Category: цаг-үе

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Б.Гарамгайбаатартай ярилцлаа.

-Таныг тойрогтоо ажиллаж байгаад ирсэн гэж дууллаа. Орон нутгийн иргэдийн амьдрал ахуй хэр байна вэ?

-Их хурлын гишүүд чуулганы завсарлагаанаар орон нутагтаа ажиллаж байна. Тухайн тойргийн иргэдийн амьдрал, эдийн засгийн байдал ямар байгаад өөр өөрсдийн дүгнэлтийг өгч байгаа байх. Миний хувьд Хэнтий аймгийнхаа үйл ажиллагааны талаар өдөр тутам мэдээлэл авч байгаа. Энэ жил дэлхий дэлэгнэсэн сайхан зун болж буй нь мэдрэгдэж байна. Манай аймгийн Норовлин, Галшар, Бэрх сумын ой болсон. Түүнчлэн Дадал суманд олон улсын Алтаргана наадам боллоо. Нутгийн иргэдийн зүгээс хийж бүтээсэн ажилд өндөр үнэлэлт өгч байгаагаас харахад ямартай ч орон нутгийн ажил муу явагдаж байгаа юм алга. Мэдээж амьдрал эрээн бараантай хойно хүмүүс цаашид сайжруулах, улам эрчтэй ажиллахыг шаардаж байгаа зүйл бий. Иргэдийн хувьд сайн, муу олон талаас нь л ярьцгааж байна. Орон нутгийн хөгжлийн сангийн мөнгөний хуваарилалтад доголдол гарч байгаа тул бүтээн байгуулалтын ажил нэлээд удаашрах байдал ажиглагдаад эхэллээ. Гүйцэтгэгчид ажлаа явуулсан ч санхүүгийн асуудлаас болоод ажил зогсонги байдалд шилжих гээд байна гэсэн мэдээлэл өгсөн. Орон нутгийн тендерийн шалгаруулалт нэлээд оройтож байна. Тиймээс холбогдох байгууллагуудаас нь шалтгаалан хийгдэх ажлууд удаашрах гээд л байгаа. Ямартай ч орон нутгийн иргэд маань намрын их ажилдаа ханцуй шамлан орчихлоо. 

-Төгрөгийн ханшийн сулрал одоо хэр нь чангарч өгөхгүй байна. Зургаан сараас тогтворжих байх гэсэн валютын ханш ингэж өсөөд байгаа нь Монголбанкны авч хэрэгжүүлж буй ажил буруу байна уу?

-Тэр нь буруу. Үүнээс боллоо гээд хэн нэгэн рүү шууд хандаж яриад байж бас боломгүй. Валютын нөөцийн хомсдлоос болоод валютын ханш өсч байгаа гэдгийг өнөөдөр хүн бүр л мэдэж байна. Их хурал дээр эдийн засагтай холбоотой олон томоохон хууль, эрхзүйн баримт бичгүүдийг батлан гаргасан. Тэр албан бичгүүд албажин дүрэм журмын дагуу Засгийн газар ажиллаж байгаа гэж бодож байна. Гэхдээ өнөөдөр манай оронд валютын эх үүсвэр үнэхээр хомс байгаа байх. Хөрөнгө оруулалтын нөхцөл байдлаас үүдээд валютын урсгал саарч байгаа энэ үед валютын эрэлт их байгаа нь тодорхой байна. 

-Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулчихвал чухам л Монголбанкинд ихээхэн хэмжээний алт тушаагдаж валютын урсгал нэмэгдэнэ гэсэн юу болов?

-Энэ олон саар мэдээллийн дунд Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаар Монголбанкинд тушаах алтны нөөц нэмэгдэж байна гэсэн сайн мэдээ байгаа шүү. Компаниуд нөөцөнд байсан алтаа Монголбанк болон арилжааны банкуудад тушааж байгаа мэдээлэл ирсэн. Тиймээс алтны нөөц нэмэгдэж байна гэдэг нь валютын нөөц нэмэгдэж байна гэсэн үг. Гэхдээ эдгээр алтаа валют болгоогүй байж магадгүй. Үүнээс харахад уг хууль үнэхээр хэрэгтэй хууль болжээ гэдэг нь харагдаж байгаа юм. Цаашид ч гэсэн Монголбанкинд тушаагдах алтны хэмжээ нэмэгдэх байх гэсэн хүлээлт байна. 

-Алт тушаагдаж байгаа юм бол валютын ханшийн өсөлт зогсох боломж бүрдэж байна. Тийм үү?

-Төвбанкны Ерөн­хийлөгчийн хэлснээр валютын ханшийн өсөлт зогсох байх гэсэн найдлага бий. Өнөөдөр иргэдийн ярьж буй яриа, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр валютын хомсдол юунаас болж үүсэв гэдгийг бус валютын ханшийн хөөрөгдлийг их ярьж байгаа. Валютын ханшийн хөөрөгдлийг их ярих тусам валют олох сэтгэлгээ ихэсч, хүмүүс валют руу нь хэт шуурснаас болж ханшийн тогтворжилт явагдаж чадахгүй байна л даа. Эдийн засаг талаасаа валютын ханшийг нэмэгдүүлэх урсгал зогсчихсон. Харин дотооддоо юм хийх боломжууд тодорхой хэмжээгээр нэмэгдэж өөрсдөө экспортыг орлох бүтээгдэхүүнийг хийх боломж нээгдсэн. Төгрөгийн ханштай холбоотойгоор ажлууд нэлээд төвөгтэй явж л байна. Сангийн яамны холбогдох албаны хүмүүс аж ахуй нэгжийнхэнтэй уулзахад бүтээн байгуулалтын ажил нэлээд хүнд байгаа нь анзаарагдсан. Өнөөдөр төсвийн бүрдүүлэлт тийм ч сайн биш байгаа тул төсвөөр хийгдэх ажлын явц сайн биш байгааг ярьцгаасан юм билээ. Бид бүтээгдэхүүн хийж түүнийгээ борлуулах явцад бүтээгдэхүүнийг худалдаж авах ажил доголдсон тул үүнээс шалтгаалах хүндрэлүүд үүсээд байна. 

-Экспортод гарга л даа?

-Өнөөдөр бидний яриад буй экспортын бүтээгдэхүүн гадаад зах зээлийн хүчин зүйлсээс шалтгаалан буурч байгаатай уялдаад нөхөлт хийх валютын урсгал олдохгүй байна. Оюутолгой, Тавантолгойн асуудал өнөөдрийг болтол шийдэгдээгүй л явж байгаа. 

-Хоёр хөршийн төрийн тэргүүний айлчлалын үеэр ямар асуудал шийдэгдэх боломжтой вэ?

-Хоёр орны төрийн тэргүүнүүд манай оронд ач холбогдол өгч дараалан айлчлах гэж байна. Энэ үеэр эдийн засгийн хүндрэлээс гарах гарцыг олсон айлчлал болох байх гэсэн хувийн бодолтой байгаа. Хоёр хөршийн төрийн тэргүүний айлчлалын үеэр томоохон гэрээ хэлцлүүд дээр гарын үсэг зурах байх. 

-Өнгөрөгч намрын чуулганаар Хөрөнгө оруулалтын болон Хөрөнгө оруулалтын сангийн тухай зэрэг хуулийг баталсан нь эдийн засагт гэрэл гаргах хууль болсон гэж байсан. Гэсэн ч эдийн засагт төдий л сайн цагийг авч ирсэнгүй?

-Их хурлын зүгээс хийх ёстой ажлаа хийчихсэн. УИХ-аас эдийн засгийг сэргээхэд саад тотгор болж байсан хэд хэдэн хуулийн хэрэгжих боломжийг нээж өгсөн. Их хурлаас гарсан хуулийг хэрэгжүүлдэг Засгийн газрын харьяа байгууллагууд хуулийг сурталчлах, таниулах, гадна дотны хөрөнгө оруулагчдад ойлгуулах ажлуудаа хийж байгаа гэж бодож байна. Гэхдээ нэгэнт байхгүй болчихсон итгэлийг сэргээнэ гэдэг хүнд л дээ. Тиймээс энэ талын ажил удааширч байж магадгүй. Хөрөнгө оруулалтын болон Хөрөнгө оруулалтын сангийн тухай хууль, Ашигт малтмалын тухай хууль гэх мэт бусад нэмэлт, өөрчлөлт орсон хуулиудыг сайн хууль болсон тухай гадна, дотны хөрөнгө оруулагчид бүгд дуу нэгтэй хүлээн зөвшөөрч байгаа. Гэсэн ч уг хуулийг хэрэгжүүлэх нь үү, үгүй юу гэдэгт эргэлзсэн хэвээрээ л байна даа. Энэ эргэлзээг арилгах ажлыг Засгийн газар эрчимтэй хийх ёстой. Уг нь Засгийн газар энэ ажлаа хийж байгаа ч санасан хэмжээнд хүрч чадахгүй байна. Хамгийн гол нь алдсан итгэлийг сэргээхэд мэдээж хугацаа хэрэгтэй. 

-Хуулийн төслийг манайхан эсэргүүцэх тусам гадныхны эргэлзээ арилахгүй байгаа юм биш үү?

-Хэдийгээр тусгаар тогтносон улс ч хуулийн үзэл баримтлалыг эсэргүүцэх хүмүүс байна. Тэр хүмүүсийн үзэл суртал болгоомжлоход хүргэж байгаа нь үнэн. Тиймээс бид аль аль талдаа энэ асуудлуудаа эргэн харж зөв зүйтэй хуулийг батлахын тулд сайжруулахад улс төрийн маргаан, байр сууриудаа тодорхой хэмжээнд зааглахгүй бол болохгүй байна гэдэг нь харагдаж байгаа. Энэ бол ганц Гарамгайбаатарын ч үг биш. 

Нийт Монгол Улсын иргэдийн, энэ талаар анхаарал хандуулж буй бүх хүмүүсийн санаа бодол үүнд нэгдсэн гэдгийг хэлье. Хэрэв ингэж чадаж гэмээнэ Монгол Улс гадны итгэлийг төрүүлэх боломж бүрдэнэ. 

-Монголыг орхисон хүмүүс эргэхэд хэцүү байх л даа?

-Юу юугүй гадныхан Монголыг хаяад явчихсан юм биш шүү дээ. Гадныханд өгч буй бидний мэдээлэл зөв байхгүй бол болохгүй. Манайхан аливаа зүйлийг шүүмжлэх дуртай ард түмэн. Шүүмжлэх амархан шүү дээ. Гэхдээ өөрсдөө яаж хийх вэ гэдэг гаргалгаагаа гаргаж ирэх ёстой. Үнэхээр зөв гаргалгаа гаргаж ирээд ярьж болно. Улс төрийн намууд үзэл бодлоор уралдана. Ардчилсан нам өнгөрсөн хугацаанд их олон өөрчлөлтийг хийж чадсан. Үүнийг хэн ч хаацайлж, нууж чадахгүй. 

-Өөрчлөлт үр дүнтэй болж чадаж байна уу?

-Бидний өөрчлөлтүүд бүгд шулуун дардан замаар явж байна уу гэвэл үгүй байна. Маш их эрсдэлтэй, бартаа саадыг даван туулж урагшилж л байна шүү дээ. Бид гадна талыг шүүмжлэхээс гадна дотор талаа эргэн харах ёстой. Манайхан дотроо хэл амаа ололцож чадахгүй байна. Гишүүд бид Засгийн газар, Их хурлаа дэмжин ажиллаж чадахгүй байгаа нь нууц биш. Их хурал, Засгийн газраас гарч буй шийдвэрийг хэрэгжүүлдэг дунд шатны байгууллагын ажил удаан, мэргэжлийн боловсон хүчин дутмаг байгаа нь их нөлөөлдөг. Энэ мэтчилэн зүйлс Засгийн эдийн засгийг туйлдуулахад нөлөөлсөн. Өнөөгийн дүр төрх ийм л байна даа. 

-Гадны хөрөнгө оруулагчид хөрөнгө оруулах үгүйгээ дээр таны хэлсэн Оюутолгой, Тавантолгой төслийн гэрээ хэлцлийг харж байж шийдэх гээд байна. Хоёр томоохон төсөл ямар зүйл дээрээ гацаанд орсон юм бол?

-Энэ бол нууц биш. Гадныхантай уулзаад тэдний үгийг сонсож байхад хоёр том төслийн ажлын хэрэгжилт, түүний явцыг хараад байгаа. Засгийн газар үүн дээрээ ажиллаж байгаа байх. Улам сайн ажиллах хэрэгтэй. Бид алдаа оноотой ч гэсэн хийчихсэн гэрээгээ хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Үүний төлөө тууштай зогсох хэрэгтэй болчихоод байна. 

-Есдүгээр сард Оюутолгойн хоёр дахь шатны хөрөнгө оруулалт хийгдэнэ гэсэн яриа гарч байсан. Энэ юу болж байгаа вэ?

-Оюутолгой төрийн байгууллага биш. Харин Оюутолгой олон хувьцаа эзэмшигчдийн дундаас үүсэн байгуулагдсан аж ахуйн нэгж. Тиймээс хувьцаа эзэмшигчид хөрөнгө оруулалтаа хэдийд хийх вэ гэдгээ шийдвэрлэнэ. Түүнээс Монголын Засгийн газар бид шийдэх юм биш. Монголын тал харин өөрсдийн мэдлийн 34 хувьд оногдох зүйл дээрээ ажиллагаагаа явуулах ёстой. Энэ тал дээр хэр ажиллаж байгааг мэдэх юм алга. Бид 34 хувьдаа гэрээний дагуу хариуцлага хүлээж байгаа бол тэр хүрээнд хийх ёстой зүйлсээ хийх л шаардлагатай. Түүнээс бүх зүйлийг шийднэ гэж ойлгож болохгүй л дээ. Бид олон улсын зах зээлд, олон улсын гэрээ хэлцэлд ороод гарын үсгээ зурчихсан тул олон улсын хэм хэмжээнд нь хүлээсэн үүргийнхээ дагуу хийх ёстой зүйлээ хийх л үлдсэн. 

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног дуусахад хэдхэн хоног үлдлээ. Үүнд ямар үнэлэлт дүгнэлт өгөх вэ. “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийг амжилттай болгохын тулд хаврын чуулганы төгсгөл рүү хэрэгтэй гэсэн бүхий л хуулийг Их хурлаас баталж өгсөн?

-УИХ эдийн засгийг идэвхжүүлэх тогтоолын төслийг баталж гаргасан. Төсөлд “ЭЗЭН 100” ч гэдэг юм уу нэр өгсөн юм байхгүй. Энэ бол Засгийн газраас гарсан яриа. Өнөөдөр бүх хүний амнаас 100 хоног гэсэн үг гарч байна. Тэр нь ярьж байгаа хүмүүсийн асуудал биз. Харин Их хурлаас гарсан тогтоол нь эдийн засгийг идэвхжүүлэхийн тулд ямар ажил хийх ёстой, ямар эрх зүйн баримт бичгүүдийг богино хугацаанд бэлтгэж өгөх вэ гэдэг нь тусгалаа олоод гарчихсан. Одоо түүнийг хэрэгжүүлэх үйл явц нь Засгийн газрын асуудал байхгүй юу. Засгийн газарт өгсөн чиглэлийн дагуу ямар ажил хийж байгаагаа Засгийн газрын цаг дээрээ тайлагнаж байгаа гэж бодож байна. Тиймээс тогтоолын төсөлтэй холбоотой ажлыг Эдийн засгийн байнгын хороо, УИХ намрын чуулганаар ярих байх. Тогтоол дээр заалтууд нь бүрэн байгаа. Засгийн газрын өгсөн мэдээллийн дагуу бид байнгын хороон дээрээ ярина. 

-Ерөнхий сайд, Хууль зүйн сайдын асуудлаар МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга ээлжит бус чуулган зарлах ёстойг мэдэгдсэн. Ээлжит бус чуулганаар үүнээс өөр хэлэлцэх асуудал байхгүй юм уу. Төсвийн тодотгол гээд хэлэлцэх асуудлууд шилээ дарсан байх шиг санагдаад байна?

-Ээлжит бус чуулганы тухайд Их хурлын даргатай санал нэг байна. Ээлжит бус чуулганыг хуралдуулахыг Их хурлын даргын зөвлөл шийддэг. Одоогоор даргын зөвлөл хуралдаагүй байгаа тул тэгнэ, ингэнэ гэсэн яриа эрт байгаа юм. Харин хүндэтгэлийн чуулган бол өөр. БНХАУ, ОХУ гэсэн хоёр том хөршийн төрийн тэргүүн айлчилж байгаатай холбоотойгоор хүндэтгэлийн чуулган хийх байх. Би Р.Амаржаргал гишүүний ярилцлаган дээр гарсан санаатай адил санаа хэлэх гээд байгаа юм. 

-Ямар санаа гэж?

-Өнөөдөр ээлжит бус чуулган хуралдуулах шалтаг шалтгаан байна уу гэдэг асуудал юм. Засгийн газраас оруулж ирэх тайлангаас Их хурал дээр ийм зүйлсийг яаралтай хэлэлцэх хэрэгтэй байна гэдэг асуудал өргөн баригдаагүй. Аравдугаар сарын 5-нд намрын чуулган хуралдах ёстой. Энэ хүртэл БНХАУ, ОХУ-ын төрийн тэргүүн цувран айлчилна. Тиймээс үүний бэлтгэл хангах ажлууд, айлчлалын үр дүн гээд олон асуудлууд гарна. Эдгээрийг ярилцсаар байтал аравдугаар сарын 5 болчих болов уу гэж би хараад байгаа юм. Даргын зөвлөл хуралдаагүй болохоор ээлжит бус чуулган хуралдах үгүйг мэдэхгүй байна. 

-Газрын тухай хуультай холбоотойгоор таныг сонгогчийнхоо өөдөөс зохисгүй мессэж бичсэн гээд нэлээд хэл ам гарсан. Дараа нь өнөө залууг цагдаагийнхан шалгаж байна гэсэн. Уг асуудал юу болсон бэ? 

-Шалгадаг газрууд нь шалгаж эздийг нь олж тогтоосон. Мессэж бичсэн хүмүүс нь сэтгэлийн хөөрлөөр бичсэн гэдгээ хүлээн зөвшөөрч уучлалт хүссэн. Би ч гэсэн тэр хүмүүст гоморхож наана цаана болсон юм байхгүй. Би “Наад хүмүүстээ зөв ойлгуулаарай” гэхэд “Алдаагаа ойлголоо” гэсэн хариуг надад өгсөн. Уг асуудал мэдээж твиттер, фэйсбүүк дээр бужигнаан дэгдээх гэсэн оролдлогын үр дүнд хүмүүс өөрсдийн сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлсэн л үйлдэл байсан. 

Цаад эзэд нь ямар хүмүүс байсан бэ гэдэг нь миний мэдэх зүйл биш. Би албан ёсоор ажлаа хийсэн л гэдгээ хэлсэн. Би УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны даргын хувьд орж ирсэн асуудлыг хийх үүргийнхээ хүрээнд л хийсэн. Өөр асуудал байхгүй. 

Э.ЭНХБОЛД

Орос, Япон, Солонгос, Хятад зэрэг дэлхийн мундагчуул багтдаг Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн чухал идэвхтэй хэсэг болохоор оролдлого хийж буй Монголын хувьд түүхэн гэж хэлж болохоор том гэрээнүүдийг үзэглэхээр бэлдэж буй гэнэ. Тодруулж хэлбэл урд хойд хоёр хөрштэйгөө.  Ирэх хоёр гуравхан долоо хоногийн дотор Оросын В.Путин, Хятадын Си Жинь Пин хоёр шил дарааллан айлчлах гэж байгаа. Их гүрнүүдийн удирдагчдын айлчлалын үеэр эдийн засагт тод мөр гаргахаар хэд хэдэн гэрээг манайхан бэлдээд эхэлчихэж. Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд өчигдөр Их тэнгэрт болсон Монгол, Солонгосын бизнес форумын үеэр ийм агуулгатай үг унагасан юм. Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд “Энэ хоёр айлчлалын үеэр бүс нутгийн хөгжилд ач холбогдол өгөхөөр дэд бүтцийн төслүүдийн талаар тохиролцоо хийхээр бэлтгэж байна. Том хэмжээний зээлийн шугам зарлагдана гэсэн хүлээлт байна. Бүс нутгийг холбосон томоохон дэд бүтцүүдийн тохиролцоог зарлана” гэж ярив. Манай талаас УИХ-ын дэд дарга, парламентын гишүүд, Солонгосын талаас Үндэсний ассамблейн гишүүн, элчин сайдаас нь эхлээд  “Кореан эйр”, “Кореа газ” гэх мэт толгой компаниудынх нь удирдлагууд оролцсон чуулганы үеэр О.Чулуунбат сайд энэ үгийг зүгээр ч нэг унагасангүй. Хоёр хөршийн төрийн тэргүүнүүдийн айлчлалын үеэр шийдэгдэх том төслүүдэд оролцох боломж байгааг хангүгчүүдэд сануулсан юм. Засгаас зарласан тавь гаруй концессийн төсөлд оролцох боломж байгааг ч Солонгосын бизнесмэнүүдэд дуулгав. 

Монголын эдийн засгийн өнөөгийн байдлын талаар анхаарал татам илтгэлтэй, ажил хэрэгч санаа оноо шийдэлтэй халуухан болж өрнөсөн Монгол, Солонгосын бизнес форумын зохион байгуулагч нь “Монгол-Солонгосын эдийн засгийн форум” төрийн бус байгууллага.  Анх удаа болж байгаа, цаашдаа хоёр жил тутам нэг удаа  өрнөнө гэж Монгол-Солонгосын эдийн засгийн форумын дарга Г.Батхүү онцлов. Форумын даргын үгнээс “Солонгосын шилдэг технологийг Монголд нэвтрүүлэх их ажил бидний өмнө байна.  Мэргэжилтэй залуусыг олноор бэлдэх, Солонгост одоо ажиллаж байгаа болон ажиллаж байсан иргэдээ бүртгэлжүүлэх, албан ёсны зохион байгуулалтад оруулах, тэдний олж авсан ур чадвар, мэдлэгийг Монголынхоо хөгжилд ашиглах зэрэг ажлуудыг хийхээр төлөвлөж байна” гэсэн хэсэг  нь анхаарал татав. Форумын үеэр үг хэлсэн монгол, солонгосчуудын хэн хэн нь  “Монголд баялаг нь байна. Солонгост технологи нь байна. Аль аль талынхаа давуу талыг ашиглаад хөгжилд хүрье” гэж ам нийлүүлцгээснийг бодоход Солонгосын технологийг Монголдоо оруулж ирье гэсэн форумын даргын санаа нэг их удахгүй биеллээ олох бололтой. 

МОНГОЛ УЛС ГАЗРЫН ХОВОР ЭЛЕМЕНТИЙН НӨӨЦӨӨРӨӨ ХЯТАДЫН ДАРАА ЖАГСЧЭЭ

Форумд оролцогчдоос Хувийн хэвшлийг дэмжих үндэсний зөвлөлийн гүйцэтгэх захирал Ч.Хашчулуун, Бизнесийн зөвлөлийн дарга Б.Бямбасайхан нарын илтгэл Солонгосын бизнесмэнүүдийн анхаарлыг татсан нь илт байв. Ч.Хашчулуун “Монгол байгалийн олон төрлийн баялагтай. Нүүрс, зэсээрээ гэхэд дэлхийн топ аравт багтдаг. Газрын ховор элементээрээ  Хятадын дараа орохоор том нийлүүлэгч болно гэсэн судалгааг Америкийн Засгийн газар 2009 онд хийсэн. Одоогоор газрын ховор элементийн том нийлүүлэгч нь Хятад, тодруулж хэлбэл Өвөр Монгол байгаа. Дэлхийн ховор металлын 16 хувийг монголчууд эзэмшдэг. Гол таван орд, 71 илэрц бий.

Одоогоор  бид ховор  металлынхаа гуравны нэгийг нь л судалсан. Бусдыг нь судлаагүй, мэдэхгүй. Өөр өчнөөн олон газар илрэх бололцоотой. Ховор металл хөдөлгөөнт технологид тун хэрэгтэй эд. Цахилгаан батерейн гол эд болдог. Гар утас, цахилгаан машины гол түүхий эд нь. Ирээдүйд хүмүүс  цахилгаан машинаар явцгаах байх. Энэ үед ховор металлын үнэ цэнэ асар өндөр болно. Тиймээс та бүхэн Монголтой хоёр чиглэлээр хамтарч ажиллах боломжтой. Тодруулж хэлбэл технологи, чөлөөт худалдаагаар. Технологийг шилжүүлэхийн тулд эхний ээлжинд эрчим хүч, байгалийн хий, нүүрс, газрын том боловсруулах, ган хайлах, төмөр хийц, ложистик тээвэр, бусад технологийн төсөл гэж ангилж болох байх. Одоогоор Солонгосын технологи эрчим хүчний салбарт л орж ирж байгаа. Технологи шилжсэнээр аль аль талд нь давуу тал үүсэх учиртай. Солонгосын хувьд гэхэд технологи худалдах, цаашлаад яривал засвар үйлчилгээ сэлбэг эд ангийн зах зээлээ томруулах боломжтой” гэж ярив.

Түүний илтгэлээс  “Монголын зах зээл жижиг ч ойрын хугацаанд арван жилийн өмнөх Катарын түвшинд очно” гэсэн үг гэгээлэг сонсогдов. Солонгосын технологийг Монголд оруулж ирэх гарцыг хүртэл нэг, хоёр гэж жагсааж байгаад ярьсан нь бодитой санагдсан. Самурай бондын өмнө гишгээд буй вонын зах дээр тоглох боломжтой, Солонгосын Засгийн газраас хөнгөлөлттэй зээл авах маягаар шийдэхэд асуудалгүй  гэсэн барим тавим  санааг илтгэлдээ цухалзуулсан нь  хөрөнгө оруулагчдад итгэл төрүүлсэн бололтой. Солонгосчууд түүний үгийг толгой дохин сонсов. 

Ерөнхийлөгч саяхан Японд айлчлаад ирэхдээ чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулна гэж за зүй болсон. Японтой ижил чөлөөт худалдааны гэрээг Солонгостой байгуулах  боломжтой гэсэн  О.Чулуунбат дэд сайдын санааг Ч.Хашчулуун ч дэмжиж байлаа. Тэрээр “Солонгосын хувьд олон оронтой чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулсан. Зарим  нь хэлэлцээрийн шатанд яваа юм билээ. Монголтой төстэй хэлэлцээр гэвэл Перугийнх  байна. Перу зэсийн хувьд дэлхийн том нийлүүлэгч гэдгээрээ Монголтой адилхан. Перутай гурван жилийн дотор гэрээ байгуулсан. Яг үүн шиг хугацаанд Монголтой гэрээ байгуулахад болохгүй юмгүй”  гэж ярив. 

Эдийн засгийн эрчимжүүлэх ажлыг зангидан ажиллаж буй Б.Бямбасайханы хувьд хөрөнгө оруулалтын хуулийг онцоллоо. Хөрөнгө оруулах сонирхолтой хүмүүс өмнөх шиг өчнөөн шат дамжиж бүртгүүлэхгүй, зүгээр л бүртгүүлнэ, тогтвортой байдлын гэрчилгээ авна, оруулсан хөрөнгийнхөө хэмжээгээр татварын таатай орчинд ажиллана гэх мэт давуу талууд бийг уйгагүй тайлбарлав. 

Б.Бямбасайхан “Дэд бүтэц, эрчим хүч, тээврийн салбарт маш олон боломж бий. Сүүлийн хоёр сарын хугацаанд гэхэд концессийн таван ч гэрээнд гарын үсэг зурчихлаа. Нийт өртөг нь 15 орчим тэрбум ам.долларын төслүүд. Өнөөдөр Солонгосын компани ТЭЦ-5, Таван толгойн цахилгаан станцын төсөлд оролцоод явж байгаа. Эрчим хүчний өөр том төслүүд дээр хамтрах боломж бий. Манай Ерөнхийлөгч  Хятадын даргатай Шанхайд уулзахдаа хоёр орны эрчим хүчний худалдааны талаар ярьсан. Үндсэн гэрээ байгуулах ажил явагдаж байна. Ойрын хугацаанд хоёр улсын хооронд 20 мянган МВт хүчин чадлыг худалдаалах нөхцөл бүрдүүлнэ гэж үзэж байгаа. Учир нь Монгол эрчим хүчний асар их нөөцтэй. Нэг нь нүүрс. Нөгөө нь сэргээгдэх эрчим хүч буюу салхи, нар. Олон төсөл шат шатандаа хэрэгжээд эхэлчихсэн. Эдгээр төслүүдэд ч Солонгосын эрчим хүчний компаниуд оролцоо бий. Цаашдаа ч оролцох байх. Ашигт малтмалын хуулийн өөрчлөлтөөр хайгуулын үйл ажиллагаа эхлүүлэх боломжийг нээж өгсөн. Уул уурхайн зах зээл 2017-2018 онд өснө гэж таамаглаж байгаа энэ үед Монголын бизнемэнүүдтэй хамтраад том төслүүд рүү орох боломжтой” гэж  ярив. 

ӨМНӨГОВИОС УЛААНБААТАР РУУ ХИЙН ХООЛОЙ ТАВИНА ГЭВ

Монгол-Солонгосын эдийн засгийн форумын дэд дарга, “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн гүйцэтгэх захирал Я.Батсуурь дэлхийд тэргүүлэгч “Корей газ”, “Дэлим” корпорациудтай хамтран төсөл хэрэгжүүлэх гэж байгаагаа форумын индрээс дуулгалаа. “Корей газ”-тай Таван толгойгоос Улаанбаатар хүртэл хийн хоолой тавьж, нийслэлчүүдэд газ нийлүүлэх төсөл хэрэгжүүлээд эхэлчихэж. Өмнийн говийн нүүрсэнд метан хийний хангалттай нөөц байгааг Солонгосын тал судалж шинжлээд тогтоожээ. Метан хийнээс гаргах газ нүүрсхүчлийн хийн ялгаралтыг тавин хувиар бууруулах гэнэ. Энэ төсөл хэрэгжчихвэл цахилгаан станц, айл өрхүүд хэрэглээгээ бүрэн хангаад нийслэл утаанаасаа зовлонгүй салчих бололтой. Өмнөговиос нийлүүлэх хийгээр нийтийн тээврийн асуудлаа ч зохицуулж болно гэж дэлхийн 13 сая өрхөд газ, хий нийлүүлдэг “Корей газ”-ынхан ярив. Тус корпорацийн захирал Ян Юнг Мюнг  “Хийгээр явдаг автобус оруулаад ирэхэд болно. Солонгост бензинээр явдаг автобуснууд явж байхад бидний хувцас нэг өдөр болоод л угаахаас аргагүйд хүрдэг байлаа. Харин хийгээр явдаг автобустай болчихсон чинь нэг хувцсаа таван өдөр өмссөн ч хиртэхээ байсан” гэж ярьсан юм. Хийн цооногийн шав тавих ёслол өнөөдөр Өмнөговьд болно.

“Дэлим” корпорацийн хувьд “Эрдэнэс Таван толгой”-той нүүрсний тээвэрлэлт дээр хамтарч ажиллах талаар яриа хөөрөө үүсгэж байгаа гэнэ. Далайгаар, газраар, агаараар гээд бүх л орчинд тээвэр хийдэг, Солонгостоо дээгүүрт ордог корпораци юм байна. Дэлхийд ч томд тооцогддог гэнэ. Тусгай тээвэрлэлтээр гэхэд Азидаа гуравт ордог гэж тус корпорацийн гүйцэтгэх захирал Сан Ки Лий онцолсон. Таван толгойн хувьд тээвэрлэлт дээрээ эдэнтэй хамтарвал давхар чиргүүлтэй, хажуугаараа буулгадаг машин ашиглаж болох нь. GPS системтэй эдний аварга машинууд Мьянмар, Мозамбикэд тээвэр хийдэг аж. 

ГҮЙЦЭТГЭГЧЭЭР БУС ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧААР АЖИЛЛАХ САНАЛ ТАВИВ

Солонгост улсаа төлөөлж суугаа элчин сайд Б.Ганболд форумын үеэр “Солонгос бол бидний хувьд  бүс нутагт дахь хамгийн ойр өндөр хөгжилтэй өрнөдийн хэв маяг бүхий улс. Хоёр орны хоорондын худалдаа жилээс жилд эрс өсч байна. 2013 онд хагас тэрбум ам.доллар болсон. Солонгосын хувьд манай худалдааны дөрөв дэх том түнш. “Самсунг” шинэ нисэх онгоцны буудал, Таван толгойн ордоос Гашуунсухайтын чиглэлд төмөр зам барих төслүүдэд гүйцэтгэчээр ажиллаж эхэлсэн бол ПОСКО групп тавдугаар цахилгаан станцын тендерт оролцож байна. Солонгосын томоохон компани болох Халла групп Чойр, Сайншандын автозамыг барьж дуусгаад хүлээлгэж өгсөн. Нийслэл хотын захиргааны барилгын гүйцэтгэгчээр шалгараад байна. Цаашид Солонгосын том компаниуд ийм  томоохон төслүүдэд  гүйцэтгэгчээр биш хөрөнгө оруулагчаар ажиллана гэдэгт найдаж байна” гэж ярьсан. Форумд оролцсон бизнес эрхлэгчдийн хувьд ч Монголд хэрэгжиж буй, хэрэгжихээр зэхэж байгаа том төслүүдэд гүйцэтгэгчээр биш хөрөнгө оруулагчийн хувьд хамтрах сонирхолтойгоо ил тод хэлцгээж байсан юм. Ийм сонирхолтой компаниудын наад захын жишээ нь  “Корей газ”, “Дэлим” хоёр. Тэд хөрөнгөө оруулахад эрсдэлгүй орчин байгаа эсэхэд эргэлзэж байгаагаа ч нуугаагүй. Солонгосын Үндэсний ассамблейн гишүүн Ким Таэ Нён гэхэд л “Монгол цөөн хүн амтай, дэд бүтцийн хөгжил сул. Солонгосын хувьд өндөр технологитой. Дутуугаа гүйцээгээд хамтрах бүрэн боломжтой улсууд. Солонгос бизнесмэнүүд Монголыг маш их сонирхож байгаа. Гэхдээ шууд өнөө маргаашгүй хөрөнгө оруулна гэсэн шийдвэр гаргахад амаргүй байна. Танай улсын нөхцөл байдалтай холбоотой болгоомжлол л доо. Хууль болон системийн тогтвортой байдал л хамгаас чухал байна” гэсэн сануулга гэмээр үг унагасан. Манайд улсаа төлөөлж буй Солонгосын элчин ч гэсэн “Байгалийн арвин нөөцтэй нь Монголын том боломж. Уул уурхайгаараа эдийн засгаа сэргээх боломжтой. 

Засгийн газраас эдийн засгийн хоёр дахь үсрэлтийг хийхийн тулд гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчноо сайжруулах хэрэгтэй” гэж ассамблейн гишүүнийхээ сануулгыг давтав.  Солонгосын тал төмөр зам, зам гүүр, холбоо харилцааны салбарт хамтран ажиллах өндөр сонирхолтой нь форумын явцаас илт байлаа. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Австралийн хөлөг онгоцноос туузан дамжлага руу нүүрс буулгаж байгаа нь

Урд  хөршид Боомтын захир­гааныхантай хамт очоод ирлээ. Энэ ажлын айлчлалын ахлагч нь Боомтын захиргааны дэд дарга  Д.Бэхбат. Айлчлалын албан ёсны бүрэлдэхүүн гэвэл Засгийн газрын ахлах реферэнт П.Зоригтбаатар,  Замын-Үүд, Алтанбулаг, Тэс зэрэг боомтын удирдлагууд.  Тэднээс гадна Эрээн хотод консулаар ажиллаж байсан С.Мягмар, Эрээн хотын Засгийн ордны нарийн бичгийн дарга Шилийнбаатар нар айлчлалын бүрэлдэхүүнд багтсан юм. Бидний эхлээд очсон газар Нин Бө хот. Хятадын далайн боомтын арав гаруй сая хүнтэй их хотод саатах болсон гол шалтгаан маань Австралиас далайгаас ирдэг нүүрсийг яаж ачиж буулгадгийг үзэх. Биднийг угтаж авсан Нин Бө группийнхэн урд хөршийн нүүрсний чигийн том компаниудын нэг аж. Хоттойгоо адилхан нэртэй   энэ групп зуун хувь хувийн өмчийн компани юм байна. Нин Бө хотын арван сая хүний зургаан сая нь уугуул оршин суугчид, үлдсэн нь боомт дагаж  арилжаа наймаа хийдэг суугуулууд. Энд дэлхийн дөрвөн том далайн боомтын нэг байдаг учраас үйлдвэрлэл их хөгжжээ. Тэр дундаа хөнгөн үйлдвэрлэл. Хятадын Европ руу гаргадаг хувцасны томоохон брэндүүд энд байрладаг юм байна. Шоппинг хийвэл брэндийн хувцсыг дажгүй үнээр авчих боломжтой юм билээ. Далайтай ойрхон учраас ой мод ихтэй. Оршин суугчид нь уулын ам, ойн хэсэг чөлөөгөөр суурьшсанаараа эх газрын хотоос ялгаатай санагдсан. Хотын төвд орчин үеийн тансаг барилгын дэргэд навтайж нооройсон муу барилга байх нь энүүхэнд. Гэхдээ зам дагуу бол ийм ялгаа ажиглагдахгүй. Жирийсэн өндөр барилгууд л нүд эрээлжлүүлнэ. Орон сууцны барилгын ажил хаа сайгүй өрнөх юм билээ. Боомт дагасан хот учраас үйлчилгээ сайн хөгжжээ. Дэлхийн хэмжээнд үйлчилгээ үзүүлдэг газар олонтой. Бидний буудалласан зочид буудал гэхэд л “Интерконтинентал” гээд сүлжээ зочид буудлын нэг байв. 

Нин Бө хотод очсоныхоо маргааш гатлага онгоцоор далайн боомт дээр ирэв. Лиу Хөн боомтын хил дамжсан туузан дамжлагын үйл ажиллагаатай танилцахаар ирсэн нь энэ. Энд цахилгаан бараа, хувцас, хүнс гээд байхгүй бараа алга. Эрээн хотын Засгийн ордны нарийн бичгийн дарга Шилийнбаатар нэлээд бараа сүртэй нэг  байгууламжийг зааснаа “Энэ усан онгоцны засварын төв. Үнэ нь хямдхан учраас гадаадын усан онгоцнууд энд ирж засвар хийлгэдэг юм” гэж тайлбарлав. Энд усан онгоцны үйлдвэр ч байна. Хятад Улсын 286 боомтын нэг нь бидний ирчихээд байгаа энэ боомт. Хятаддаа хоёрт ордог гэнэ. Энд Америк, Австрали, Энэтхэгээс ашигт малтмал ачсан хөлөг онгоцнууд ирдэг юм байна. Хамгийн дээд тал нь гэхэд л 450 мянган тонн нүүрс ачсан аварга хөлөг онгоц ирдэг аж. Австралиас голдуу  350 мянган тонн нүүрс ачсан хөлөг онгоцнууд энд зангуугаа татдаг гэнэ. Жилдээ 600 сая гаруй тонн бараа эргэлддэг гэхээр хэр том боомт болох нь тодорхой. Биднийг боомт дээр ирэхэд 350, 150 мянган тоннын ачаатай хоёр онгоц ирчихсэн зогсч байв. Хөлөг онгоцноос нүүрсийг кранаар ачиж буулгадаг юм байна. Нэг хутгахад л 60 тонныг шүүрчихдэг аварга эд юм. Тавантолгойгоос урд хөрш рүү ачаа зөөж байгаа том машин дүүрэн нүүрсийг зөвхөн нэг удаа шанагадаад л авчихдаг аж. Шанагадаж буулгахад ганцхан минут болно гэж боомтын ажилтан тайлбарлалаа. Бидэнд Австралиас ирсэн хөлөг онгоцноос нүүрс буулгаж байгааг сонирхуулав. Цагт 3000 тонн ачаа буулгадаг гэнэ. Манайхаар бол цагийн дотор 50 вагон нүүрс буулгачихаж байна гэсэн үг. Австралийн хөлөг онгоц 150 мянган тонн нүүрстэй иржээ. Хөлөг онгоцноос буулгасан нүүрс туузан дамжлагаар урсаад талбайд буучих юм. Манайхаар яривал Оюу толгойн туузан дамжлагын томсгосон хувилбар гэмээр санагдав. Өргөн нь хоёр метр, хорь гаруй км үргэлжилсэн энэ аварга эдийг бүтээхэд хоёр тэрбум 500 сая юанийн хөрөнгө оруулалт хийжээ. 400 сая ам.доллар гэсэн үг. Секундэд дөрвөн метр явна, цагт 5000 тонныг дамжуулах хүчин чадалтай гэнэ. Нүүрсийг буулгах явцад усаар шүршдэг учраас туузан дамжлагын хавиар явахад тоос гэх юм огт алга. Энд жилд 22 сая тонн нүүрс хүлээж авдаг юм байна. Манай улсын гаргана гэж мөрөөдөөд байгаа тоотой адилхан хэмжээний нүүрс зөвхөн энд буудаг байх нь. Хүлээж авдаг нүүрсний ердөө 100 гаруй мянга нь коксжсон нүүрс, үлдсэн нь эрчим хүчнийх гэнэ. 

Одоогоор Австралиас л нүүрс ирж байгаа гэж компанийнхан тайлбарлав. ОХУ, Америк, Африк, Индонезиас ирэх нүүрсний хэмжээ илт багасчээ. Боомтод бууж буй эрчим хүчний нүүрсийг хүлээж авдаг компани нь “Zhenjiang energy”. Зуун хувь төрийн өмчийн компани аж. Энд ирсэн нүүрс эдний компанийн цахилгаан станцуудад очдог байна.  Америкаас ирдэг нүүрс хүхэр ихтэй учир өөр компанид өгдөг гэнэ. 

Туузан дамжлагын хөдөлгүүрийн хэсэгт ирлээ. Хоёр давхар байшин гэмээр байгууламж байна.  Хөлөг онгоцноос буулгасан нүүрс туузан дамжлагаар энд урсан ирж доош тасралтгүй урсах юм. Цаашаа туузан дамжлагаар явсаар ачиж буулгах талбайд хүрдэг гэж ажилтнууд нь тайлбарлав. Хөдөлгүүрийн хэсэгт байх бүрхээр маягийн төмөр нь нүүрстэй хамт урсан ирсэн металлуудыг дээш нь соронздон авдаг  гэнэ. Алт холилдсон байлаа гэхэд л соронздоод авчих аж. Тэгэхээр ганцхан нүүрс л Хятадын хилээр орох “виз”-тэй юм байна. Туузан дамжлагын хэсэгт гурван сая тонн нүүрс буулгаж ачих хүчин чадалтай ложистикийн төв ажиллаж байна. Энд тэндгүй нүүрс овоолсон хэр нь тоос байхгүй нь таатай санагдав. Эндээсээ дахин конверт ачиж жижиг онгоцонд зөөн цахилгаан станцууд руу хүргэдэг гэнэ. 

Сонирхуулж хэлэхэд туузан дамжлагын ременийг гурван жилд нэг удаа сольдог юм байна. “Монголынх шиг эрс тэс нөхцөлд ремен нь тасарна гэсэн асуудал гарах байх даа” гэтэл “Zhenjiang energy” компанийн инженер “Ремен хөлдөнө гэсэн асуудал огт байхгүй” гэж  толгой сэгсрэв. 

Тэндээсээ боомтын хил, гааль, цагдаа төвлөрсөн оффис дээр ирлээ. Бидний орсон эхний өрөөнд гурван залуу компьютер ширтээд сууж байна. Гаалийнхан гэнэ. Хэлтсийн дарга нь хоёр ажилтантайгаа л компьютер ширтээд гаалийн хяналтаа тавьчихдаг юм байна. Эд гурван аргаар гадаадаас ирж байгаа нүүрсэнд хяналт тавьдаг байна. Эхний арга нь 24 цагийн ажиллагаатай камер. Бичлэгээ гурван сар хүртэл хадгалах хүчин чадалтай. Конвер дээр байгаа электрон пүүгээр жинг нь хяначихна. Энэ нь тэдний тавьдаг хоёр дахь хяналт. Гурав дахь хяналт нь их энгийн. Ямар нэг асуудал гарвал хүнээ явуулж газар дээр нь шийдчихнэ. Бүх ажлаа техник, технологийн шийдлээр хийж байгаа нь амар санагдав. Төмрийн хүдэр, зэс ч гэсэн яг ийм туузан дамжлагаар орж ирдэг гэнэ. Хилийн цагдаагийнх нь өрөөгөөр оров. Хоёрхон хүнтэй юм. Хоёр цагдаагийн үүрэг нь товчхондоо гадны хөлөг онгоцноос хүн гаргахгүй, гадны хөлөг онгоцонд Хятадын талаас хүн суулгахгүй байх юм билээ. Хөлөг онгоцны ахмад л Хятадын хэсэг рүү орох эрхтэй. Гэхдээ ачааны биш зорчигчдын боомтоор. 

Мэргэжлийн хяналт нь мөн л нэг өрөөнд гурван компьютер, гурван хүн. Хөлөг онгоц орж ирэхэд хүндийн жинг нь хянах үүрэгтэй. Хүхэр бага, их эсэх гээд чанарыг нь шалгана. Шалгалтаа мөн л компьютерийн тусламжаар хийчихдэг юм байна. Дөрвөн минутад нэг удаа автоматаар дээж аваад л гүйцээ. Дээжин дээр харин чимхлүүр ажил их учраас арав гаруй хүн тусдаа ажилладаг гэнэ.   

Нин Бө группийнхэн Монголын боомтын захиргааныхныг туузан дамжлагатай танилцуулсан нь цаанаа учиртай. Тэд “Жинь Мэй” групптэй хамтарч туузан дамжлагын төслийг Монголд хэрэгжүүлэх ажлыг хоёр жилийн өмнөөс эхэлжээ.  Хөрөнгө оруулах компани нь энэ хоёр групп аж. Туузан дамжлагын төслийг хэрэгжүүлэх газар нь манай Замын-Үүд боомт юм байна. Замын-Үүдээс эрчим хүчний нүүрс урд хөрш рүү туузан дамжлагаар экспортолбол төсөвт ахиу мөнгө орж ирэх боломжтой юм билээ. Замын-Үүдэд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй туузан дамжлагын төслийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг дараагийн сурвалжлагаараа хүргэх болно.  

 

Үргэлжлэл бий. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

Ам.доллар 1900 болоход тун ойрхон байна. Өчигдөр үдийн гурван цагт  “Найман шарга” дээр очиход  нэг ам.долларыг 1874 төгрөгөөр зарж байна лээ. Хөрөнгө оруулалтын орчноо сайжруулвал л долларын ханшийг хазаарлаж чадна гэхээс өөр үг шинжээчдэд алга. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж байж, зогсчихоод байгаа уул уурхайн салбараа хөдөлгөж байж долларын галзуурал намжина гэдгийг төв банкныхан ил шулуун хэлчихсэн. Яг энэ үед гадны хөрөнгө оруулалттай холбоотой нэг том ажил эхлэх гэж байна. Энэ ажил шийдлээ олбол уул уурхайн салбарт таг зогсчихоод байгаа нэлээд хэдэн төсөл хэрэгжиж эхлэх юм. Засгийн хувьд шийдвэрээ гаргачихсан. Одоо яам, АМГ-ынхан зохион байгуулалтынх нь ажлыг хийж байгаа. Зохион байгуулалтан дээр нь хэлэх үг, нэмэрлэх санаа бас байна. 

106 лицензийн асуудал гэхээр уншигчид андахгүй. Гадна, дотны бизнес эрхлэгчдийн ном журмынх нь дагуу авсан лицензийг төрөөс булааж авсан нь гадаадын хөрөнгө оруулалт татрах бас нэг шалтгаан болсон гэж эдийн засагчид онцолдог. Төр нь өгсөн лицензээ буцааж авсан нь Монголд мөнгөө хийх гэж байсан гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг эргэлзэхэд хүргэснийг шинжээчид үгүйсгэдэггүй.  АМГ-ын даргаар ажиллаж байсан Д.Батхуягийг авлигын хэрэгт буруутгах үед шүүхээс ийм шийдвэр гаргасан юм. Төрийн нэг албан хаагчийн авлигын хэргээс болж өчнөөн бизнес эрхлэгчийн лицензийг хураасан гэсэн үг. Засгийн газар лиценз авч багагүй хөрөнгийг хайгуулын зардал болгож газарт булсан хөрөнгө оруулагчдын зовлонг  ойлгож, “Хураалгасан лицензээ сонгон шалгаруулалтаар авч болно, та нарт илүү боломж олгоно” гэж амлаад тусгай журам гаргаад буй. Шүүхийн шийдвэрээр тусгай зөвшөөрөл нь хүчингүй болсон ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын 106 талбайд тусгай зөвшөөрөл олгох сонгон шалгаруулалтын журам гэсэн урт нэртэй.  

Засгийн газраас гаргасан журамд “Сонгон шалгаруулалт явуулах талбай тус бүр дээр өмнө нь хийгдсэн геологи хайгуулын ажил, бусад зардлыг баримтад үндэслэн сонгон шалгаруулалтын босго үнийг тогтооно…” гэсэн заалт бий. Гэтэл АМГ-ынхан компаниудад хүргүүлсэн мэдэгдэлдээ “Геологи, хайгуулын зардлын баримтад үндэслэн сонгон шалгаруулалтын босго үнийг тогтооно” гэж явуулжээ. Засгийн газраас гаргасан журмын бусад зардал гэсэн үгийг АМГ компаниудад хүргүүлсэн мэдэгдэлдээ хасчээ. Хайгуулаас бусад зардлыг нь тооцохгүй гэсэн үг. Компаниудын хувьд  тус газарт хайгуулын болон бусад зардлаа баримтаар баталгаажуулаад өгч байгаа юм билээ. 

Өөр нэг асуудал нь лицензийн тоо. Засгийн газраас гаргасан журамд хүртэл 106 гэж заачихсан лицензийн тоо одоо 62 болчихсон явж байгаа гэнэ. АМГ эхлээд 88 хүртэл нь танажээ. Ингэж танасан нь бол учиртай юм байна. Урт нэртэй хуулиар давхацсан, төлбөрөө төлөөгүй цуцлагдсан гэх мэт зайлшгүй шалтгаан байгаа аж. Дараа нь давхцалтай гэж хассаар байгаад 72 болгожээ. Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчид АМГ-ынхны даалгаснаар хайгуулын зардлаа баримтаар баталгаажуулаад очтол ахиад арван компанийг жагсаалтаас хассаныг мэджээ. 106 лиценз танагдсаар байгаад 62  болсон гэсэн үг. Лиценз аваад хайгуул энэ тэрд мөнгөө зарчихсан компаниуд яагаад нэр нь хасагдсанаа асуухад  “Улсын төсвийн хөрөнгөөр нэмэлт хайгуул хийж, үнэ цэнийг нь дээшлүүлэх зорилгоор тусгай хэрэгцээнд авч байгаа юм” гэсэн хариу сонсчээ. Яамны удирдах хүмүүсээс энэ талаар тодруулахад “Тэгж багасгаж танасан шийдвэр гараагүй” гэсэн хариу хэлж. Засгийн газрын гаргасан журам доод  шатандаа нэг иймэрхүү дүр төрхтэйгөөр хэрэгжиж, лицензээ хураалгасан  компаниудыг гайхашруулж байна. Зарим лиценз эзэмшигчид “АМГ-ынхан зарим хүмүүст 88 лицензийн жагсаалтыг харуулаад эднээс алийг нь сонирхож байна гэж асуугаад эхэлсэн талаар ч чих дэлсэх боллоо. Зарим лицензийг тендерт оролцуулахгүй жагсаалтаас хасчихаад дараа нь хувааж авах гэсэн юм болов уу. Төрийн байгууллага ийм маягаар дахин хуваарилалт хийх гэж байгаа юм биш биз. Хэрвээ ингэвэл хууль номын дагуу авсан лицензийг маань дээрэмдэж байгаагаас ялгаагүй”  хэмээн  ярьж байна. 

Дээрх баримтуудаас харахад нэг талаас лицензийн тоог аль болох  багасгаж, нөгөө талаас компаниудын гаргасан зардлыг танах ажлыг доод шатны байгууллагаас хийгээд эхэлчихэж. Гэтэл Засгаас гаргасан журамд тендерийн шалгаруулалтын шалгууруудын бараг 70 хувь нь мөнгөтэй холбоотой гэж байгаа. Лицензээ хураалгасан компаниудыг шахаж байгаад мөнгө бага зарсан гэсэн тоо гаргачихвал тендерт оролцох дараагийн хүмүүст лиценз авах боломж гараад ирнэ гэсэн үг. Лицензээ хураалгасан компанийн хувьд босго үнийн 30 хувийг төлөхгүй гэсэн ганцхан давуу эрхтэй юм билээ. Хайгуулын ажилд зарсан хөрөнгийг нь таначихвал засгаас олгосон энэ эрх ч давуу  биш болно гэсэн үг. 

Ажлын хэсэг зардлын үнээ баталгаажуулчихвал босго үнэ тодорхой болох юм. Энэ ажлын дараа сонгон шалгаруулалтын комисс гарч сонгон шалгаруулалт хийх юм байна. Ажлын хэсэгт Сангийн яам, Татварын ерөнхий газраас хоёр хүн байгаа юм билээ. Тэд компаниудад бас нэг тулгалт хийгээд эхэлчихэж. “Танайх лицензээ шилжүүлж авсан юм байна, эрх шилжүүлсэн 30 хувийн татвар төлсөн үү” гэж асууж байгаа гэнэ. Уг нь сонгон шалгаруулалтын зөвхөн  босго үнэ тогтоох ажлыг л  хариуцаж буй ажлын хэсэг татварын асуудал яриад байх учиргүй л дээ. Энэ бол дараагийн хэрэг. Татварын асуудал ярилаа гэхэд л хоёр яамны төлөөллийн компаниудаас шаардаж буй 30 хувийн асуудал хууль бус аж. Лиценз шилжүүлэхтэй холбоотой татварын асуудлыг  Ашигт малтмалын хуулиар шийддэг юм байна. Ашигт малтмалын хуулиар бол лицензээ шилжүүлсэн тохиолдолд арван хувийн татвар төлдөг байна. Тодруулж хэлбэл  “Мэдээллээ худалдаад татвар төлснөө нотолбол шилжүүлнэ” гэсэн агуулгатай заалт байдаг аж.  Мэдээлэл худалдана гэдэг нь эрх шилжүүлэх биш, худалдах, худалдан авах гэрээ байгуулах гэж хуульчид тайлбарладаг. Ийм гэрээ хийсэн тохиолдолд арван хувийн татвар авах ёстой. Ингэсээр ч иржээ. Саяхан авлигын хэргээр шоронд орсон татварын Гансүх гэхэд л яг ийм маягаар 30 хувийн татвар авна гэж компаниудыг дарамтлан авлига авч байсныг тухайн үед цацагдсан мэдээллүүдээс харж болно. 

Яг одоогоор АМГ-ын хувьд 106 лицензийг өмнө нь эзэмшиж байсан компаниудад Засгийн газраас олгосон давуу талыг ийм маягаар бүдгэрүүлээд эхэлчихэж. Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчид дунд монголчуудаас гадна Америк, Австри, Люксембург, Канад, Сингапур, Хятад зэрэг хэд хэдэн улсын хөрөнгө оруулагчид байгаа юм билээ. Хөрөнгө оруулагчдын хувьд алтны 39, зэсийн 10, газрын ховор элементийн хоёр, нүүрсний 23, хайлуур жоншны 11 гээд чиглэл бүрээр жагсаавал 22 төрлийн ашигт малтмал дээр тусгай зөвшөөрөл авчээ. Жагсаалтад багтсан Нарийн сухайтын нүүрсний орд дээр гэхэд хайгуулын зардалд 197.2 сая төгрөг зарцуулсан аж. Энэ ордын нүүрсний нөөц нь гэхэд л 1.5 сая тонн. “Босстон интернэшнл” компани Хэнтий аймгийн Дархан суманд лиценз  авчээ. Тэдний хайгуул хийсэн ордын жоншны нөөцийн хувьд хүдэр 133.7 мянган тонн, металлаар 80.7 мянган тонн юм байна. “MMRI” компанийн эзэмшиж байсан Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр сумын нутагт олгогдсон тусгай зөвшөөрлийн талбайнууд дээр алтны 115.4 кг нөөц байгааг Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл бүртгэж авчээ. Одоогоор 106 лицензээс нөөц нь батлагдсан газрууд гэвэл ердөө энэ. Бусад нь хайгуулын шатандаа явж байгаа.  Тусгай зөвшөөрлүүдийн ихэнхийг буюу 50 орчмыг нь Өмнөговь, Дорноговь аймагт олгожээ. 106 тусгай зөвшөөрлийн лицензийн 14  нь  зуун хувь гадаадын хөрөнгө оруулалттай компанийнх юм байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай хамтарсан аж ахуйн нэгж тав байгаа аж. Үлдсэн нь дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийн авсан тусгай зөвшөөрөл байна.  

Ц.СҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.

-Ерөнхий
сайд, Хууль зүйн сайд нарын асуудлаар танай намын генсек ээлжит бус чуулган зарлах
ёстой гэсэн байна лээ. Улс оронд шийдвэрлэх олон асуудал байхад иймхэн зүйлээр улс
төр хийх байсан юм уу?

-УИХ-ын ээлжит бус чуулган хуралдуулах зайлшгүй шаардлага байна.
Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн байдлыг анхаарах хэрэгтэй. Засгийн газраас “ЭЗЭН
100” хөтөлбөрийг гарган эдийн засгийг эрчимжүүлэх чиглэлээр тодорхой үүрэг чиглэлийг
Их хурлаас тогтоол гарган өгсөн. Харамсалтай нь 100 хоногийн хугацаанд бидний болон
хөрөнгө оруулагчдын хүлээж байсан үр дүн гарсангүй. Удахгүй ЭЗЭН 100 хоног дуусна.
Гэтэл валютын ханш тогтворжсонгүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалт өмнөх жилээс 63 хувиар
буурсан. 2012 онтой харьцуулахад хоёр дахин уначихлаа. Монгол Улсын гол бизнесийн
чиглэлийн салбарууд идэвхжиж өгөхгүй байна. Хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сэргээх
дотооддоо төлбөрийн тэнцлийн балансыг хангах, төсвийн орлого зарлагын тэнцвэржилтийг
хангах, бизнес эрхлэгчдэд таатай орчин бүрдүүлэх гээд тавигдсан зорилтууд хангагдсангүй.
“ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийг дүгнэх, нөгөө талдаа цаашид манай орны нийгэм эдийн засгийн
байдал ямар байх зэргээр дүгнэлт гаргах нь сонин байна. Энэ бүгдийг улс төрийн түвшинд
улс төрийн намууд ярьж үндэсний зөвшилцөл рүү явж тодорхой арга хэмжээ авах зайлшгүй
шаардлага тулгараад байна. Товчхондоо нийгэм, эдийн засгийн байдал төсвийн тодотголыг
яаралтай хийхийн тулд Их хурлыг хуралдуулах хэрэгтэй. Төсвийн тодотгол хийж төр
дахин өөрийнхөө бүсийг чангалах шаардлагатай. Төр бүсээ чангалснаар төсвийн бодлогоор
дамжуулан эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах арга зам нь үүгээр хийгдэнэ. Төсвийг
байх хэмжээнд нь хүртэл дахин танах, урсгал зардлыг дахин танах ёстой.

Мөн хариуцлагын асуудлыг ярихгүй бол болохоо байсан. Бид хаврын чуулганы
үеэр эдийн засгийн хүндрэлтэй холбоотойгоор Эдийн засгийн хөгжлийн сайдын асуудлыг
хөндөн тавьсан ч хууль зөрчин байж эрх баригч хүчин Н.Батбаяр сайдын асуудлыг хэлэлцэлгүй
дараагийн чуулган руу шилжүүлсэн. Монгол Улсын Ерөнхий сайд, Хууль зүйн сайд нар
Монгол Улсын Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжуудыг зөрчсөн үйлдэл гаргалаа.
Түүнчлэн хоёр хөршийн төрийн тэргүүнүүд айлчилж магадгүй. Энэ хүрээнд хоёр хөрштэйгөө
бүс нутгийн хөгжлийн хүрээнд томоохон асуудлуудыг шийдвэрлэх зайлшгүй шаардлага
бий. Тиймээс ээлжит бус чуулган орох зайлшгүй шаардлага тулгараад байгаа.

-“ЭЗЭН
100” хөтөлбөрөөр ямар асуудлыг шийдэх нь зөв байв?

-Бид эдийн засгийн хүндрэлийнхээ оношийг зөв тодорхойлох шаардлагатай
байна. Анх “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ гэж байхад Ардын намын зүгээс “Энэ
ЭЗЭН 100 хөтөлбөр нь хямралыг даван туулах хөтөлбөр байх ёстой” гэж хэлж байсан.
Ухаандаа Ардчилсан нам тэргүүт эрх баригч хүчин болон сөрөг хүчин Ардын намын хооронд
эдийн засгийн хүндэрсэн нөхцөлийн харсан өнцөг болон түүнд тавьсан онош хоёр зөрж
байсан. Хэрэв эрх баригч АН тэргүүтэй хүчнүүдийн онош зөв байсан бол Их хурал дээр
батлагдсан хуулиуд, авч буй арга хэмжээний хүрээнд энэ бүхэн илаарших боломжтой
байлаа. Ядахдаа валютын ханшийн өсөлт зогсох ёстой. Гэтэл улам даамжирч байгаа нь
эхнээсээ оношоо буруу тавьсан. Хаврын чуулган эхлэхэд л бид “Онош дээрээ алдаа гаргаад
байна. Тиймээс эмчилгээ буруу хийгдээд байна. Эдийн засаг сэхээнд байна” гэдгийг
хэлж байсан. Өнөөдөр Оюутолгой, Таван толгой төслүүд унтаа хэвээрээ. Олон мянган
ажилчдаа халж энэ хоёр том төсөл үр дүнгүй болчихлоо л доо. Үндэсний томоохон хөрөнгө
оруулагчдын ажил зогсонги байдалд орж нийт Монголын эдийн засагт сэргэлтийн буюу
итгэлийн оч харагдахгүй байна. Дотооддоо ч гадааддаа ч энэ Засгийн газарт итгэх
итгэл алга. Өнөөдөр эдийн засаг сэргэх ч үгүй байдалтай урсгалаараа сайхан найр
наадам хийж байна шүү дээ.

-Гадаадын
хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сэргээнэ гээд парламентын гишүүд өнгөрөгч намрын чуулганаар
хамтдаа Хөрөнгө оруулалтын болон Хөрөнгө оруулалтын сангийн тухай хууль, Ашигт малтмалын
тухай зэрэг хэд хэдэн томоохон хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулаа биз дээ. Тэгэхэд
та нар муу хууль баталчихсан юм уу?

-Аливаа зүйлийг бүтээхэд хэцүү ч нураахад амархан гэдэг. Бид гадна
дотны хөрөнгө оруулагчдынхаа итгэлийг авахын тулд Монголын Засгийн газар маш их
ажил хийх шаардлагатай байна. 2010-2011 онд Монгол Улс Азийн нэг гайхамшиг болж
магадгүй гэж яригдаж байсан одоо тэс өөр болчихлоо. Хэдхэн жилийн өмнө дэлхийд Монголын
тэсрэлт болж байсан шүү дээ. Үүнийг хийхийн тулд 1990 оноос хойшхи үе үеийн Засгийн
газар, парламент манай хөрөнгө оруулагчид өдөр шөнөгүй  20 гаруй жил зүтгэж байж  2011 оны хөрөнгө оруулалтыг бий болгож чадсан.
Ардчилал гарснаас хойш уйгагүй хөдөлмөрлөж байж гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг
олж авсан. Энэ олон жилийн хөдөлмөрийг хоёрхон жилийн дотор Н.Алтанхуягийн Засгийн
газар гарч ирээд бүгдийг нураан, үнс нурам болгосон нь даанч харамсалтай. Дахин
сайхан цагийг бид авч ирэхийн тулд хамгийн багадаа таван жил үсээ цайтал ажиллах
шаардлагатай боллоо. Өнөөдөр бид хичнээн сайхан хууль баталж болно. Гэхдээ тийм
хэмжээний бодлогын арга хэмжээг энэ Засгийн газар авч чадахгүй байгаа. Хууль тогтоомжид
итгэх итгэл гадныханд ерөөсөө суухгүй байна.

Тиймээс одоо Засгийн газар эрс шийдэмгий бодит үйлдлүүдээрээ итгэл
төрүүлэх ёстой. Их хурлаас баталсан хууль дээр Засгийн газар сайн ажиллаж чадахгүй
байгаа. Ерөнхий сайдаас нь эхлээд бусад сайдуудад ч гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид
итгэхгүй байна. Энэ хүмүүс юу ч хийж магадгүй гэсэн нүдээр Монголыг хараад байгаа
юм. Өнөөгийн сайд нар нь сөрөг хүчин байхдаа гадны хөрөнгө оруулагчид руу дайрч
хамгийн их улс төр популизм хийж байсан. Н.Батбаяр, Д.Ганхуяг тэргүүтэй гадныхныг
хөөж байсан нөхдүүд сайд болчихоод сууж байгаа нь зарчим, байр суурь, орчин үеийн
эдийн засаг бизнесийн эрүүл зарчмаар явж чадахгүй байна.

-Яаж
явах ёстойг өөрсдөд нь хэлээд өг л дөө?

-Гадны хөрөнгө оруулагчид ирээд уулзъя гэхээр “Дээд тэнгэртэйгээ
ярьж байж уулзах өдөр, цагаа хэлнэ” гэх мэтээр соёлт хүн төрөлхтөн ойлгохгүй хэлээр
хүмүүстэй яриад байхаар энэ сайд нарыг гадныхан яаж хүлээж авах вэ дээ. Засгийн
газар өнөөдөр гацаанд орсон хэд хэдэн төслийг бодитойгоор эргэлтэд оруулахгүйгээр
цаашаа явахгүй. Чуулганы завсарлагааны энэ үеэр гадны төлөөлөгчид нэлээдгүй ирлээ.
Тэдэнтэй уулзахад Оюутолгойг л харж байна. Дэлхийн эдийн засгийг тодорхойлдог том
группуудын нэг, дэлхийн уул уурхай, аж үйлдвэржилтийн хамгийн том группын нэг Рио
Тинто Монголд хөрөнгө оруулаад Засгийн газартай хэл амаа ололцож чадахгүй гацчихсан.
Рио Тинтог оруулаад ингэж хулхидаж, ажлыг нь зогсоож хэл амаа ололцохгүй байгаа
юм чинь мань мэт нь ороод бүр балрах юм байна гэсэн бодол хөрөнгө оруулагчдад төрөөд
удаж байна. Оюутолгойн гэрээний асуудлыг хамгийн түрүүнд хамгийн богино хугацаанд
эцэслэн шийдвэрлэх ёстой. Хоёр дахь том асуудал нь Тавантолгойн төсөл байна. Үүнийг
яаралтай олон улсын жишгийнх нь дагуу зөв явуулах шаардлагатай. Тэгэхгүйгээр Ерөнхий
сайд нь очиж жижиг газар шахаад, тэрүүгээр сайдууд нь жижиг бизнес хийчих гэж гүйлдээд,
гэрээ хэлцлийг нь дотоод улс төрөөсөө болж гадаад хамтын ажиллагаатайгаа хольж хутгаад
байж болохгүй.

Дэлхийн эдийн засагт өнөөдөр Монголыг Оюутолгой, Тавантолгой гэсэн
хоёрхон төслөөр л мэдэж байгаа. Бусад зүйлээр одоохондоо дэлхийн сонирхлыг татахгүй
байна. Уг хоёр том төслийг нь дэлхийд байхгүй ойлгомжгүй байдлаар зогсоочихсон.
Нэг өдөр оруулсан хөрөнгийг нь хурааж, эзнийг нь шоронд хорьж, хилээсээ гаргахгүй
гэчихдэг. Бизнес хийгээд эхлэхээр үйлдвэрийг нь хэдэн жилээр хаачихаар яаж Монголд
хөрөнгө оруулалт хийхэв дээ. Өнөөдөр олон улсын зах зээл дээр Энержи Ресурс гэх
мэт төсөл хөтөлбөрүүд 1000 дахин уначихсан. 2012 онд Чалко гэхэд Саус Гоби Сэндсийн
51 хувийн хувьцааг 900 сая ам.доллараар авах гэж байсан. Сая гэтэл 29 хувийг нь
25 сая ам.доллараар авч байна.

-Итгэл
яаж сэргэх вэ?

-Одоо хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэхэд хүнд. Өмнө нь бид шинэ тоглогчид
байсан.

Итгэлийг дахиж олно гэдэг шинээр итгэл олж авахаас хэцүү байдаг.
Эхлээд итгэл олох ажлаа хийх хэрэгтэй. Үнэхээр алдсан алдаагаа зөв ухамсарлаад,
үнэнээ хэлээд гадна дотны хөрөнгө оруулагчидтайгаа уулзах ёстой байхгүй юу. Тэгэхгүйгээр
өөрсдийгөө өмөөрч буруу яриад, хүн ойлгохгүй сонин үйлдэл хийхээр яаж итгэх юм бэ.

-Таны
яриад байгаа шиг үнэнээ хэлэх юм болов уу?

-Үнэнээ хэлэх ухаан байгаасай 
гэж  бид их  хүлээлээ, хүслээ. АН-ынхан ч дотроосоо үүнийг
хүсч хамгаалсан. Бид нэг танхимд хамтдаа сууж төрд зүтгэж байгаа хүмүүс тул зөв
шийдвэр гаргаасай гэж харж байна. МАН-ынхан хичнээн сөрөг хүчин ч гэсэн Монголоо
гэсэн сэтгэлээр зөв юм хийчихээсэй, үр дүнтэй байгаасай, энэ нь ард иргэдийн амьдралд
эерэг нөлөөлөл үзүүлээсэй гэж хүсч байгаа. Тэднийг алдаа гаргавал бид шүүмжилж алдааг
нь засчих юмсан гэж л явна. 2013 оны дөрөвдүгээр сард анх Ерөнхий сайдыг огцруулъя
гэсэн саналыг өргөн барьж байхад юу гэж хэлж байсныг хэвлэлийн хуудаснаас харах
хэрэгтэй. Есөн сар гэхэд хачин сайхан болно л гэсэн. Жаахан хугацаа өгчих гэхээр
нь хараад жил гаруй хугацаа өнгөрлөө. Валютын ханш өсөх гээд байна. Мөнгөний бодлого
чинь алдаатай байна. Дотоодын хөрөнгө оруулагчдаа намын харьяаллаар нь ялгаварлан
АН-д хандив өгсөн хэдхэн аж ахуйн нэгжийг дэмжээд буруу бодлого явуулчихлаа. Энэ
чинь том утгаараа эдийн засгийг чинь дараад уначихна шүү. Ардын намыг нухчин дарах
үйлдэл чинь эргээд гэрээ шатаана шүү гэдгийг хэлсэн. Ардчилсан намынхан үнэн нүүр
царайгаа харуулчихлаа. Үүнээс цаашаа юу хүлээх гээд байгаа юм. Одоо хариуцлагаа
тооцоод явах хэрэгтэй. Чаддаг, чадвартай хүмүүсээр нь ажлыг нь хийлгэ. Алтанхуяг
тэргүүтэй энэ хэдэн хүмүүсээр АН-ын боловсон хүчин дуусчихна гэж бодохгүй байгаа.
Намынхаа ҮЗХ-г хуралдуулж дотроосоо хүн гаргахгүй, үг хэлсэн хүнээ дарамталж эсвэл
албан тушаал, мөнгөөр тултал нь хаачихдаг.

-Эдийн
засгийн хямралаас их зүйлийг аль аль нам нь ухаарсан байх гэдэг яриа гарсан байна.
Үнэхээр ухаарч чадав уу?

-Ардын нам, Ардчилсан нам аль алинд нь энэ хямрал бодох, ухаарах
зүйлийг өгч байна. Нэг нөхөр гарч ирээд 20 жилийн хүч хөдөлмөрийг устгачихаад байвал
хэцүү шүү дээ. Зөв шийдвэр гаргадаг тогтолцоог бий болгох, буруу хүн гарч ирэхгүй
байх тогтолцооны шинэчлэл хийх шаардлагатай тулгарсан. Нам хамаарахгүй энэ бүхнийг
хийх ёстой гэж хувьдаа хараад байгаа. Өнөөдрийн хямралаас гарах гарц хүндрэлтэй,
оношийг нь тавьж чадахгүй, эмчилгээ хийгдэхээс өнгөрчихөөд байгаа юм алга. Бид оношоо
зөв тогтоогоод зөв явж чадвал уналтыг зогсоогоод цаашаа явах бүрэн боломжтой. Урт
хугацаандаа Монгол Улс тогтвортой байхын тулд минийхээр хоёр төрлийн зүйлийг маш
сайн хийх ёстой гэдэг нь харагдсан. Эхлээд нийт нийгмээ эрүүлжүүлж, дэг журамтай,
соёлтой, зөв хандлагыг төлөвшүүлэх шаардлага бий. Өнөөдрийн нийгмийг харвал Улаанбаатарын
зам шиг түгжирсэн, гацсан, урд хойгуураа дайрсан, шүргэсэн, мөргөлдсөн, явган хүн
нь машинтайгаа холилдон зам дээрээ гараад зогсчихсонтой яг адил л байна. Манайхан
мэдрэл муутай юм шиг найр наадам хийж байгаа. Сум болгон төмөр, чулуугаар хачин
хөшөө босгож нээлт хийх ямар хэрэг байна. Хандив мөнгө цуглуулаад морь уралдуулж,
бөх барилдуулаад л. Эцсийн бүлэгтээ юу үлдэж байгаа юм. 100 гаруй сумдын ойгоор
нэг суман дээр цэцэрлэг, сургууль заслаа л гэж бараг дуулсангүй. Намууд энэ байдалд
дүгнэлт хийгээд яаж зөв зам руу явуулах вэ гэдгээ ярих ёстой. Монгол төр цэвэр,
ариун, шударга хүмүүсийг гаргаж ирэх механизмаа бүрдүүлэхгүй бол ардчилал чинь утгаа
алдах гээд байна. Бид Үндсэн хуулиасаа эхлээд өөрчлөлт хийх шаардлага бий болчихож.
Өнөөдөр Н.Алтанхуяг шиг муу удирдагч төрийн толгойд гардаггүй механизмтай болох
шаардлагатай. Гарч ирэнгүүтээ охиныхоо нэр дээр компани байгуулан бизнес хийгээд
авлига хээл хахууль болж, ах дүүгийнхээ нэр дээр бараа шахах ёсгүй. Тийм нүх цоорхойтой
механизмтай байгаа нь бидний алдаа.

-Н.Алтанхуяг
тэргүүтэй Засгийн газрыг огцрууллаа гэхэд бидний хүсэн хүлээгээд байгаа гадны хөрөнгө
оруулалт сэргэх юм уу. Улс төрийн тогтворгүй нөхцөл байдлаас шалтгаалан харин ч
хөрөнгө оруулагчид дөлөх юм биш үү?

-Энэ бол эрх баригчид өөрсдийн сандал ширээгээ авч үлдэхийн тулд
ярьж буй яриа. Гадна, дотны хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг олж чадахгүй байгаа хүмүүсийг
сольж, итгэл төрүүлэхүйц ажиллаж чадах сайдуудыг бид яаралтай сольж чадвал итгэл
сэргэхэд дөхөм болно. Хөрөнгө оруулагчид хувь хүн талаас нь харж хөрөнгө оруулахгүй,
итгэл алдарч байгаа нь их байгаа. Би л хувьдаа энэ Засгийн газар огцорвол Монголын
хөрөнгө оруулалтын орчинд эерэг дохио өгнө. Үнэхээр энэ хүмүүстээ хариуцлага тооцчихвол
“Энэ хүмүүс хариуцлага тооцож чаддаг юм байна. Хариуцлагын механизм ажиллаж байгаа
юм байна. Үнэхээр бүтэхгүй хүмүүсээ олж харж оношоо зөв тодорхойлж байгаа юм байна”
гэж харна. Улс төрийн тогтворгүй байдал гэдэг нь нийгмийн эмх замбараагүй байдал
руу түлхсэн алхмыг л хэлдэг. Нэг сайдад хариуцлага тооцох, нэг Засгийн газрыг огцруулах
явдал ардчилсан нийгэмд байдаг л асуудал. Жилдээ хоёр гурван Засгийн газар огцруулсан
улс орон хэвийн яваад байна шүү дээ. Харин хариуцлагын механизм нь ажиллахгүй, хариуцлага
тооцож чадахгүй, улам ужгирсан өвчтэй Засгийн газар байгаад байвал хөрөнгө оруулагчид
улам л цаашаа явах болно.

Хариуцлага тооцож чадахгүй удаан яваад байвал энэ нь даамжраад нэг
алхам цаашилбал нийгмийн эмх замбараагүй байдал газар авч улс төр, нийгмийн тогтворгүй
байдал үүсэхвий гэдгээс хөрөнгө оруулагчид айж байгаа.

-Хаврын
чуулганы үеэр АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат “ЭЗЭН 100 хөтөлбөр амжилтгүй болвол
Засгийн газарт хариуцлага тооцно” гэж мэдэгдсэн…

-Засгийн газартайгаа хариуцлага тооцох, дотроо асуудлаа ярих боломж,
хугацаа Ардчилсан намд хангалттай байлаа. Дотроо асуудлаа ярилцаж, ойлголцохгүй
байгаа бол ард иргэдийн зүгээс дараагийн алхам руу орох зүйл рүү түлхэж байгаа.
“ЭЗЭН 100” хоногт ямар үр дүн гарав гэдэг дээр улс төрч, эдийн засагч, иргэд ч гэсэн
өөрсдийн дүгнэлтийг гаргаж байгаа байх. Одоогоор ийм үр дүн гарлаа гээд бариад хэлчих
нүдэнд харагдаж, чихэнд сонсогдох нэг ч сайн зүйл алга. Харин парламентын түвшинд
нэлээд хууль тогтоомж баталсан. Парламентаар гарч буй хуулиудын чанар, амьдралд
нийцэх нийцэл, тухайн салбарын голдирлыг зөв чигт нь оруулж байгаа юу гэдэг дээр
цаг хугацааны үнэлэлт дүгнэлт хэрэгтэй. Их хурлын дарга хаврын чуулганы хаалт дээр
“Парламентаас шалтгаалах зүйл байхгүй шүү. Бид Засгийн газрын түвшинд өргөн барьсан
зүйлсийг бүгдийг нь батлаад өгсөн” гэдгийг хэлсэн. Зарим нэг зүйлийг Засгийн газар
өөрөө боловсруулалтын түвшинд маш муу оруулж ирсэн. Оруулсан хууль нь маш цоорхой
байсан тул зарим хууль унасан. Магадгүй манай парламентын түүхэнд хамгийн олон хууль
унасан чуулган болсон байж магадгүй. Оруулж ирсэн зарим зүйлсийг нь хууль гээд хүлээгээд
авахад даанч хэцүү зүйлсийг өргөн барьсан. Түүнээс болж цаг хугацаа алдсан. Эрх
баригч хүчин дотроо сандал ширээнээс болсон асуудал өнгөрөгч хаврын чуулганд цаг
алдуулсан. Бидний оролцоогүйгээр өөрсдөө нэг сайдаа өргөн барьснаа больё гээд л.
Ерөнхийлөгч нь Засгийн газрын гишүүн, УИХ-ын гишүүн давхар ажиллаж болохгүй гэдэг
хууль өргөн барихад нь эргүүлээд эрх баригчид унагаж байх жишээтэй. Ардчилсан намын
доторх зодоон газар авсан.

-Өмнө
нь тантай уулзахад АН-ын фракцуудын зөрчил хурц байгаа тухай хэлж байсан. Одоо яаж
байна?

-Ардчилсан нам дотроо олон фракцтай байгаа нь эрүүл байгаа нэг зарчим
гэж хэлдэг байсан. Улс төрийн сонгодог утгаараа фракцын зарчим үйлчлээд, энэ намыг
эрүүлжүүлэх хэмжээний өрсөлдөөн байна уу. Одоо эрүүл өрсөлдөөний зарчим үйлчилж
байна уу эсвэл фракц нэртэй эдийн засаг, нийгмийн бүлэглэл үүсчихсэн байна уу. Нэг
талаас эрх ашгийн сонирхлоор нэгдсэн, цаанаа өнгө мөнгөн дээр түшиглэсэн, албан
тушаалын төлөө улайрсан мафийн хэмжээний бүлэглэлийн зөрчил байна уу гэвэл байна
гэж хараад байгаа. Энэ нь өөрөө Ардчилсан нам гэдэг Монголын улс төрийн нэгэн том
хүчнийг дотроос нь идээд дуусч байна. Манайхан гэрт амгалан бол гадааг засахад төвөггүй
гэдэг. АН гэр дотроо амгалан бус байхаар яаж гадааг засах юм. 1996 оны сонгуулиар
шинэ хүчинд итгэл үзүүлье гэж ард түмэн сонгоход яалаа даа. Үүнд нь ард түмэн хатуу
сануулга өгч 2000 оны сонгуулиар ганцхан суудалтай үлдээж байсан түүх бий.

Одоо төлөвшиж байгаа байлгүй. Ардын намын өвөр түрийнд орж ганц хоёр
засагт хамт ажилласан төрийн ажлын дөр сууж байгаа байлгүй гэтэл бас л итгэлийг
нь алдлаа.

 

Э.ЭНХБОЛД

– ЭМЧ НАР ЭЦЭГ,
ЭХЧҮҮД СЭТГЭЛ САНААНЫ ХУВЬД БЭЛТГЭЛТЭЙ БАЙГААРАЙ ГЭВ-

Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний  төвд эмэнд гүн хордсон байдалтайгаар ухаан алдсан  16 хүүхэд иржээ. Эмч нар эмэнд хордсон 16 хүүхдэд
шаардлагатай бүх эмчилгээг нь хийж байна. Энэ талаар сурвалжлахаар Эх хүүхдийн эрүүл
мэндийн төвд очлоо. Биднийг очих үед эмэнд хордсон хүүхдүүдийн аав, ээж болон ар
гэрийнхэн тус эмнэлгийн сэхээн амьдруулах тасгийн үүдэнд зогсож байлаа. Хүүхдүүдийн
ар гэрийнхэнтэй Эрчимт эмчилгээний тасаг болон Сэхээн амьдруулах тасгийн эмч нар
уулзаж байв. Эмч нар “Бид бүхий л шаардлагатай эмчилгээг хийж байна. Гэвч хүүхдүүдийн
биеийн байдал хүнд байна. Бүгд маш хүнд байдалтайгаар хордлого авсан. Хоёр эм давхарлаж
уусан хүүхдүүд бүр хүнд байна. Та нарын хүүхдүүдийн уусан эм маш өндөр тунтай. Насанд
хүрсэн том хүмүүс тархины цусан хангамж сайжруулахын тулд  уудаг. Гэтэл эхээс төрөөд гурав хоноогүй, гурван
сар болж байгаа хүүхдүүдийн хувьд гүн хордлого болсон. Шоконд орсон хүүхдүүд ч байна.
Тархинд цус харвалт болчих гээд байгаа дөрвөн хүүхэд бий. Хэрэв тархинд цус харвачих
юм бол мэдрэлийн өвчтэй болох, цаашлаад  амь
насаа алдах ч аюул өндөр. 20 хувааж өгөх ёстой эмийг бүтнээр уулгачихсан байна лээ.
Эцэг, эхчүүд сэтгэл санааны хувьд бэлтгэлтэй байгаарай” хэмээн хэлж байна.

Харин эмэнд хордсон хүүхдүүдийн ар гэрийнхэн бүгд л таньж мэддэг
эмч, сувилагч руугаа утсаар ярьж байна лээ. Эмэнд хордоод байгаа 16 хүүхдэд хаанаас
эм авч уулгаад ийм байдалтай болсон талаар эцэг, эхчүүдээс тодрууллаа.  Наймдугаар сарын 8-ны өдөр “Гурван Гал” эмнэлгийн
урд талд байрлах  “Монос” эмийн сангаас  эмчийн тусгай жорын дагуу “Фенобарбитал” эмийг
худалдан авч уулгасан гэнэ.

Дээрх эм нь бүтэлттэй төрснөөс болж бүх бие нь шарласан болон тархины
цусан хангамж дутмаг, тархины даралттай хүүхдүүдэд Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний
төвийн эмч нар тусгай зөвшөөрөл бүхий жороор өгдөг эм гэнэ. Гурван жилийн өмнө
18 настай эмэгтэй дээрх эмийг олноор ууж 
амиа хорлосон учир эмийн сангаар худалдаалахыг хоригложээ. Зөвхөн тус эмийн
санд  л  
“Фенобарбитал” гэх эмийг худалдаалдаг байна. Хэрэв дээрх эм  тунг хэтрүүлсэн тохиолдолд амьсгалын зам дарангуйлахын
зэрэгцээ хүүхдийг унтаа байдалд оруулж, тархи удаан ажиллуулдаг ажээ. Сүүлийн үед
агаарын бохирдлоос болж тархины даралттай хүүхэд олноор төрж байгаагаас болж дээрх
эмний эрэлт ихэсч эмийн үйлдвэрт ихээр үйлдвэрлэх болсон байна.

 “ТОМ ХҮНИЙ ТУНГААР НАЙРУУЛСАН ЭМИЙГ ХҮҮХДИЙНХТЭЙ АНДУУРЧИХСАН БАЙНА ЛЭЭ

Ингээд хүүхдүүдийн ар гэрийнхний төлөөлөл Мандахсүрэнгээс цөөн
асуултад хариулт авлаа.

-Танай
хүүхдийн биеийн байдал ямар байна?

-Эмч нар тааруу байна гээд л байна. Хоёр хоног л унтлаа. Огт сэрэхгүй
байна. Ухаан орохгүй байгаад нь санаа зовж байна. Наймдугаар сарын 8-нд  “Гурван Гал” эмнэлгийн урд талд байрлах  “Монос” эмийн сангаас   эмчийн бичиж өгсөн жорын дагуу “Фенобарбитал”
эмийг худалдан авч хүүхдэдээ уулгасан. Манай хүүхэд тархины даралттай юм. “Фенобарбитал”  эм чихэрлэг болохоор хүүхэд ч уух их дуртай байдаг
байсан. Сүүлийн хоёр сар дээрх эм тасарчихсан байсан. Өмнө нь хүүхдэдээ худалдан
авч уулгадаг байхад “Монос” эмийн сангийнхан том хүний тунтай эмийг жижиглэж багасгаад
хүүхэд уухад бэлэн болгож өгдөг байсан юм. Тэгсэн  “Фенобарбитал”  эмийг үйлдвэрлэдэг эмийн компани хүүхдийн тунгаар
бэлтгэж худалдаалах болсон. Гэтэл хоёр сарын өмнөөс тасарчихсан.  Өнгөрсөн долоо хоногийн баасан гаригт ирсэн байна
лээ. Эцэг, эхчүүд эмийн сангаас жорын дагуу авсан. Тэгсэн эмийн санч  хүн болгонд хайрцагтай эм худалдаалаад байсан
юм билээ. 

-Эмийн
санчаас эмний тунгийн талаар асуусан уу?

-Шууд уулгаж болох уу. Бүтнээр нь уулгах юм уу гэж асуухаар “Болно.
Хүүхдийн тунтай эм, өнөө өглөө ирсэн” гэж хэлээд байсан. Гэртээ хариад өдөрт гурван
удаа уулгасан чинь орой унтаад сэрэхгүй амьсгал нь тасалдаад бие нь хөхөрч эхэлсэн.
Тэгээд түргэний машинаар энд ирсэн гэв.

  “20 ХУВААЖ ӨГӨХ ЭМИЙГ БҮТНЭЭР
НЬ УУЛГАЧИХСАН

Эхээс төрөөд 20 гаруй хонож буй н.Энэрэлийн ээжээс цөөн асуултад
хариулт авлаа.

-Танай
хүүхэд эм уугаад л шоконд орсон гэсэн үү?

-Тэгсэн. Эм уулгаад арван минут ч бололгүй шууд бие нь сонин болоод
эхэлсэн. Хэл нь хөхрөөд ухаан алдчихсан. Одоо биеийнх нь байдал тааруу байна. Эмнэлгээс
бүх шаардлагатай эмчилгээг хийж байгаач эмний хор 90 цагийн дараа тайллагддаг гэсэн.
Бид хүлээгээд л сууж байна. Амьд мэнд байгаасай гээд залбираад л байна. “Монос”
эмийн сангийн менежер залуу бидэнд туслалцаа үзүүлж байгаа. Дээрх эм гурван янзаар
хор нөлөө нь гардаг гэсэн. Хэрэв тархинд цус харвах юм бол мэдрэлд нөлөөлнө, хүндэрвэл
элэг, бөөрөнд өөрчлөлт өгдөг юм билээ.

-20
хувааж өгөх ёстой эмийг өгчихсөн гэж байна лээ?

-Угаасаа том хүний тунгаар үйлдвэрлэсэн эмийг 20 хувааж дөнгөж төрсөн
нярайд өгдөг. Гэтэл бүтнийг уучихсан байгаа.

 ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ДЭД САЙДААС ТУСЛАМЖ ХҮСЭВ

Эмэнд хордсон хүүхдүүдийн ар гэрийнхэн Эрүүл мэндийн дэд сайд Э.Амарсанаад
Эрүүл мэндийн яамнаас туслалцаа үзүүлэх талаар хүсэлт гаргажээ. Эмнэлгийн зүгээс
шаардлагатай эмчилгээг хийж байгаа ч гэсэн бусад эмнэлгийн эмч нарыг ажлын хэсэг
гарган ажиллуулах шаардлагатай байгаа гэнэ.

 “АНДУУРААД ӨГЧИХСӨН БАЙНА ЛЭЭ” ГЭЖЭЭ

 16 хүүхэд эмэнд хордсон хэргийг Баянгол дүүргийн нэгдүгээр хэлтсийн
мөрдөн байцаагч нар Эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж эхэлжээ. Тухайн үед ээлжээр гарч
байсан хоёр эмийн санчийг Цагдан хорих 461 дүгээр ангид саатуулан шалгаж байна.
Эмийн санч нараас эхний байдлаар байцаалт авсан байна. Тэд “Хүүхдийн эм гэж бичсэн
гялгар уутанд тусгайлан хийсэн байсан. Бид тэрийг нь анзааралгүй хүүхдийн тунтай
эм гэж бодоод л хүмүүст худалдаалсан. Бид буруугүй. Албаар өгөөгүй” гэх утга бүхий
тайлбарыг өгчээ.   

Э.ХҮРЭЛ

Нутгийн минь зун юутай сайхан. Тэр л сайхан зуныг үзэлгүй олон жилийг огоорсноо санаад би харуусч явлаа. Холын газраас бараатай Буга хайрхан уулынхаа амгалан цэнхэрлэх дүрийг Мухар асгатын хяраас шимтэн ширтэж, хүүхэд ахуйн хонгор цайлган сэтгэлдээ хайрлан мөрөөсөхийн амтыг сэм сэмхэн мэдэрч, баяр гуниг гэгч хорвоогийн хоёр өнгийг бяцхан алаг зүрхэндээ танин ядан явсан минь ховорхон олдох жаргал байж уу даа. Тэр цагт Буга хайрхан уул минь сүр хүчин төгөлдөр, идэрхэн эр шиг санагддаг байжээ. Ямагт мишээн байх шиг харагддаг дүмбэгэр ногоон зоонд нь үүлс хөшиглөн хуралдаж тэнгэр барайгаад цахилгаан цахилаад ирэхийн цагт мөнөөх сүрлэг эр хилэгнэн царай хувилгаж, хөмсгөө зангидан байх шиг санагдана. -Хайрхан хилэгнэж байна. Борооших нь ээ гэж хөгшчүүлийн хэлэх нь ёсоор болдогсон. Тэр зун манайх үхэр хариулан Хөх булгийн зусланд зусаж байлаа. Энэ бол ян их хөвчийн царам дахь сэрүүн зуслан агаад уулынхаа хярд морь тушим хур борог, үхэр ширгийн дэвсгэр дээр түмэн зүйлийн цэцэг найгаж, асга тагнай бүрээс нь тунгалаг уст булаг ундран байдаг нар ногоо тэгшхэн ус бэлчээр ойрхон ёстой л сарлагийн нутаг билээ.

Сарлаг асга хаданд авиран хярын зоо өөд асах тусмаа омогшин догширдог, сааль шим сайтай, сүр бараа ихтэй хиймортой ч мал юмсан. Уулын оройд гарч алсуурхан шүнгэнэтэл хэд дүүгүүрдээд л гүргийлэхэд хүр хүр мөөрөлдөн сүүл агсан их нүд гаргаснаа тонгочин тоглосоор асга хадан дундуур туруу шажигнуулан гэрийнхээ гадаа буучихдагсан. Тэгэхэд дүү нар маань тугалаа яаран зэллэж, ээж минь хувингаа барин гэрээсээ гарч ирж байгаа нь торойн харагдана. Манайх гэдэг айл идээ цагаагаар бялхаж, наранд борогшин борлосон хүний бор гэдсээ идээ цагааны дээдээр бордон байсан нь буянт ээжийн минь ач байжээ. Одоо үзэхэд гэрийн маань буйр, тугалын зэл эдгэрэн битүү ногоо ургаж гагцхүү үлджээ. 

Би нутаг усандаа ирснийх гэж морь унан айл хунараар бууж уул усаа үзэж явлаа. Нутаг нугынхан минь хөгжин дэгжиж танигдахын аргагүй өөр болжээ. Гэвч юу юунаас илүү санаж сарвайж явдаг төрж өссөн газар нутгаа өөрийн нүдээр үзэж минийх гэж хайрлан бахархах сэтгэл төрөхийг мэдэрч суух сайхан байлаа. Сурагчийн цүнх үүрээд улсын хилийг алхсан дайтай бодож явсан Хөшөөтийн хөтөл дээр гарч, холбоо гурван нуурын толигор цэнхэр мандалд гүн цагаан хунгийн сүрэг хөвж, хөвөө цайдамд нь мал сүрэг багшран налайж билэг дэмбэрэл төгс нэртэй салаа зуслангуудад олон гэр бөмбийн байхыг харж таанын үзүүрт салхи амтлан, Хул морьтын хярд хоньчин хүүхэд жингэнэтэл дуулахыг сонсч суух юутай сайхан байсан гэж санана. Танил хүн шиг харагдах нутгийн минь хад чулуу, бяцхан харгуй, хээнцэрхэн цэцэг, авиа чимээ цөм л бага насны минь тухай хууч хөөрч байлаа. Тэр л хуучуудын дотроос сэтгэлд хамгийн тод үлдэж үе үехэн санаанд бууж сэм сэмхэн сүүрс алдуулдаг нэгэн дурдатгал санагдан аглаг хярын зоонд суудал саатан бодолхийлэхэд дэргэд минь таван дэлбээт турьхан ягаан цэцэг уяхан бүсгүй монгол биелгээ хийх шиг салхин аясаар найган бүжиж тэртээд Буга хайрхан уул тэр л цагийнхаасаа улам ч ханагар болсон юм шиг гудайх наран доогуур хөхөртөн суниаж байлаа. Аавын биеийг амрааж, хярын зоогоор үхэр эргүүлж явахдаа сав л хийвэл мориноос үсрэн бууж цэцэг түүдэг байсан нь ариун хонгор сэтгэлдээ сайн сайхны эмзэг бяцхан далийг өдлүүлж явсных байжээ. Энэ маань түргэн өсч эрийн дайтай эр болж, томчуулд тоогдохын хүслэн, армаг эмнэгийг олны өмнө уургалан тогтоогоод чарлан цамнахын нь ялдамд чихдэн байж мордоод булгиулан гуядахын завсар бахархан гайхах түмэн нүдийг сэмхэн харж, магтан ярилцах үгсийг хоромхон төдийд сонсохын мөрөөдөлтэй холбоотой байлаа. Тэр үед хурсан олны дундаас атаархан хөөрсөн хонин бор нүд нууцхан ширтэж, нүүрэнд нь ямар нэгэн үл мэдэгдэх баярын совин татан байгаасай гэж ямагт хүсдэгсэн.

Үхэр хариулж явахдаа хөхөмдөг цэнхэр манан дунд сүүмэлзэн байх Буга хайрхан уулыг харахад хол ч юм шиг, Бурмаа минь ядарч яваа болов уу гэж санахад ойр ч юм шиг атлаа хэнээсээ ч ичсэн юм бүү мэд, хээрийн хоймор ганц бие нүүр халуу оргидогсон. Бурмаа ээжийгээ өнгөрснөөс хойш өргөмөл ганц ахыгаа бараадсан хоньчин охин байлаа. Биднийг долдугаар ангид байхад ах нь нэг өдөр давхин ирж 

-Царай зүс алдчихсан байна. Бие нь их дорой байна. Дэргэдээ аваачиж  асарна тэтгэнэ гэж аргадах загнах хослуулсаар аваад явснаас хойш хоёр жил болоход бид уулзаагүй билээ. Харин тэр зун сумын наадам дээр тааралдахад Бурмаа минь өсч өндийсөн ч үгүй, турь муутай жижигхэн биедээ зохисон номхон бор нүд нь улам ч ичимхий, ялимгүй гунигтай тогтуун болж, нөхөөстэй муу ногоон дээл нь хуучивтар сатин дээлээр солигдсон байлаа. Би уулзмагц л -Сургуульдаа очихгүй яагаав гэж асуухад -Зүгээр л гэж аяархан хэлээд нүдэнд нь гийж байсан баярын совин бөхөж царай нь хувиран гунигтай бодлогошронгуй  болоод хоншоор нь элэгдэн цоорох шахсан бахиал гутлынхаа ээтийсэн хошуугаар газар оролдон зогсов. Тэгэхэд нь би өрөвдөх сэтгэл төрж басхүү том эр болсноо үзүүлэх омог орж

-Явъя. Хоёулаа гуанзанд орж хоол идье гэх зуур би мөнгөтэй гэдгээ мэдэгдэн өврөө тэмтэрвэл нүдэнд нь баярын оч гялсхийх шиг болсноо унтарч -Ах харчих байх … гэхээр нь  -За тэгвэл чи яг эндээ намайг хүлээж байгаарай гэж захиад их асрын ард орхин гүйсээр мухлагт очиж авмаар олон юмнаас харамлан хадгалж явсан арван төгрөгөөрөө чихэр боов тэргүүтэн авчирч өгөхөд баярлаж бас жаахан ичсэн бололтой хоёр гараа нийлүүлэн тосч аваад заримыг нь өвөртлөн заримыг нь амталж зогсохдоо -Ямар сайхан амттай юм бэ гэж чин сэтгэлээсээ хэлээд инээмсэглэхэд нь уулыг ч өргөчихмөөр мундаг эр болсон санагдан хоолой шахан бүдүүн дуугаар ярьж дээгүүр харан ташаа тулан ханхайж ч үзэв. Уг нь Бурмаа маань хөөрхөн хонин бор нүдтэйгээс биш эр хүн омог сүрээ үзүүлж ядах доожоотой ч охин биш, би ч гэсэн шалчгар бор банди л байсан шүү дээ.

Энэ өдөр Бурмаа бид хоёр их л ярив. -Ах маань амралтаараа ирээд авч явна, хотод сургуульд оруулна гэсэн гэж бардамнан ярихад Бурмаа -Нагац эгч захиа болгондоо намайг хотод ир гэж тавьсан байдаг юм. Сургуульд оруулж магадгүй гэсэн. Даанч … ах гээд үгээ таслан горьдонгуй намуун дуугаар хэлэв. Наадмаас ирсэн орой аав ээж хоёр -Дорж нөгөө муу Бурмаагаа наадамд дагуулаад очиж…

-Өө тэгээ юу? -Эх нь байхдаа ганц охиндоо гуйж гувшиж, үнэ хаяж байж авч өгсөн жороо халиун морийг нь Дорж сум сунгаад зарчихсан юм гэнэ. Бурмаа нь уйлж унжиж, явна гэж сүйд майд болсон юм байх. Тэгээд л сэтгэлийг нь хуурч хоёр өдөр хонь дагахаас нь холдуулж байгаа нь тэр биз. -Доржийн царай ч дээ, тэгж л таарна. Шагайгий нь мултартал зардаг мөртөө ганц өөдтэй дээл хийгээд өгчихдөггүй юм гэх чинь билээ. Тэгээд бас хар ус уучихаараа зодно. Ишш хөөрхий миний охин ч болоосой. 

-Эхийнх нь үлдээсэн хэдэн малыг Дорж зарж үрээд авдартаа хийчихсэн юм байх. Тэгээд өөрийнхөө мал хөрөнгийг хоёр өрхийн нэр дээр тоолуулаад Бурмаа минь нэгдэлд яасан ч элсэхгүй гээд байх юм, ганц муу дүүгийнхээ аяыг дагахаас яахав гэж ярьж явах юм. -Тийм ч муухай амьтан байх гэж. Архи уучихаад нүцгэн улаан цээжээ ханхалзуулан улцан нүдээ эргэлдүүлээд л шүдээ хавирч суух нь мөн ч аймаар амьтан шүү дээ гэж ярилцахыг сонсоод сая л учрыг ухаарч өрөвдөх үзэн ядахыг харшуулан сууж билээ. Түүнээс хойш үхэр эргүүлэх бүрийдээ Буга хайрханыг дурандан мөөгний хүрээ шиг дугуйран цайрч харагдах олон хот хонины алины нь дэргэд Бурмаа минь яваа бол гэж боддог болов. Бурмаатай уулзан ямар нэгэн юм хэлмээр санагдавч хагас өртөө газар үхрийн бэлчээрээс холдох зүрх дутдаг байлаа. Тэгтэл нэгэн өдөр аав маань баруун хярын адуучингуудаас хоёр морь авчруулахаар намайг явуулахад баярласныг хэлэх юун. Нисэх мэт давхисаар Буга хайрханд гарч Бурмаагаа олж уулзав. Түүний баярлаж байх гэдэг учиргүй. 

Наадмаас ирснээс хойш хонинд явсан, хайдаг бор гунжинд тийрүүлж хоёр хоног доголсон, саахалт айл нүүсэн, их ханан хаданд тошлой ургасан тухай шулганан ярьж ичсэн ч юм шиг хацар нь улаа бутравч өөрийн эрхгүй инээд алдаж байлаа. Харин нүцгэн хоёр хөлөө надаас нуух гэж хормойгоороо тунтравч тэр нь хүрэх биш. -Чи хот руу яваач гэж би түүнд шуудхан хэллээ. Бурмаагийн баяр хөөр ор сураггүй арилж нүдэнд нь гуниг тодрон хуруугаараа оролдон доош харж 

-Харин ээ. Ах загнах болов уу … гэж аяархан хэлэхэд нь -Загнаж л байг. Яадаг юм, заавал явна гээд уйлаад суучихгүй юу. Тэгээд сургуульд орох хэрэгтэй шүү дээ гэж намайг баатарлан хэлэхэд нэлээд чимээгүй сууснаа -Тийм ээ, харин чи бид хоёр нэг сургуульд орох болов уу гэснээ яагаад ч улсхийж харцаа буруулаад 

-Хотод том сам элбэг байдаг болов уу? гэж нэмж асуугаад үсээрээ оролдов. -Байлгүй яахав -Би явсан ч … гэснээ гэнэт царай нь хувиран нүд нь бүлтэгнээд  -Ах ирлээ гэж бачимхан шивэгнүүт ухасхийн босч шилбүүрээ шүүрээд хоёр тавхайгаа гялалзуулан хонь руугаа жирийлгэв. Би ч яаран мордож омогтой шартай тэр эрээс буруулан давхив. Түүнээс хойш би өдөр бүхэн Буга хайрхны зүг дурандаж, Бурмаагаа хот яваасай гэж тэсгэлгүй хүсэн, зарим үед хэрэгтэй юмаа гээчихсэн юм шиг сэтгэл хагсрахын учрыг ухаарч ядан явдаг боллоо. 

Тэр зун тэр ууланд хичнээн янзын цэцэг ургасныг бүү мэд. Үхэр хариулж явахдаа цэцэг түүж бяцхан дэвтрийн завсар хавчуулна. Дэвтэр минь ч төдөлгүй дүүрч би хамгийн гоё, хамгийн том ягаан цэцгийг шилж түүдэг болов.                                                                                      Түүнээ Бурмаадаа өгөхөөр шийдсэн агаад бүхнээс илүү нандигнан хадгалж хүн үзчих вий гэхээс айдас хүрдэг байв. Ямар номноос хэзээ уншсаныг бүү мэд, бүсгүй хүнд ягаан цэцэг бэлэглэдэг гэж бүүр түүрхэн тогтоосноос өөр мэдэх юм үгүй байлаа. Гэхдээ л энэ маань их ховорхон сонин бэлэг санагдан улам том улам сайхан ягаан цэцэг олохын шуналд автдаг байлаа. Тэр үед манайд нэгэн өнчин хар тугал байсныг сайн санаж байна. Тэр үнээдийг үргэлж хогшиж, эсвэл хувинтай сүү уух юм уу, гэрт орж цагаан идээ бусниулдаг болохоор ад үзэгдэх нь олонтой боловч манайхан бүгд л түүнд хайртай байдагсан. Би улам ч илүү хайртай. Бурмаатай адилхан өнчин юм биш үү гэж бодон ээжээс нуун сүү илүүчлэх, эсвэл бэлчээрт өвс түүж өгөх агаад үргэлж эрхлүүлж мааждагсан. Нэгэн өдөр эрх хар маань сэгсгэр даахиндаа үзэгдэж харагдаагүй сайхан гал ягаан цэцэг  оролдуулсаар миний дэргэд ирж билээ. Би баярлахын эрхэнд номоо хаян ухасхийн бостол эрх хар надаас цочиж уруу газар сүүл годойлгон зугтав. Түүнийг би барих гэж ядаад арга зохиож дөрвөн хөллөөд толгойгоо хаялан тоглон наадахад эрх хар нүдээ бүлтийлгэн бөөрөө түнхэлзүүлэн алмайрсан юм шиг зогссоор л байв. Би ч байдаг чадлаараа жүжиглэн ойртсоор хүзүүвчинд нь хариугүй хүртэл үхэр орилолдон мөөрч миний тал бүрээс сүүл агсан дайрав. Айсан нүдэнд олон эвэр түмэн жад шиг сэрийлцэн харагдаж, хашгирах гэтэл хоолой тагжран дэмий л шороо чулуу самардан цацаж байж арай сүлбүүлчихсэнгүй гарав. Намайг чоно болгосныг ухаарч олон үнээдийн дунд маадгар нь аргагүй зогсож байгаа эрх хард уур хүрэх авч басхүү түүний хогшоо зан хөдлөхөд хавирга сүвээг нь цөмөртөл мөргөдөг хөгшин үнээд түүнд ийм хайртай байсанд баярлах сэтгэл төрж яагаад ч юм, Бурмаагаа санан хөнгөн сүүрс алдав. 

Удалгүй ах ирж бид хоёр ч явах дөхлөө. Бурмаатай дахин уулзаж мөнөөх бэлгээ өгөхсөн гэж тэсгэлгүй яаравч эв таарахгүй тул нэгэн өдөр зориг шулуудан бяцхан дэвтрээ өвөртлөөд адууны эрэл сунгаж хонины нь дэргэд давхин очив. Бурмаагийн царай цонхийн турсан агаад нүд нь улам гунигтай тогтуун болж давхраа нь нэмэгджээ. Намайг үзээд баярласан боловч төдөлгүй уруу царайлж 

-“Ах намайг хот руу яасан ч явуулахгүй, чиний заяа чинь энэ” гэсэн гээд нүдэнд нь нулимс мэлмэрэн доош харав. Миний омог бадарч -Ах бид хоёр нөгөөдрийн шуудангаар явна. Чи тэр үед сумын төвд яваад оч. Би ахад хэлнэ. Тэгээд хамт хотод очъё. Харин ах чинь хойноос хөөгөөд очвол сумын захиргаанд мэдүүлж байгаад аваад явна гэж ярихад түүний царайд горьдсон, эргэлзсэн, айсан байдал ээлж дараалан тодорч байв. Тэгэхэд нь:

-Чи айж байна уу? тэр муу ах чинь яаж ч чадахгүй гэхэд -Айгаагүй л дээ гээд аяархан сүүрс алдав. -Ах чинь зөвшөөрөх болов уу? -Миний ах уу? зөвшөөрөлгүй яахав гэж би сайн ахтайдаа баясан хэлэв. Бурмаа хэсэг чимээгүй сууснаа -Надад үүнээс өөр дээл ч байхгүй, бас мөнгө ч байхгүй гэж шивнэх төдий хэлээд уранхай дээлнийхээ хормойг имрэхэд би энэ тухай сая л санаж 

-Аав надад мөнгө өгнө гэсэн. Хот ортол нэг хүний зардалд хэдэн төгрөг авдаг бол гэснээ дэмий юм асууснаа ухаарав. 

-Харин … гээд горьдсон нүдээр өмнөөс ширтэхэд хэлэх үгээ олж ядан 

-Зарим жолооч зардалгүй аваад явдаг юм гэнэ билээ гэхэд 

-Нээрээ юу? гэж баясан дуу алдав.

-Тэгвэл ч болно шүү.

-Бас заавал зардал авна гээд байвал ахаас зээлж цалинтай болохоороо өгчихөж  болно шүү дээ.

-Тэр ч болно л доо. Би хэсэг чимээгүй сууснаа нөгөө дэвтрээ сэмхэн гаргаж зүрх чангалан байж 

-Бурмаа чи үүнийг үзээч гээд сарвайтал 

-Яасан гоё дэвтэр вэ? Ах чинь авчирч өгөө юу? гэж асуун яаран авч эргүүлж тойруулан үзээд хавтсыг нээн цэцгүүдийг сонирхож эхлэхэд миний зүрх жигтэйхэн цохилж хагарчих гэж байгаа юм шиг санагдав. Бурмаа цэцгүүдийг дараалан үзэж гоё сайхныг нь магтан заримд нь хонь их дуртай байдаг юм гэж ярьж байснаа  -Чи энэ цэцгүүдээр яах гэсэн юм бэ? гэж асуун сониуч нүдээр харахад нь чамд өгөх гэсэн юм гэж хэлж чадсангүй.-Зүгээр л гэвэл 

-Зуны даалгавар чинь юм уу гэж асуув.

-Үгүй ээ,

-Тэгээд бас дандаа ягаан цэцэг гэхэд нь би түгдчин байж 

-Ягаан цэцгийг чинь … хүнд өгдөг юм гэнэ лээ гэж арайхийн хэлэхэд 

-Ямар хүнд? гэж асууснаа миний нүүр улайн хажуу тийш харахад сая л ойлгов бололтой -Аан гэж уртаар дуугараад чи тэгээд хэнд … гээд түгдрэн чимээгүй болж доош харахад хацар нь болсон алим шиг улаа бутарч байв. Би түүний хажуугаас тонгойн чихэнд нь ойртож -Би чамд. Бурмаа би чамд өгөх … гэтэл нэгэн хүчирхэг гар шилэн дээрээс базан авч өргөхийн хамт хоолой шахагдан амьсгаа бачимдахад -Ха ха … хаа хаа … гэж тавлан инээх хахирган бүдүүн дуу архирах мэт цууриатаад 

-За ямар байна? Дахиад хэлээч, муу гөлөг чи л хүүхдийн толгой эргүүлж явдаг бий. Хайртай хоёр уу? … дутуу гарсан ишиг шиг та хоёр уу даа … ха, ха ха … хаа хирээ мэдэж яв гөлөг минь гэж хэлээд түлхэж орхив. Би газар мөргөн ойчив. Энэ үед -Ээж ээ гэж бачимдан чарлах Бурмаагийн дуу сонсогдох шиг болсноо чих шуугин нүд эрээлжлэн газар хөмрөх шиг болов. Төдөлгүй сэхээ орвол хайртай дэвтэр минь том гутлын хоншоорт салам өшиглүүлэн хийсэн одоод, турьхан ягаан цэцгүүд нь асгаран унаж дээрээс нь том палигар тавхай гялалзав. Чихний дүнгэнээ намдан дүлий оргиход -Бас цэцгэнд дуртай … нусгай хонгорууд минь ингээд уулзаж байгаарай гэж адгуус мэт занан бархирах нь тэртээ хол юм шиг сонсогдлоо. Хамраа бөглөсөөр өндийж харвал тоос татуулан хөөж яваа хонин дунд Бурмаагийн минь гандсан алчуур торолзож шилбүүрийн дуу тачигнан холдож явлаа. Нулимс, шороотой хутгалдсан би яаран босч уур хорсолдоо багтран -За муу … Дорж чамайг … гайгүй ээ Бурмаа явах юм чинь … гэж хамраа бөглөсөн тул гуншганан хашгирч загнасаар хоцорч билээ. 

Түүнээс хойш газрын хөрсөнд нарийхан үндсээрээ зууралдан, турьхан ишээрээ тулж наран өөд тэмүүлэн ургадаг хээрийн сайхан цэцгүүдийг Дорж палигар том хөлөөрөө газартай наалдуулан бяц дэвсэлж -Ингээд та нар ургаж бай гэж бархиран байх нь нүдэнд харагдан чихэнд сонсогдох шиг болж, ханхар сайхан эр болж ирчихээд түүний булиа хүзүүн дээрээс атган тэнгэрт өргөж Бурмаадаа харуулаад -Чиний хүн дарлаж дээрэлхдэг чинь өнгөрөх нь энэ гэж хэлээд бяц шидэх юмсан гэж хорсон бодсоор байж билээ. Тэр зунаас хойш сайхан цэцэгс хоринтоо дэлгэрч, хорсол минь цагийн хэмэнд элэгдэн арилаад гагцхүү давжаа намхан биетэй, хонин бор нүдтэй охин бяцхан хоёр хөлөө нууж ядан суусан л тодоос тод үлджээ. Бурмаа бид хоёр дахиж уулзсангүй ээ. Хожим сонсвол амьтан ах дүүгийн туслалцаатайгаар саналаараа сангийн аж ахуйд явж, сайн ханийн заяа түшин сайхан амьдарч яваа дуулдсан. Тэрхэн үедээ Доржийн хөлд гишгэгдсэн мэт санагдаж байсан тэр зуны цэцэгс улам өнгөтэй, улам олон болон дэлгэрснийг бодоход харанхуй хар дотортой тэрхүү балмад эр уур хорондоо багтран хөлийнхөө тавгийг хорстол газар дэвсэлснээс биш, нэг ч цэцгийг гишгээгүй мэт санагддагсан. Харин тэрээр палигар том хөлөөрөө Бурмаа бид хоёрын гэнэн хонгор сэтгэл, хүсэл тэмүүллийг бяц дэвсэлж чадаагүйгээ ойлгосон эсэхийг бүү мэд ээ.

Төрийн шагналт зохиолч Далхаагийн НОРОВ

Зам тээврийн дэд сайд Х.Ержантай ярилцлаа.

-Пүрэв
гаригийн Засгийн газрын хуралдаанаар танай яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Б.Батзаяаг
үүрэгт ажлаас нь чөлөөлж Ё.Манлайбаярыг томилохоор болсон байна. Яг ямар шалтгаанаар
ажлаас нь түдгэлзүүлэх болов?

-Төрийн нарийн бичгийн даргыг томилох, чөлөөлөх асуудлыг Засгийн
газраас шийдвэрлэдэг. Тэр бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Төрийн нарийн бичгийн дарга Б.Батзаяаг
үүрэгт ажлаас нь чөлөөлж Ё.Манлайбаярыг томилсон.

-Б.Батзаяа
даргатай та уулзаж ярилцав уу. Өөрөө ямар байр суурьтай байх юм?

-Б.Батзаяа дарга Сэлэнгэ рүү томилолтоор явчихсан байсан тул уулзаж
амжаагүй.

-Энэ
онд ямар аймгуудыг нийслэлтэй хатуу хучилттай замаар холбох вэ. Ажлын явц ямар байгаа
бол?

-Шинэчлэлийн Засгийн газрын томоохон зорилтуудын нэг болох бүх аймгуудыг
нийслэлтэй хатуу хучилттай замаар холбох зорилт нэлээд амжилттай явж байна. Өнгөрөгч
онд дөрвөн аймгийг Улаанбаатартай холбосон бол өнөө жил Дорнод, Өмнөговь, Сүхбаатар,
Хөвсгөл гэсэн дөрвөн аймгийг хатуу хучилттай замаар холбохоор ажиллаж байгаа. Зам
тээврийн яамны зүгээс ажлын хэсэг гарган тодорхой хуваарийн дагуу уг дөрвөн аймаг
мөн бусад бүтээн байгуулалт явагдаж буй аймгуудаар сайд, дэд сайд, Төрийн нарийн
бичгийн дарга нараар ахлуулсан ажлын хэсэг томилогдож ажлын явц байдалтай  танилцлаа. Түүний дараа Засгийн газрын ээлжит
хуралдааныг Булган аймгийн Хутаг-Өндөр суманд зохион байгуулсан. Яагаад уг газрыг
сонгох болсон гэхээр Хөвсгөл аймгийг холбох гол зам Хутаг-Өндөр сумыг дайран өнгөрдөг.
Тиймээс Булган аймагт тавигдаж буй зам Хөвсгөл аймагт тавигдаж буй замын явцыг Засгийн
газрын гишүүд газар дээр нь үзээд ажлын явцыг эрчимжүүлэх, замын чанарт хяналт тавих
талаар хэлэлцсэн. Уг замыг энэ онд дуусгахыг манай яаманд үүрэг болгосон. Энэ үеэр
тухайн гүйцэтгэгч компанийн удирдлагууд, тухайн сумын иргэд оролцсон. Гэрээний дагуу  хугацаандаа ажлаа хүлээлгэж өгөх компани байхад
хугацаандаа багтахааргүй байгаа зарим компаниудын ажлыг эрчимжүүлэхээр болсон.

Хутаг-Өндөр сум нь “Шинэ сумын шинэчлэл” төсөлд багтсан сум байгаа
юм. Тиймээс орон нутагт Засгийн газрын хуралдааны үеэр иргэдийн саналыг авах, шийдвэр
тогтоомжуудыг танилцуулсан үр дүнтэй хурал болж өнгөрсөн. Хөвсгөл аймгийг нийслэлтэй
холбох 253 км замын барилгын ажил 68 хувьтай ид явагдаж байна. Үүнээс 79 км замыг
Эйч Кей Ви компани дуусган ашиглалтад өгөхөөр болсон. 29 км замыг үндэсний Пигдевелопмент
компани хийж дууссан. Одоо заслын ажил хийгдэж байгаа юм. Улсын комисс хараахан
хүлээж аваагүй байна. Дорнод аймгийн 289 км замын ажил 79 хувьтай байгаа. Уг зам
дээр Насны зам компани 143 км зам тавихаар хариуцсан ч ажлын явц удааширч энэ жил
ашиглалтад орох боломжгүй байсан тул Засгийн газрын шийдвэрээр гүйцэтгэгч компанийг
сольсон.

-Гүйцэтгэгч
компанийг хэрхэн сольсон бэ?

-Гүйцэтгэгч компанийг Зам тээврийн яамнаас шалгаруулж Хөгжлийн банк
руу материалыг явуулсан. Хөгжлийн банк гүйцэтгэгчийг баталгаажуулж байна. Сүхбаатар
аймгийг холбох зам нь 178 км бөгөөд хоёр гүйцэтгэгч компани ажлаа явуулж байгаа.
Аравдугаар сарын 30 гэхэд ашиглалтад оруулахаар болсон бөгөөд ажлын явц 46 хувьтай
байна. Өмнөговийн 296 км замын ажил нэлээд урагштай байгаа юм. Сайд өөрөө очиж ажлын
явцтай танилцсан. Эдгээрээс гадна Завхан, Говь-Алтай болон баруун гурван аймгийг
холбох замын ажил хэвийн явагдаж байна. Завханд 200 гаруй км зам, Говь-Алтай аймагт
128 км замын ажил явж байгаа бол үүнээс гадна 250 км замыг Эдийн засгийн хөгжлийн
яамны концессийн гэрээгээр барина. Ховд, Баян-Өлгий, Увс аймгуудыг нийслэлтэй холбох
замын ажил төлөвлөгөөний дагуу хийгдэж байгаа. Энэ мэтчилэн бүх аймагт бүтээн байгуулалтын
ажил явагдсаар байна даа.

-Замын
чанарын асуудал хэр байгаа вэ. Дорноговийн зам дээр гэхэд хоёр см хүрэхгүй зузаан
хучилт хийгдсэн зам эвдэрч осол гарч байгаа талаар мэдээлэл гарч байна. Улсын мөнгийг
ингэж үрж болохгүй байх аа?

-Замын чанар дээр асуудал бийг нуугаад байх юм алга. Чанарын асуудал
хоёр талтай. Замын хучилтын стандарт нь таван см байдаг. Үүнээс зузаан зам тавина
гэхээр нэг км зам тавих өртөг нь нэмэгдчихдэг. Энэ тухай асуудлыг манай яамнаас
Эдийн засгийн хөгжлийн яаманд тавьж байсан. Замын стандартыг өөрчлөх гэхээр өртөг
нэмэгдэх тул үүнийг одоогоор өөрчлөх боломж байхгүй гэсэн хариу өгсөн. Таван см-ын
зузаантай хатуу хучилттай замыг чанартай тавьж болно. Стандартын дагуу тавьж байгаа
олон ч компани бий. Замын компаниуд технологийн горимыг барихгүй байгаагаас чанаргүй
зам баригдаж байна. Гэрээний дагуу хэрэв тухайн зам эвдэрсэн тохиолдолд гүйцэтгэгч
компани өөрсдийн хөрөнгөөр дахин засч байгаа. Хөгжлийн банкны санхжүүжилтээр хийгдэж
буй замууд гурван жилийн баталгаатай байдаг. Замаа хүлээлгэж өгсөн ч гэсэн гурван
жилийн хугацаанд тэр замынхаа арчилгаа, засварыг хийдэг гэсэн үг. Таны асуусан уг
зам Дорноговь аймагт гарсан байсан. Уг замыг зам тавьсан компани нь өөрийн хөрөнгөөр
засч хэвийн байдалд оруулж байгаа. Түүнчлэн манай оронд 10-аас дээш жил болчихсон
2000 орчим км хатуу хучилттай хуучин зам бий. Дархан, Өвөрхангай чиглэлийн хуучин
замууд гэх мэтчилэн шинэчлэл хийх замууд байгаа юм. Санхүүгээс болж нэлээд хугацаа
авсан уг замууд буюу Дархан, Төв, Өвөрхангай чиглэлийн замуудыг шинэчлэх хөрөнгийг
наадмын өмнөхөн шийдээд байна. Тухайн чиглэлийг хариуцаж байгаа АЗЗА төрийн өмчит
компаниудтай гэрээ байгуулан зам засварын ажил эхэлсэн.

-Чанаргүй
зам тавьсан компаниуд өөрсдийн хөрөнгөөр дахин засварлаж байгаа ч эхнээсээ чанартай
зам тавьж болдоггүй юм уу. Ажлаа хариуцлагагүй хийсэн энэ мэт компаниудад ямар арга
хэмжээ авч байна?

-Мэдээж замын чанар дээр гүйцэтгэгч компани хариуцлагаа хүлээнэ.
Мөн хяналт тавьж буй зөвлөх компани хариуцлага хүлээх ёстой. Учир нь эхнээс нь зөвлөх
компаниуд нь технологийн горимын дагуу замаа тавьж байна уу, асфальт, бетоны хольц
нь стандартынхаа дагуу хийгдэж байна уу гэдэг дээр хяналт тавина гээд гэрээн дээрээ
ч заагаад өгчихсөн. 2012 онд Зам тээврийн яам байгуулагдсанаас хойш замын гүйцэтгэгч
компаниудад хариуцлага хүлээлгэдэг болсон. Чанаргүй зам барьж байгаа компаниудын
гэрээг хүчингүй болгож өөр компаниудад өгч эхэлсэн. Эдгээр компаниудын тусгай зөвшөөрлийг
хүчингүй болгох хүртэл арга хэмжээ авах болсон. Эсвэл хар жагсаалтад гүйцэтгэгч
болон зөвлөх компаниудыг оруулан манайтай холбоотой ямар ч тендерт орох эрхийг хязгаарлах
гэх мэтээр хариуцлага тооцон ажиллаж байна.

-Замын
зарим компаниуд Зам тээврийн яам өнөөдөр тендерээ зарлачихаад маргааш шалгаруулна
гэж байна. Компани нь тодорхой болчихож гэсэн хардлагын үгс чулуудаж байгаа харагдсан.
Тендерийг тэгж хурдан зарладаг болсон юм уу?

-Энэ жил тендер зарлагдсан замын төсөл манай яаман дээр байхгүй.
Учир нь Эдийн засгийн хөгжлийн яам концессийн гэрээгээр замуудыг гүйцэтгүүлэх Засгийн
газрын шийдвэр гарсан. Бидний хувьд хүчингүй болгосон замуудыг шууд гэрээгээр шуурхай
байдлаар дараагийн гүйцэтгэгчид олгох байдлаар журмын дагуу Хөгжлийн банк руу материалыг
нь өгүүлсэн. Үүнийг тэгж ярьж байж магадгүй.

-Бид  нүүрсээ 
бага өртгөөр гадагш нь тээвэрлэхийн тулд төмөр зам зайлшгүй хэрэгтэй байна.
Төмөр замынхаа асуудлыг хэзээ шийдвэрлэх вэ. Бид нүүрснээс л мөнгө харж байгаа шүү
дээ?

-Нүүрсийг төмөр замаар тээвэрлэж гаргах өртөг нь авто замаар тээвэрлэхээс
хамаагүй бага. Үүнтэй холбоотойгоор төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажил явагдаж
байна. Ухаа худаг-Гашуунсухайт чиглэлийн 225 км замын бүтээн байгуулалтын ажил ноднингоос
эхлэн хийгдэж байгаа. Газар шорооны ажил нь 80 хувьтай, гүүр хоолойн ажил 50 хувьтай
явна. Бэрхшээл тулгарч байгаа ч Засгийн газар Хөгжлийн банк удахгүй үүнийг шийдвэрлэх
байх аа. Шинэ төмөр зам төслийн 49 хувьд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах тал дээр
Монголын төмөр зам компани ажиллаж байгаа. Гадаадын хэд хэдэн компани хөрөнгө оруулахаар
саналаа илэрхийлээд байна. Аль компаниас хичнээн төгрөгийн хөрөнгө оруулалт авах
вэ гэдэг дээр судалгааны ажил хийгдэж эхэлсэн.

Царигийн хувьд Төрөөс төмөр замын талаар баримтлах бодлогын баримт
бичигтэй холбоотой тул УИХ-аар шийдэхээр болсон. Наадмын өмнө УИХ-аар нэг яригдсан
ч түр хойшлогдоод байна. УИХ-аар ойрын үед ярилцан шийдвэрлэх биз дээ. Шинэ төмөр
замыг төлөвлөгөөний дагуу 2016 онд ашиглалтад оруулах зорилттой ажиллаж байна.

-Өргөн,
нарийн царигтай төмөр зам барина гэж байгаад больчихсон. Одоо юу болж байна вэ?

-Өргөн, нарийн царигтай төмөр зам тавья гэсэн шийдвэр гараагүй. Боомтын
гэгдэх 13.5 км замыг нарийн царигаар тавих шийдвэр гараад Гашуун сухайтын төмөр
зам гэдэг төрийн өмчийн компани байгуулсан. 51 хувь нь Монголынх, 49 хувь нь Хятадын
Шинхуа гэдэг компани төмөр зам тавихаар зураг төслөө хийгээд явж байна.

Ухаа худгаас Сайншанд Чойбалсан Хөөт Бичигт чиглэлийн 1600 км замын
ТЭЗҮ, зураг төсөл бэлэн болсон. Японы Ниппон Койяа компани ажлласан байгаа. Ирэх
онд энэ чиглэлийн төмөр замын ажил эхлэхэд бэлэн болсон.

-Манай
оронд аль царигийн төмөр зам нь ашигтай вэ?

-Төмөр замын царигийн асуудал нэг талаасаа улс төр болчихоод нөгөө
талдаа аль нэг царигийн давуу байдлыг ярьдаг маргаан болж байна. Уг асуудлыг бүрэн
эрхийнхээ дагуу УИХ шийдэх ёстой. Их хурлаас гарсан шийдвэрийг Засгийн газар,  Зам тээврийн яам хэрэгжүүлэх ёстой.

Үүний хажуугаар манай яам УБТЗ нийгэмлэгийн төмөр замын шинэчлэлийн
ажилд маш их анхаарал хандуулж байгаа. 2013 онд 21.0 сая тн ачаа тээвэрлэсэн бол
2015 онд 34.0 сая тн ачаа тээвэрлэхээр төсөвлөж байна.

Монгол Улсыг дамжин өнгөрөх тээврийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, нэвтрүүлэх
чадварыг ихэсгэх талаар хөрш хоёр оронтой тодорхой тохиролцоонд хүрч ажиллаж байна.
Яг өнөөдөр эдгээр асуудлуудаар Зам,Тээврийн сайд А.Гансүх ОХУ-ын Тээврийн сайдтай
Москвад ажил, хэргийн уулзалт хийж байна.

-Замын
бүтээн байгуулалтын ажилд үндэсний компаниуд хэр оролцож байгаа вэ. Гадны компани
чанартай зам тавьдаг ч үндэсний компаниудын эсэргүүцэлтэй их тулгардаг шүү дээ?

-Зам тээврийн яамыг тусад нь байгуулсан нь нэлээд ач холбогдолтой.
Зам тээврийн салбарыг эдийн засгийн хамгийн чухал салбарын нэг гэж хараад тусад
нь байгуулсан нь зөв алхам болсон. Бид дэд бүтцээ тавьж чадахгүйгээр уул уурхайн
баялгаа зөөж чадахгүй. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний өгөөжийг хүртэхийн тулд дэд бүтэц
тэр дундаа төмөр зам, агаарын зам, авто тээвэр чухал үүрэгтэй. 2012 оны сүүлээр
Ерөнхий сайд манай яаманд ирж бүх замын компанитай уулзалт хийсэн. Тухайн үед замын
бүтээн байгуулалтын тендер хэдэн он дамжчихсан төсөвт өртөг нь нэмэгдсэн байсан.
Тэр үед дийлэнх компани нь гадаадын компани байсан. Ерөнхий сайд “үндэсний компаниудаа
дэмжинэ” гээд 2013, 2014 оны бүтээн байгуулалтад үндэсний компаниуд түлхүү орсон.
Өнөөдөр замын бүтээн байгуулалтад оролцож буй компаниудын 70 орчим хувь нь үндэсний
компани болсон. Үндэсний компаниуд зам барихын хирээр чадавхжиж байгаа. Өмнөх жилүүдтэй
харьцуулахад шал өөр болчихсон. Тиймээс үндэсний компаниудаа дэмжих бодлого барьсаар
байгаа.

-Агаарын
тээврийн чиглэлд шинэ нислэг үйлдээд ахиц гарч байх шиг байна. Агаарын тээврийн
тал дээрх шинэчлэлийн талаар ярихгүй юу?

-Иргэний нисэхийн талаар төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичгийг
баталсан. Үүний хүрээнд олон улсын шинэ нислэгийн шугам нээх ажил хийгдэж байгаа.
Бид далайд гарцгүй тул агаарын тээврийн салбарыг тэргүүлэх хэмжээнд авч үзнэ хэмээн
Засгийн газрын хөтөлбөрт ч туссан. МИАТ-д үндэсний гэсэн статус олгон ажиллаж байна.
Саяхан Франц улс, Европын хаб гэгддэг Герман улсын Франкфуртэд шинэ чиглэл нээгдсэн.
Шинэ чиглэл хэдий ч зорчигч олонтой байгаа юм. Азийн чиглэлд есдүгээр сарын 20-ноос
Сингапурын чиглэлд МИАТ компани нислэг үйлдэхэд бэлэн болоод байгаа.

-Авто
тээврийн салбарын талаар ямар ажил хийгдэж байна вэ?

-Автозамын тээвэр манай яамны гол салбарын нэг. Манай улсад авто
тээврийн салбар, авто тээврийн хэрэгсэлтэй харьцдаггүй нэг ч аж ахуйн нэгж, иргэн
байхгүй гэдэгтэй санал нийлэх биз дээ. Иймд энэ салбарыг хууль эрх зүйн хувьд ч
тэр, техник технологийн хувьд ч тэр шинэчлэх цаг аль хэдийн болсон.

Үүний тулд манай яам Төрөөс Автозамын тээврийн талаар баримтлах бодлогын
баримт бичгийг боловсруулан УИХ-ын холбогдох байнгын хороонд оруулсан байгаа. Мөн
Автотээврийн хуулийн шинэчилсэн найруулгыг бэлтгэж бэлэн болгосон. Ирэх 2015 онд
автотээврийн салбарын 90 жилийн ойн болно. Уг ойг угтаж автозамын тээврийн салбарт
ачаа тээвэр, зорчигч тээвэр, улс хоорондын тээврийн нэлээд том шинэчлэл хийхээр
төлөвлөөд ажиллаж байна.

 

Э.ЭНХБОЛД

 

ХИЙЖ, БҮТЭЭСНЭЭРЭЭ ХЭЗЭЭД ДУУРСАГДАХ АНХДАГЧИД

Тэртээ 55 жилийн өмнө нэгэн ширээнээ тохой нийлүүлэн сууж байсан охид, хөвгүүдтэй уулзлаа. Тэд бол Архангай аймгийн Цэцэрлэг сумын нэгдүгээр арван жилийн сургуулийн 1959 оны төгсөгчид.

Нэгнийгээ танин ядан тэврэлдэх тэдний уулзалт дурсамж, инээд хөөр, баяр догдлолоор дүүрэн ажээ. 50 жилийн ойгоороо уулзалдсан тэдний зарим нь ач, зээгээрээ бүл нэмсээр байх ч зарим нь орчлонгийн жамаар хорвоог орхижээ. Жил ирэх бүр уулзалтад ирэх энэ ангийнхны ам бүлийн тоо цөөрсөөр байгаа ч 10 гаруй хүн ирсэн байв. 

Тэд аль хэдийнэ улс эх орондоо хийж бүтээхээ хийчихээд, насны намартаа налайчихсан сууна. Тиймдээ ч олны нэрлэж заншсан Сонгинын амралтад хэд хоног амрангаа, арван жилийн дурсамж дүүрэн яриагаа өрнүүлэн байна.

“Бид чинь 44-үүлээ төгсөж байлаа” гэсээр ангийн дарга Г.Магвансүрэн гуайн яриа эхэлсэн билээ. Хууч хөөрөөд нэгнийхээ өрөөнд суухдаа ч, цайны өрөөнд ороод хоолоо идэхдээ ч тэд Г.Магвансүрэн гуайг “Ангийн дарга аа” хэмээн хүндэлж, тусгай суудал аль хэдийнэ бэлтгэчихсэн байна. Ямартаа л сургуулиа төгссөний 50 жилийн ойгоороо ангийн хүү С.Цэдэнсодномын эрхлэн гаргасан “Насаараа бид нэг ангийнхан” номонд “…Тавь гаруй жил даргаллаа, дахиад олон жил биднийгээ удирдаарай, дотны нөхөд ангийнхан чинь дахин дахин өргөмжилж дурсамж номынхоо хойморт заллаа…” хэмээсэн байгаа юм. 

Г.Магвансүрэн гуай зөвхөн ангийнхныгаа манлайлсан төдийгүй ажил хөдөлмөрийн он жилүүддээ хүүхэд багачуудыг эрдэм номд уриалан дуудсан хүн. Тус ангиас төрсөн гурван багшийн нэг нь Г.Магвансүрэн гуай билээ. Тэрээр Архангай аймгийн Цэцэрлэг сум, нийслэлийн 46 дугаар сургууль, 40 дүгээр сургууль зэрэгт математик, физикийн багш, сургуулийн захирлын ажлыг тасралтгүй 33 жил хийсэн гавьяатай. Түүний шавь нар нь өдгөө төрийн болон улс нийгмийнхээ тустай ажилд хүчин зүтгэж яваа юм. Тухайлбал, УИХ-ын дэд дарга асан С.Төмөр-Очир, УИХ-ын гишүүн Д.Сумъяабазар, Г.Уянга зэрэг олон хүнийг захаас аван нэрлэж болохоор ажээ.

Энэ ангиас хоёр гэр бүл төрсний нэг нь ангийн даргынх. Түүний гэргий Ш.Энэбиш ангийнхаа химийн хичээлийн аварга байлаа. Тиймдээ ч тухайн үеийн АУИС төгсч, сүрьеэ, уушгины нэгдсэн төвд насаараа ажилласан хүн. Гэхдээ түүний ажиллаж, хөдөлмөрлөсөн тухай ярихаасаа илүүтэйгээр ангийн уулзалтуудыг зохион байгуулагч, хэзээ ч гэрт нь орсон аль байдгаараа дайлж суудгийг нь ангийнхан нь ярих дуртай юм билээ. Тиймдээ ч “Ангийн галын бурхан” хэмээн Ш.Энэбиш гуайг хүндэлдэг ажээ. 

Ангийн өөр нэг гэр бүл нь Ц.Амаржаргалынх. Орос улсад техникийн мэргэжил эзэмшиж, Батсүмбэр, Октъябр, Жаргалантын сангийн аж ахуйг байгуулалцаж байсан түүхэн гавьяатай нэгэн гэвэл түүнийг хэлнэ. Ажил амьдралаа газар тариалантай холбосон Ц.Амаржаргал гуайн хөдөлмөрийн талаар сонин хэвлэл, телевиз радиогоор олонтаа гарч байсныг уншигчид маань санах биз ээ. Түүний гэргийг Ч.Роза гэдэг. Төв аймгийн Сүмбэр суманд төвхнөж, орсон гарсныг өөрсдийн гараар бэлтгэсэн хүнсний ногоо, жимс жимсгэнээрээ дайлж суудаг байсан түүнийг ангийн нөхөд нь энэ удаа гэгээхнээр дурсах гунигтай ховь тохиожээ.   

Долоо хоног бүр авдаг байсан тооны хичээлийн хяналтын ажилд үргэлж онц гэсэн дүн авдаг байсан өөр нэг хүн бол Н.Дашмягмар. Ангийнхан нь түүнийг “Шомбоон” хэмээн хочилно. Өөрөө ч тэр нэрэндээ тун дуртай гэсэн. Тэрээр энэ удаагийн уулзалтад ирэх үедээ бие нь жаахан чилээрхүү байсан ч ангийн найзуудаа хараад сэтгэл нь хөөрч, ёстой л “шоволзоод” байгаа хэмээн нөхөд нь цаашлуулах. Н.Дашмягмар гуай мөн л эрхэлсэн ажилдаа эзэн нь байж ирсэн хүн. Үүнийг нь хоёр газраас “Алтан гадас” одонд тодорхойлж байснаас нь харж болохоор.

“Манай хүн чинь хоёр алтан гадастай хүн дээ. Надад нэгийг нь зарчих гэхээр өгдөггүй юм” гэж найзууд нь тоглоом хийнэ. 1963 онд тухайн үеийн УБДС-ийн тоо, физикийн ангийг төгсч төрөлх нутаг Цэцэрлэгийнхээ сургуульд багшилж, улмаар Чулуут сум, Эрдэнэт хотуудад багш, хичээлийн эрхлэгч, захирал хийж явсан учир Цэцэрлэг, Эрдэнэт хотын сургуулийн захиргаанаас нэгэн зэрэг “Алтан гадас” одонд тодорхойлсон нь тэр байв. Хоёр газраас “Одон өгье” гэхэд нь “Авах уу, яах уу” хэмээн ангийн дарга Г.Магвансүрэн рүүгээ утас цохиж байсан нь ч бас л сонин түүх. Ангийн дарга хариуд нь “Авчих аа. Аваад авгайдаа өгчихгүй юу” гэж байсан удаа бий. Н.Дашмягмар гуай 10 сайхан хүүхэдтэй хүн. Ангийнхаа хамгийн олон хүүхэдтэй гэсэн тодотголтой. Сонирхолтой нь эхний есөн хүүхэд нь хүү, арав дахь нь охин гэнэ. Зургаан хүү төрж, охинтой болохын хүслэн явахдаа ангийн даргынхаа охины бойтгийг хулгайлаад баригдаж байсан нь тун хөгжилтэй. Тэр бойтгоо долоо, найм дахь хүүдээ өмсүүлсөн ч ес дэх нь хүү гарсан. Харин аавын хүсэл арав дахь хүүхэд төрөхөд биеллээ олж хөөрхөн охинтой болсон гэнэ.

Ангийнхнаа сурлагаараа тэргүүлдэг байсан өөр нэг аварга тоочин, сайхан бичигтэн нь Н.Энэбиш. Ангийхнаасаа Украйны ХАА-н академид суралцагсдын нэг нь тэр билээ. Монголоос очсон оюутнуудаас хэлний бэлтгэлгүй шууд нэгдүгээр дамжаандаа орсон хэдхэн оюутны нэг нь Н.Энэбиш байсан гэдэг. Тэрээр эх орондоо ирээд мөн л анхдагч болж чадсан. Учир нь тэрээр тухайн үеийн Хүдэрийн тэжээлийн аж ахуйг байгуулалцаж байсан гавьяатай. Өдгөө 70 гаруй насыг наслахдаа ч бусдыг манлайлсан хэвээр яваа. Учир нь тэрээр 1990 оноос хойш өдгөөг хүртэл Сэлэнгэ аймгийн Ажил олгогч, эздийн нэгдсэн холбоог тэргүүлэн ажиллаж байгаа юм.

Н.Энэбишийн гэргий хэдийгээр өөр ангийнх бас насаар жаахан дүү ч гэсэн аль хэдийнэ энэ ангийн “хүүхэд” болжээ. Манай ангийн хөөрхөн бэр хэмээн нөхөд нь ярина. Н.Энэбиш багадаа сургуулийн захирал Ж.Вандангийнд суудаг байж. Харин гэргий болсон Д.Үл-Олдох Ж.Вандан захирлын хамаатан. Д.Үл-Олдох нэг удаа тооны хяналтын ажилдаа муу дүн авч, Н.Энэбиш хичээл давтуулах болсон нь сайхан үерхэл, сайхан гэр бүлийн үндэс болсон нь тэр байлаа. 

Д.Үл-Олдох өдгөө яг л энэ ангийн хүүхэд шиг уулзалт бүрт хамтдаа цуглаж, дурсамж, дурдатгал дүүрэн яриа өрнүүлдэг юм билээ.

Энэ анги Д.Бурмаа, Л.Жаргал, О.Сайжмаа, Б.Соном, Ш.Энэбиш  гэсэн таван эмчтэй. Л.Жаргал, Б.Соном хоёр хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн учир энэ удаагийн уулзалтад Д.Бурмаа, О.Сайжмаа, Ш.Энэбиш гурав иржээ. 

Д.Бурмаа бол Монголд анх удаа хиймэл бөөрний аппаратыг суурилуулах ажилд гар бие оролцож байсан ачтан. Өдгөө өвчиндөө шаналсан олон хүн энэ аппаратны тусламжтайгаар өдөр өдрийн гэрэлт нарыг харж байгаа билээ.

Харин О.Сайжмаа есдүгээр ангиа Увс аймагт төгссөн ч аравдугаар ангидаа Цэцэрлэгийн арван жилд ирж суралцсан юм. Хэдийгээр ганцхан жил сурсан ч энэ ангийнхантайгаа үргэлж хамт байж, жаргал зовлонгоо хуваалцан насаараа хамт яваа гэнэ лээ.

10а анги цэргийн нэг хүнтэй.  Түүнийг Б.Лхагвасүрэн гэдэг. Цэргийн ахмад цолтой. Тухайн үеийн ХААДС-ийг агрономич мэргэжлээр төгссөн ч ажил, амьдралын нугачаанд эх орныхоо дархан хилийг хамгаалах хүндтэй үүрэг хүлээсэн нэгэн.  Ангийн нөхөд уулзалт бүртээ гэр бүлийн хүнтэйгээ ирдэг уламжлалтай. Б.Лхагвасүрэн ч хань И.Төмөрбаттайгаа ирдэг байв. Соёл, боловсрол, урлагийн байгууллагад насаараа зүтгэсэн Соёлын гавьяат зүтгэлтэн И.Төмөрбат гэхээр олон түмэн андахгүй танина. Гэхдээ хөгшин нь өөд болсон учир энэ удаагийн уулзалтад Б.Лхагвасүрэн ганцаараа иржээ. 

Ангийнхаа урлагийн үзлэгийг ганцаараа шахам “аваад гарчихдаг”, уран сайханч, яруу найрагч, зохиолч хүн бол С.Цэдэнсодном. Дээр хэлсэнчлэн 50 жилийн ойгоороо ангийнхныхаа түүхэн номыг бичсэн хэмээн “охид, хөвгүүдээрээ” магтуулан суугаа түүнийг жил бүрийн математикийн хичээлийн шалгалтын ерөнхий тестийг бодолттой нь хамт ном болгон гаргадаг хүн гэхээр сурагчид болон эцэг эхчүүд андахгүй сайн мэднэ. 10 а ангийнхан 50 жилийн ойгоороо уулзалдсанаас хойш тэгш ой, эсвэл жил бүр уулзалдахыг хичээх болсон. Үүний эхлэлийг С.Цэдэнсодном тавьсан гэхэд болно. Учир нь тэрээр 2006 онд хүндээр өвдөхөд ангийн найзууд нь “уулзалдъя, найздаа дэм болъё” болцгоожээ. Удалгүй түүний бие ч тэнхэрч, ангийнхан ч ойр ойрхон уулзалдах болсон нь энэ юм. Ингэхдээ жил бүр ээлжлэн нэг нэгнийдээ зочилно. Өнгөрсөн жил Сэлэнгэ явж Н.Энэбишийнд очсон бол түүний өмнөх жилд нь Ц.Амаржаргалынд айлчилцгааж байжээ. С.Цэдэнсодномынд, И.Төмөрбатынд гээд тэдний уулзалтууд олон.

Нэг ангийнхны уул­залтдаа ирсэн хүмүүсийн намтрын тухай товч сонсоход л ийм байсан юм. Тэднээс гадна ирж амжаагүй олон нөхөд нь бий. Тэдгээр нөхдүүд нь ч гэсэн томилогдон очсон салбар бүртээ анхдагчид, бүтээн байгуулагчид байсан гэдгийг ангийн андууд нь дурсан ярьж байлаа.  

АНГИЙН БАГШАА МОД МӨРГҮҮЛСЭН НЬ БУЮУ ГАХАЙТЫНХАН

Сурагч ширээгээ орхиод 55 жил болсон ч яг л хүүхэд ахуйн гэнэн цайлган зангаараа уулзалдах тэдний инээд хөөр цалгисан дурсамж яриа тун хөгжилтэй. 10 а ангийнхныг дээд, доод төгсөлтийнхөн болон сургуулийн багш нар нь ангийн багш н.Хайнзангаа мод мөргүүлсэн гэдгээр нь анддаггүй. Гарын арван хуруунд багтахаар цөөхөн охидтой байсан болохоор ч тэр үү энэ анги сахилгагүй гэдгээрээ тун алдартай. Ямартаа л багшийгаа мод мөргүүлж байхав дээ. Г.Магвансүрэн, С.Цэдэнсодном, Н.Энэбиш гээд хэдэн хөвгүүн угаас хичээлдээ сайн тул хэдийгээр хаврын шалгалт эхлэх дөхөж байсан ч сургуулийн түлээ бэлтгүүлэхээр ууланд явуулна. Харин тэд н.Хайнзан багшийгаа уулын уруу уралдъя гэсээр хамт уралдана. Гэхдээ уралдах явцдаа багшийгаа хоёр талаас нь шахаж гүйсээр ширэнгэн ойд тулгаж, мод мөргүүлж байсан удаатай.  

Нэгнийхээ гар хөлөөс нь барьж байгаад, бусад руугаа сэвдэг байсан нь энэ ангийн дэггүй байсныг илтгэх биз. 

Хөгжилтэй, дурсамжтай ярианы нэг нь сумын дотуур байртай холбогдоно. Ангийн хөвгүүд болох Г.Магвансүрэн, С.Лувсан, Ч.Хорлоо нар дотуур байрны эхний өрөөнд байх. Бохир заваан суух тул хэн ч юм бүү мэд гахай зураад хаалган дээр нь наачихжээ. Үүнээс хойш гахайтынхан нэр авч, байранд орж гарсан хүүхдүүд “муу гахай” хэмээн цохисоор байгаад хаалга нь нурж унаж, цонх нь хагарч байсан билээ. Ч.Хорлоо гэхээр Булган аймгийн Сайхан сумынхан андахгүй болов уу. Тун саяхан тус сумын сургуулийг түүний нэрэмжит болгосон ажээ. Ч.Хорлоо дүрсгүй байсан болоод ч тэр үү ангийнхан нь түүгээр их тоглоно. Түүнийг хэзээнээсээ мангас гэж хочилсоор иржээ. Нэг удаа “Хорлоо чи сагнам гээд хэл дээ” гэж гэнэ. Тэгсэн нөгөөх нь “сагнам, сагнам” гээд л, нөхөд нь ч хэлэх бүрт нь инээлдээд л байж гэнэ. Маргааш нь Ч.Хорлоо “Хүүе, тэр сагнам гэж юу гэсэн үг юм бэ. Би словариас хайгаад олсонгүй” гэжээ. Сагнам гэдэг нь мангас гэсэн үг бөгөөд тухайн үед үг тонгоргож хэлэх, ярих “мода” байсан аж. 

Байртай холбоотой өөр нэг дурсамж бол ангийн охин Д.Бурмаа, Ш.Энэбиш нар Г.Магвансүрэнгийн боорцгийг хулгайлж иддэг байсан түүх. Хөдөөнөөс ирсэн боорцогны амттайг хэлэх үү, ангиа цэвэрлэх, улмаар алчуур авчрах нэрийдлээр дотуур байр руу ордог байж. Тэгээд ангийн даргынхаа өрөөнд орж, авдарных нь арын хадаасыг сугалж байгаад боорцогноос нь иднэ, тэнд байх охидоос ирсэн захиаг уншина. “Миний захиануудыг уншдаг байсан юм” хэмээн инээж суугаа Г.Магвансүрэн гуай хожмоо Ш.Энэбиштэй амьдралаа холбоно хэмээн тухайн үед хэрхэн санах билээ. 

Ангийн охид хэдүүлэхнээ байсан ч хөвгүүддээ мөчөөгөө өгнө гэж байхгүй. Зузаан ултай эсгий гутлаараа өшиглөнө, цүнхээрээ савж цохино гэж жигтэйхэн. Бас н.Сэндулам багшийгаа хичээл зааж байхад нь бүгдээрээ мөлхөөд гараад явчихаж байсан нь ч тэдний сэтгэлд тодхон үлджээ. Түүнчлэн Д.Бадрахын н.Хайнзан багшийгаа пийшин цохиулсан явдал ч гэгээн дурсамжуудын нэг. Ангид байх төмөр пийшингийн дэргэд зогсож байгаад багшийгаа цохих гэтэл гэнэт бултаад гарыг нь хавдтал нь цохиулж байсан, ангийн хөвгүүдээрээ нийлж, Хятадын мухлагаас боорцог хулгайлж  иддэг байсан зэрэг гэнэн томоогүй үйлдэл бүр нь өдгөө дурсамжит яриа болон өрнөж байна. 

Ийнхүү дэггүй бага насаа дурссан 10а-гийн найзуудын дараа дараагийн олон уулзалтууд нь дурсамж дүүрэн яриагаар үргэлжлэх биз ээ.

Т.ГЭРЭЛМАА