэдэгдэл барьсан төрийн албан хаагчид оршин суугчдад шүүхээр заргалдахыг зөвлөжээ. Гарааш, ТҮЦ-ийн газрыг түр ашиглах дүрэм, журамтай учраас ямар нэгэн гэрчилгээ байдаггүй. Харин газар ашигласны төлбөрөө иргэд тухай бүрт нь төлөх үүрэгтэй. Тиймээс төр газраа авна гэхэд эсэргүүцэх хүн байхгүйг тэд хэлж байсан. Харин газар дээр байгаа хувь хүний өмч хөрөнгийг хуулиар түрий барьж сүйтгэж байгаад бухимдалтай байгаагаа хэлсэн. Төр хуулиар түрүү барьж нэг хүнд газар өгөхийн тулд нэжгээд олон хүний өмчийг сүйтгэж байгаа нь шударга ёс мөн үү гэдэгт иргэд эргэлзэж байгаагаа илэрхийлсэн юм. 

Өчигдөр шог зураач С.Цогтбаярын цахим хуудсаар энэ мэдээлэл түгэхэд олон хүн үзэл бодлоо илэрхийлж байсан юм. Тэдний дунд газар чөлөөлөх нэрийдлээр гараашаа, ТҮЦ-ээ буулгуулсан хүн олон байлаа. Тэд бүгд энэ үзэгдлийг хуулиар далайлгасан төрийн дээрэм гэж үзэж байгаагаа илэрхийлсэн. Зарим тохиолдолд гараашийн газар дээр давхар зогсоол барьж эздэд нь давуу эрхтэйгээр гарааш өгөх зарчмаар тохиролцож байгааг ч онцолж байсан юм. Хэрвээ хүмүүсийн гарааш байсан газрыг өөр нэгэнд өмчлүүлж, эзэмшүүлж байгаа бол ийм тохироо хийх боломжийг төр олгох ёстойг иргэд хэлж байлаа.

Н.Батсүх: Сонгинохайрхан дүүргийн иргэнд олгогдоод удаж байгаа газар

Нийслэлийн Баянзүрх дүүргийн Өмч, газрын харилцааны албаны дарга Н.Батсүхээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Бөхийн өргөөний хойно 30 гаруй айлын гараашийг нурааж эхэлжээ. Ямар үндэслэлээр газар чөлөөлж байгаа юм бэ? 

-Төрийн албаны аливаа үйл ажиллагаа нь хууль, журмын дагуу явагддаг бөгөөд ямар нэгэн хууль зүйн үндэслэлгүйгээр тэр тусмаа  иргэнийхээ өмч, хөрөнгөд шууд явж очоод халддаг гэсэн ойлголт хаана ч байдаггүй. Улаанбаатар хотод байгаа эмх замбараагүй зохион байгуулалтгүй, орчны эрүүл ахуй болон хүн амын эрүүл мэндэд нөлөөлөхүйц бохирдолтой, төлөвлөлтгүй автогражуудыг эмхэлж цэгцэлж, нийгмийн дэд бүтцийг шийдвэрлэх нь хуулиар хүлээсэн төрийн өөрийнх нь үүрэг юм. ТҮЦ, Павильон, гарааш, контейнер, өргөтгөл нь түр байгууламж. Уг байгууламжийн эзэн нь төрийн буюу нийтийн эзэмшлийн зам талбай газрыг ашигласны төлбөрт тухайн  нутаг дэвсгэрийн Өмч, газрын харилцааны албатай Газрын төлбөр тогтоох тухай актаар газрыг түр хугацаагаар эзэмшиж хугацаагаа сунгуулаад явдаг бөгөөд шаардлагатай үед нөхөн олговоргүйгээр газар чөлөөлж өгөх үүрэгтэй байдаг. Тухайн гараашийг түр эзэмшигчид газар эзэмших, ашиглах эрх олгосон захирамж гардаггүй. 

-Газар чөлөөлөх нэрийд­лээр хувийн өмчид ингэж халдаж болдог юм уу?

-Төрийн алба хууль зөрчиж үйл ажиллагаа явуулсан тохиолдолд зохих шатны шүүхэд нэхэмжлэлээ гаргах нь иргэн, хуулийн этгээдэд бүх талаар нээлттэй байгаа. Нэгэнт албадан чөлөөлөхөд өртөгдсөн объектийн эздийн хувьд тухайн объектийнхоо эдийн засгийн өртөгт асуудлыг ту­хайн шатны шүүхэд болон төрийн холбогдох байгууллагад хандах эрх нь хуулиар нээлттэй. 

-Танай албаныхны чөлөөлсөн газрыг хувь хүн авсан гэдэг үнэн үү?

-Сонгинохайрхан дүүргийн иргэнийх гэдэг нь үнэн. Энэ шийдвэр гараад олон жил болж байгаа юм билээ. Лав 2012 оноос өмнө байх. 

-Ямар зориулалтаар ашиглах юм бол?

-Үйлдвэр, үйлчилгээний байгууламж барих зориулал­таар газар авсан байна лээ. 

-Гараашийн эзэд чө­лөөл­сөн газар дээр тоглоомын талбай, зам баривал эсэргүүцэх зүйлгүй. Нэг хүнд газар өгөхийн тулд нэлээд олон хүний хувийн өмчид халдаж байгааг ойл­гохгүй байгаагаа илэрхийлж байсан.

-Олон жилийн өмнө дээрх шийдвэр гарсан гэж хэлсэн шүү дээ. 

-Ядаж гараашаа эвдүүл­сэн иргэдэд нөхөн олговор олгох талаар газрын эзэнтэй холбож, тохиролцоо хийхэд нь туслах боломж байгаагүй юм уу?

-Тэр хүмүүсийн тухайд газар эзэмших ямар нэгэн гэрчилгээ, баримт бичиг авдаггүй гэж дээр тайлбарласан шүү дээ. Гэхдээ шүүхэд хандах эрх хүн бүрт бий гэв.

Ц.ӨРНӨХ