Category: цаг-үе

“Камертон” хамт­лагийн дуучин Мээдээ буюу
Г.Мэнд-Амартай ярилцлаа.

-Мээдээ сүүлийн үед юу хийж байгаа бол, шинэ уран бүтээл
дээр ажиллаж байгаа болов уу?

-Өнөө маргаашгүй ганцаа­раа дуулсан
шинэ дууныхаа бичлэгт орох гэж байгаа. Хөгжмийн зохиолч, “Нью стар” студийн дууны
найруулагч С.Гантөрийн  ая, түүний эхнэр болох
“Нью стар” студийн захирал Л.Энхмандахын шүлэг бидний үеийнхэн дуулж болохоор амьдралыг
хүүрнэн өгүүлсэн дуу бий. Бидний насан дээр охин минь цэцэг, навч минь гэхээр нэг
л бууж өгөхгүй шүү дээ. Аравдугаар сарын эхээр “Нью стар” студи арван жилийнхээ
ойг хийх гэж байгаа. Түүнд зориулж хамтарч дуу хийж байна.

-Камертончууд хэр их уулзалддаг вэ?

-Ер нь тогтмол уулзалддаг. Бид
хэд үнэндээ долоо, най­ман наснаасаа нэг сургуульд хамтдаа өссөн хүүхдүүд. Хамтлаг
болохоосоо өмнө ч хамт байсан, одоо ч хамт байдаг. Үхэн үхтлээ л хамтдаа байх байлгүй.  Хамт­лагийн найз нөхөд гэхээсээ бид хэд амьдралын
найз нөхөд л дөө.

-Хоёр нь лав нэг айлын баз хүргэчүүд байх аа, тэр хоёр хамтлаг
дундаа илүү аминчхан байдаг уу?

-Аминчхан байлгүй яах вэ, амьдрал
нь, тогоо нь нэг  хүмүүс юм чинь. Илүү ойрхон
амьдарна шүү дээ.

-Бусад камертончууд 
хаана, юу хийж  байгаа бол оо?

-Манай Төрийн соёрхолт Болд маань
шинэ студи  барьж тохижуулж байна. Яг хувийн
байрандаа, өөрийн­хөө хөрөнгөөр орчин үеийн шаардлагад нийцсэн тоног төхөөрөмжтэй
студи байгуулж байна. Эба маань ойлгомжтой, намар цаг тариан түрүү шаргалтаад, хаа
сайгүй монголчууд ургацаа хурааж, хоолоо бэлтгэдэг үе. Эба маань тариагаа хураагаад,
талбайгаа эргээд, тариаланчийнхаа амьдралаар л амьдарч байгаа.

-Ургацын баярт нь 
та нар оролцдог уу, тусалдаг уу?

-Эба маань заримдаа “Манай тэнд
ургацын баяр дээр бөөнөөрөө очиж дуулъя, хуурдъя” гэдэг. Эба Сэлэнгэ аймгийн Сант
сумын ойролцоо Орхоны хөвөөн дээр тариа, ногоогоо тарьдаг. Сант сумын ойгоор сайхан
тоглолт хийж байлаа. Сэлэнгэ аймгийн ойгоор ч 
тоглолт хийж  байлаа. Бие биенийхээ
ажлыг болж өгвөл дэмжихийг боддог доо.  Ганаа
маань “Эко” сувгийн захирал болсон. Телевизээ удирдаж яваа. Саяхан өөрсдийн гэсэн
телевизийн байртай болсон. Гоё телевиз болгоно гээд л үзээд байгаа.

-Камертоныхон ид насны эрчүүд боллоо. Ярианы сэдэв, сонирхол,
хобби өөрчлөгдсөн үү?

-Мэдээж өөрчлөгдөнө. Бүгд л гуч
гарч яваа залуус. Ярианы тал хувь нь гэр бүлийн сэдэвтэй байдаг. Үлдсэн тавин хувь
нь нийгэм, улс  орны байдлын талаар хоорондоо
цэц булаацалдаж маргалдана. Нийгэмд болж байгаа зүйлийг хамтдаа сайшаана. Болохгүй
байгааг нь тэгэх ёстой, ингэх ёстой гээд ярина.

-Камертончуудын сэтгэл санааг зовоож байгаа асуудал юу байна?

-Хүмүүс мэдэхгүй байж магадгүй.
Камертон хамтлаг ер нь хүүхдийн эрүүл мэндийн талаар том том арга хэмжээнд оролцож
байсан. Зөвхөн Монголдоо гэлтгүйгээр Зүүн өмнөд Азид эхээс төрөхдөө ДОХ-ын халдвар
авч төрдөг маш олон хүүхэд байдаг. Зүүн өмнөд Азийн хандивын арга хэмжээнд оролцоод,
ойролцоогоор хоёр сая орчим доллар цуглуулж, санд хандивлаж  байсан удаа бий. Сүүлийн үед Монголынхоо эрүүл
мэндийн салбар, хүнд байгаа эмнэлэгт туслахаар хичээж байна.

Манай Эба бол саажилттай төр­сөн
хүүхдүүдийн Нялхсын клиник сувиллынханд  байнга
тусал­даг. Хүүхдүүдэд зөндөө их юм хэрэгтэй. Эба тэдэнтэй ойр ажилладаг.

-Хамтлагийн хувь заяаны тухай ярилцдаг уу?

-Камертон хамтлаг юм хийхгүй
байна, тарчихлаа гэдэг. Яг үнэндээ тарсан гэсэн үг бидний амнаас гараагүй. Бид  18 настай хүүхдүүд шиг гэгэлзээд гүйх нас биш
ээ. Бүгд ардаа амьдралтай болсон. Үр хүүхдээ аятайхан авч явах ёстой. Зөвхөн дуулж,
хуурдаад яваад байж болохгүй. Бид хамтлагийнхаа ид үед жилдээ хоёр цомог, хоёр тоглолт
хийдэг байсан. Одоо  бол тэгэх боломж муутай
байна л даа. Тэгш ойгоо гоё тэмдэглэх хэрэгтэй. Ирэх жил Камертон хамтлагийн 20
жилийн ой  болно. Үзэгч сонсогчдынхоо мэлмийг
мялааж, сонорыг  баясгахаар цөөхөн дуутай
цомог гаргах бодол бий. Мөн хуучны цомгуудаа шинээр хэвлүүлж, хуучны клипнүүдээ
HD формат руу шилжүүлж  байна.

-Мээдээ уран бүтээлийн бус цагаар юу хийж байна?

-Янз янзын л юм хийнэ. Бидний
үеийн залуус юм юм л хийж болгох гэж яваа. Тэдний л адил. Толгойд оромгүй сонин
сонин юм хийгээд л явж байдаг.

-Зарим нэг сониноос нь дуулга л даа?

-UBS телевизийн хамт олонтой
ярьж байгаад  UBS хөгжмийн суваг дээр хамтарч
ажиллая гэж байгаа. Тун удахгүй тэд намайг багтаа авна гэж найдаж байгаа. Би бол
саналаа хүргүүлсэн, тэд сонирхож, дэмжиж байгаа. UBS хөгжмийн сувгийн анхны хөтлөгчөөр
Болдоо бид хоёр ажиллаж байсан. Сэтгүүлчдийн холбооноос биднийг урамшуулаад талархал
өгч байлаа.

-“Аяа, миний 18 нас” гээд дуулаад гарч ирж байс­­ныг чинь
санаж бай­на. Залуу насаа дурсъя гэвэл камертончууд хамт дурсагдах  байх. Ер нь амьдралын хамгийн сайхан нас хэдий
үе гэж бодож байна?

-Мэдээж хүүхэд нас, ээж аавтайгаа  халуун бүлээрээ амьдарч байсан үе хамгийн сайхан.
Хүн үзээгүй зүйлээ сайхан гэж боддог байх. Миний бодлоор хамгийн сайхан нас нь үр,
ач зээгээ үзээд жаргаж байх нас гэж бодож байна.

-Мээдээгийн аав, ээж ямар хүмүүс вэ, бага насаа ямаршуухан
үдэв?

-Манай ээж, аав урлагийн хүмүүс
биш ч урлагийг дэмжиж ойлгодог хүмүүс. Аав маань төмөр замчин. Манайх төмөр замын
айл. Ээж маань Ус, цаг уурын станцад холбооны инженер хийдэг байсан. Эхээс наймуулаа.
Айлын тавь дахь хүүхэд. Одонгийн хүүхэд.

-Багадаа ажил үүргийн ямар хуваарьтай байсан бэ?

-Юу ч хийдэггүй байсан. Би гэрийнхээ
цагаан гартан. Шал угаадаггүй, гурил зуурдаггүй, хоол хийдэггүй. Хутгатай харьцаж
болохгүй. Хөгжим бүжигт сурч байсан болохоор хөгжмөөр хичээллэж байгаа хүүхдийг
хүнд хүчир, гар хуруу нь чангарах ажил хийлгэх нь хориотой байдаг.  Намайг урлагийн үзлэг энэ тэрд идэвхтэй гүйгээд
байхаар ээж авьяастай байж магадгүй гээд Хөгжим бүжигт оруулсан юм байлгүй.

-Камертоны хүүхдүүд хэдэн нас хүрч байна. Хамгийн бага нь
танай охин уу?

-Ганаагийн бага хүүхэд манай
охиноос нэг сараар дүү.

-Гэргий тань юу хийдэг вэ, шүтэн бишрэгч байсан уу. Өөрийг
чинь яаж яваад  олоод авчихав?

-Өө, үгүй ээ. Би л олж авч байхгүй
юу. Манай хүн чинь оюутан. Санхүү эдийн засгийн сургуульд нягтлангаар сурч байгаа.
Төгсөх дөхөж л байна. Санхүү эдийн засаг сургалт чанартай, шаардлага өндөртэй  сургууль.

-Анх яаж олж харсан бэ?

-Мэдэхгүй ээ, нэг мэдсэн чинь
танилцчихсан шүү дээ. Танилцаад цуг хөдөө яваад, нэг мэдсэн чинь сайхан гоё маамаатай
болоод…

-Охиндоо ямар нэр өгсөн бэ?

-Анхилуун. Манай охиныг дөнгөж
төрөхөд, ээжид нь үнэрлүүлж л  дээ. Тэгсэн
чинь жигтэйхэн сайхан үнэр үнэртсэн гэсэн. Хоёулаа дараа нь ямар нэр өгөх вэ гэж
ярилцсан чинь “Хорвоо дээр үнэрлэж үзээгүй хамгийн сайхан үнэр байсан. Анхилуун
гэж нэр өгнө” гэхээр нь “Тэг ээ тэг” гэсэн.

-Аав нар хүүхдэдээ нэр өгөх дуртай байдаг.

-Хэн ч нэр өгсөн яах вэ. Нэр
нь өөрт нь сайхан зохиод сахилгагүй амьтан байна. Би сахилгагүй биш байгаасай. Намуухан
байгаасай гэж  Намуун гэж нэрлэдэг ч юм уу
гэж бодож байсан чинь ийм сахилгагүй амьтан болчихлоо.

-Мээдээ хэр аав бэ?

-Хүний хүмүүжил эцэг эхээс өвлөгдөж
дамждаг гэж боддог. Миний аав сайхан хүн байсан. Олон жилийн өмнө бурхан болсон.
Ээж аав хүүхэдтэйгээ яаж харьцаж байсан. Түүнийгээ л дагадаг. Түүнээс биш би ном
зохиол уншаад ийм байх ёстой юм байна  гэж
боддоггүй.

-Мээдээ харьцангуй сүүлд гэрлэчихэв үү?

-Тэгсээн  тэгсэн. Хамтла­гийнхнаа бодвол сүүлд гэр бүл зохиосон.

Бусад улс  орны жишээн дээр харахад миний насан дээр гэр
бүл зохиох нь хэвийн үзэгдэл. Сингапурт гэхэд дөч гарч байж гэр бүл болж байна.

-Мээдээ эхнэр болох хүн­дээ ямар шалгуур тавьсан бэ? Тэр
шалгуураа хангасан эхнэр авсан уу?

-Одоо гэр бүлтэй болоогүй байгаа
бүх насны залуучууд бүсгүйчүүдэд хандаж зөвлөхөд хэзээ ч ямар ч шаардлага хэнд ч
битгий тавьж бай зүгээр л зүрх сэтгэлээ дага. Тэр хүн чинь өөрөөсөө илүү чамайг
хайрлах нь бурхнаас хайрласан бэлэг.

-Сүүлийн үед хүмүүс телевизээр өөрийг чинь харж байгаа  байх. Түлэнхийн төвд тус­ламж үзүүлэх гээд Мээ­­дээ
маань хичээл чармайлт гаргаж байна. Түлэн­хий тойрсон сэдвээр ч маш их мэдээлэлтэй
болж байх шиг байна?

-Олон эмнэлгүүдийг  судалж үзсэн. Хамгийн хүнд байдалтай нь Түлэнхийн
тасаг юм байна гэж ойлгосон. Хамгийн том асуудал нь өөрийн байргүй, шаардлагатай
тоног төхөөрөмж дутагдалтай байна. Түүнээс биш эрүүл мэндийн салбарт боловсон хүчин
хангалттай байгаа.

-Түлэнхийн төвд хамаат­ны чинь хүүхэд ирж байсан гэсэн үү?

-Дээр үед манай хамаатны хүүхэд
түлэгдээд, азаар эрүүл болсон. Холын садангийн хүү­хэд өнгөрсөн хавар түлэнхийн
шархнаасаа  болоод эндсэн юм. Бага насны хүүхэд
байсан. Тухайн үед түлэнхийн тос, эм, уургийн 
тарианууд маш их үнэтэй  юм байна.
Ар гэрт нь сэтгэл санаа, эдийн засгийн маш том цохилтууд ирдэг гэдгийг нүдээрээ  харсан л даа.

Өнөөдөр гэхэд би Түлэн­хийн тасагт
очсон. Хүүхэд гэлтгүй насанд хүрэгчид ч түлэгдээд очсон.  Коридороор нь алхахад хүртэл хэцүү байна лээ.
Түлэнхийн төв гэж хүмүүс яриад сурчихсан. Уг нь бол Түлэнхийн мэс заслын нөхөн сэргээх
тасаг л даа.

-Өнөөдөр ямар зорил­гоор очсон бэ?

-Тамир гээд эмч найз маань миний
төслийг дэм­жээд, АНУ-аас авчирсан дусал хийдэг памп аппарат долоон ширхгийг хувиасаа
хандивласан. Түүнийг нь би эмнэлэгт хүлээлгэж өглөө.

-Түлэнхийн тасагт бөөр, зүрхний дутагдлаас сэргийлэх тариа
хийх зориу­лалттай памп ч хүрэлцээгүй байдаг юм билээ?

-Хүрэлцээгүй биш, үнд­сэндээ
байхгүйтэй адилхан. Эрчимт эмчилгээ мэс заслын тасагт  11-12 өвчтөн байна. Арав гаруй хүний дунд хоёр­хон
ширхэг памп байна. Уг нь бол энэ тасагт  хэвтэж
байгаа хүний тоогоор байх ёстой. Өнөөдөр хүлээлгэж өгсөн дуслын пампуудыг  хянаж, шалгаад өвчтөнүүдэд хэрэглээд эхлэхээр
ямар ч байсан долоон хүн памптай болно.

-Мээдээ  Мобикомын
“Зүрх бүхэнд” зорилтот хөтөлбөрт ялалт байгуулж 
50 сая төгрөгийг авч чадахгүй байсан ч энэ хүмүүст дэмжлэг үзүүлээд эхэлжээ?

-Хөөрхий, таньдаг найз нөхөд
маань тусалж байхгүй юу. Тамираа Японд хавдрын чиглэлээр сурч байсан. Хав­дар­тай
хүнийг Тамираатай уулзуу­лаад,  танилцаж байсан
л даа. Тамир эмч маань энэ тухай сонсоод “Өөрийнхөө чадахаар тусалъя. Далайд дусал
нэмэр” гэсэн.

-Одноо гавьяат тусгай жор хэрэглээд байгаа юм  болов уу. Дандаа түрүүлээд байх юм?

-Монгол хүний сэтгэхүйд ядуу
хүнд тусалвал гоё гэж буугаад байх шиг бай­на. Миний хувьд эрүүл мэн­дийн салбарын
хүнд бай­гаа цэгт байхгүй  байгаа тоног төхөөрөмжийг
бий болго­чихвол  олон хүний аминд орно л
гэж зүтгэж явна.

-Мобикомынхон энэ зорил­­тот хөтөлбөрийг  хэрэг­­жүүлэхдээ та нарын саналыг сонссон юм болов
уу эсвэл энэ хөтөлбөрүүдийг та бүхэнд санал болгосон юм уу?

-Олон хүн нийгэмд хэрэг­тэй сайн
сайхан үйл хийхээр зориод мөнгө гуйж хаа сайгүй л явдаг. Тийм маягаар зөвхөн  бид тав ч биш түүнээс ч олон хүн  Мобикомд хандсан л байгаа. Энэ эмнэлэгт, хөгш­дийн
асрамжийн газарт, хүүхдийн  цэцэрлэгт туслаач
гэж ханддаг. Тэд тодорхой хэмжээний судалгаа явуу­лаад, нийгэмд хэрэгтэй байгаа
энэ таван төслийг дэмжихээр шийдсэн. Энэ бол шударга тохиролцоо. Бид тавыг суулгаж
байгаад, “Бүгдээрээ нийгэмд сайн үйл хийхийг хүсч байгаа. Бид төслийг чинь санхүүжүүлье.
Гэхдээ нэг л болзолтой. Хоорондоо өрсөлдчих. Айлын хүүхдүүдийг алийг нь гэх вэ”
гэсэн. “Түрүүлснийг нь санхүүжүүлье” гэсэн. Энэ бол ховор боломж л доо.  Мобиком нийгэмд хандсан зорилтот хөтөлбөр хэрэгжүүлж
байгаа нь  сайн жишиг. Саяхан Төв аймагт
“Номин”-гийнхон 700 сая төгрөгөөр далан хүүхдийн цэцэрлэг босгоод, улсад хүлээлгээд
өгч байна. Энэ маягаар Монголын маань амжилттай явж байгаа  компаниуд том жижиг гэлтгүй  бие биедээ туслах хэрэгтэй.

-Өрсөлдөөний үр дүн гарсны дараа Мээдээ сэтгэл санааны хувьд
ямаршуу үлдэх бол?

– Сэтгэл зовниж л  байна, стресст орж байна. Яагаад гэхээр миний
ард энэ төслийг дэмжиж байгаа хүмүүс бий. Эмнэлэгт шаналж байгаа хүүхдүүдэд жаахан
ч гэсэн дэм болох юм сан гэсэн нэг л зорилго бий.  Бидний ард амьд байхыг хүсч байгаа хүүхдүүдийн
хүсэл байгаа. Тэднийг сахиж байгаа ээж, аавын нүдэнд хурсан зовлон гунигийг бага
ч гэсэн нимгэлэхийг хүсч байгаа учраас үнэхээр ялагдахыг хүсэхгүй байна.

 Б.ЯНЖМАА

Өнгөрсөн долоо хоногт хөрөнгө оруулагчдын хоёр ч том чуулга уулзалт боллоо. “Инвест Монголиа”, “Дисковер Монголиа” чуулга уулзалтууд жил бүрийн өдийд өрнөдөг уламжлалынхаа дагуу мөнгөтэй эрхмүүдийг нэг дээвэр дор цуглуулав. Хөрөнгө оруулагчид энэ удаа өмнө ярьдаггүй нэг сэдвийг онцолцгоолоо. Бизнесмэнүүдийн онцолсон шинэ сэдэв нь геополитик.Хятад, Оросын төрийн тэргүүнүүд шил дараалан айлчилсан нь тэднийг ийм сэдэв хөндөхөд хүргэсэн юм. “Дисковер Монголиа”-гийн  урилгаар илтгэл тавьсан “IHS” компанийн Азийг хариуцсан дэд тэргүүн Нейл Ашдаун “Орос, Хятадын төрийн тэргүүнүүд ойрхон зайтай айлчилсан мэдээллийг Монголд хөрөнгөө оруулсан Лондон, Канадад амьдардаг бизнесмэнүүд сонирхон харцгаасан. Оруулсан хөрөнгөнд нь айлчлалаас үүдэж ямар эрсдэл гарах бол гэдгийг ч тунгааж суугаа. Монголын талаар хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулсан гэх мэт эерэг мэдээлэл гарч байгаа ч нэг сөрөг мэдээлэл гарангуут мөнгөө хийсэн улсад хүчтэй тусдаг” гэж онцолсон бол “Инвест Монголиа”-гийн эхний өдрийн хуралдаанд илтгэл тавьсан АНУ-аас манай улсад суугаа Элчин бүр ч ноцтой мэдэгдэл хийсэн юм. Элчин сайд Пайпэр Кэмбэлл “Сүүлийн үед олон улсын хамтын нийгэмлэг, түүн дотор энд байгаа монгол хамтрагчид маань “гуравдагч хөршийн бодлого”-ын худалдаа, бизнесийн тулгуур багана дээр арай бага анхаарах хандлага ажиглагдаж байна. Магадгүй бид геополитикийн тал дээр голчлон анхаараад , заримдаа бүр түүндээ толгой эргээд байгаагаас шалтгаалсан байж болох юм. Миний харж байгаагаар гуравдагч хөршийн бодлогын бүрэн дүүрэн хэрэгжиж амжаагүй чадавх нь эдийн засгийн харилцааны салбарт, худалдааны хэлэлцээрт, бизнесийн бодит хэлцлүүдэд байна”  гээд тодорхой төслүүдийг нэр заан жишээлсэн юм. Си Жиньпин, В.Путины айлчлалаас үүдсэн эдийн засаг дахь нөлөөлөл Монголд хийсэн мөнгөнд нь эрсдэл учруулах вий гэсэн болгоомжлол хөрөнгө оруулагчдад төрсөн нь дээрх хоёр чуулганыг сурвалжлах явцад тод анзаарагдаж байлаа. 

ГУРАВДАГЧ ХӨРШИЙН БОЛГООМЖЛОЛ

“Инвест Монголиа”-г  “Фронтиер” компаниас найм дахь жилдээ зохион байгуулсан юм. Энэ жилийн чуулга уулзалтын онцлог нь гуравдагч хөршийн оролцоог чухалчилсанд байлаа. Оролцогчид нь мөн л гуравдагч орны мөнгөтэй эрхмүүд. Гуравдагч хөршийн эдийн засгийн оролцооны талаар мэдэгдэл хийж байгаагүй АНУ-ын элчин нээлтийн хуралдаан дээр энэ талаар онцолж, “Гуравдагч хөршийн бодлого тусгаар тогтнолоо болон олон улсын тавцан дээр үүрэг гүйцэтгэх эрхээ тунхаглан бататгах орон зайг өөртөө бий болгоход нь Монголд тусалдаг болохыг энд ирсэн хүн бүр хүлээн зөвшөөрөх байх” гэж мэдэгдсэн юм. АНУ-ын элчинтэй  ижил агуулгатай үг унагасан бизнесмэн ч цөөнгүй байв. Гадны хөрөнгө оруулагчдаас гадна Монголын эдийн засагчдад ч тийм болгоомжлол төрөөд эхэлснийг Ч.Хашчулууны байр сууриас харж болохоор байлаа. Тэрээр “Өндөр хөгжилтэй орнуудын хөрөнгө оруулалт багасч, Рио-гийн хэрэгжүүлж байгаа Оюу толгой төслийн хоёрдугаар үе шат эхлэх эсэх нь тодорхойгүй байгаа энэ үед хоёр хөршийн төрийн тэргүүнүүд айлчилж урд хөршөөс орж ирэх хөрөнгө оруулалт эрс нэмэгдэх төлөвтэй боллоо. Монголын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд хөрөнгө оруулалтыг аль болох баланслах, аль нэг орны эзлэх хувь хэт их байвал аюулгүй байдалд таарамжгүй гэж үздэг” хэмээн ярьсан юм. Оролцогчдын ийм агуулгатай үгсээс “Инвест Монголиа-2014”-ийн гол фокус нь гуравдагч хөршийн оролцоог сануулахад чиглэсэн гэсэн дүгнэлтийг хийчихэж болохоор байна.

Гуравдагч хөршийнхний өөр нэг болгоомжлол нь уул уурхайн салбар дахь төрийн оролцоо байлаа. АНУ-ын ЭСЯ-ны Эдийн засаг, худалдааны хэлтсийн дарга Дэвид Уайш гэхэд л Газрын тосны шинэчилсэн хуулийн 38 дугаар зүйлд төрийн оролцоо хэт их байна гэсэн шүүмжлэл хэлж байсан юм. Хөрөнгө оруулагчдын техник тоног төхөөрөмжийг төр шаардлагатай үед дайчлан ашиглана гэсэн заалт хувийн өмч нэгдүгээрт тавигддаг капиталист орнуудын бизнесмэнүүд ой тоонд багтахгүй байгааг Дэвид Уайшийн үгнээс анзаарч болохоор байв. Хуралдааны хоёр дахь өдөр “Япон” гэсэн тусгай сэдвийн дор хуралдаан өрнөсөн.ЖАЙКА-гийн төлөөлөл ерээд оноос хойш үзүүлж ирсэн Японы тус дэмийг тоо баримттайгаар илтгэсэн нь  мөн л гуравдагч хөрш болох арлын оронтой эдийн засгийн ашигтай харилцаа эхлүүлэх цаг болсныг сануулсан хэрэг байлаа. Нарны зам, Нарны гүүр, Говь гэсэн бүтээн байгуулалтууд өрнүүлж, жижиг дунд үйлдвэрлэл хөгжүүлэхэд Монголын Засгийн газраас илүү мөнгө зарцуулсан Японы Засгийн газар дэд бүтцийн том төслүүдэд оролцох сонирхолтой байгаагаа “Инвест Монголиа”-гийн индрээс дуулгасан юм. Бас Таван толгой төсөлд оролцох сонирхол хэвээр байгаа нь чуулга уулзалтын үеэр анзаарагдсан. ПОСКО, Самсунг гэх мэт том компаниуд нь Монголд бүтээн байгуулалтын анхаарал татахуйц төсөл хэрэгжүүлээд эхэлчихсэн солонгосчууд гэхэд л бүтээн байгуулалтын том  төслүүдэд хамтрах сонирхолтойгоо мөн нуугаагүй.

ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧДААС ЭРГЭЖ ИРЭХИЙГ ХҮССЭН ХОЁР ӨДӨР

Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацаас жил бүрийн өдийд зохион байгуулдаг “Дисковер Монголиа”-д эдийн засаг өссөн оргил үед мянга гаруй хөрөнгө оруулагчид ирдэг байсан бол энэ жил 300 орчим бизнес эрхлэгч л ирсэн юм. Гадаадын хөрөнгө оруулалт 70 орчим хувиар унасан, гадны мөнгөтэй эрхмүүдийн Монголыг гэх итгэл алдарсныг оролцогчдынх нь тооноос харж болохоор байв. Монголд хамгийн их хөрөнгө оруулалт хийсэн “Рио” энэ удаа оролцохоос татгалзсан нь  гадаадын хөрөнгө оруулагчдад нөлөөлсөн гэж таамаглах хүн ч байна. “Рио”-гийн хувьд Оюу толгой төслийн хоёр дахь шатны санхүүжилтийн талаар Засгийн газартай өнөөдрийг хүртэл тохиролцоонд хүрээгүй нь “Дисковер”-т оролцохгүй байх шалтгаан болсон гэчихэд үнэнээс зөрөхгүй. Өмнө нь Оюу толгой төслийн хөрөнгө оруулалтын гэрээ зурагдах, үгүйдээ тулж эргэлзээ үүссэн үед “Рио” энэ чуулга уулзалтад оролцолгүй өнжиж байсан юм.

Хятадын даргын айлчлалын  үеэр хоёр орны Засгийн газар уул уурхайн чиглэлээр онцгой анхаарч ажиллахаар за зүй болсон. Энэ жилийн “Дисковер Монголиа”-д Хятадын цөөнгүй бизнесмэн ирсэн нь энэ таамгийг баталсан явдал боллоо гэж хэлэх хүн ч байлаа. “Дисковер Монголиа”-д Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг оролцож хөрөнгө оруулалтын орчноо яаж сайжруулснаа ярьсан бол Санхүүгийн зохицуулах хорооны зүгээс  Хөрөнгө оруулалтын сангаар дамжуулан Монголд хөрөнгөө оруулах таатай орчин бүрдсэнийг дуулгасан. Мөн Хөрөнгө оруулалтын газрын төлөөлөл Монголд мөнгөө хийсэн зарим хөрөнгө оруулагчдад татварын тогтворжуулалтын гэрчилгээ олгож эхлэхээр болсноо зарласан юм. Энэ мэт хөрөнгө оруулагчдын чихэнд чимэгтэй мэдээллийг засгийн зүгээс өгсөн ч  Ерөнхий сайд үг хэлнэ, Төрийн өмчийн хорооны дарга уул уурхай дахь төрийн оролцооны талаар илтгэл тавина гэсэн хүлээлт биеллээ олоогүй юм. Гадаадын хөрөнгө оруулалт эгзэгтэй байгаа энэ үед хөрөнгө оруулагчдад эргэлзээ төрүүлсэн ийм алхмыг албаныхны зүгээс хиймээргүй л байгаа юм гэж ярих оролцогч цөөнгүй байлаа.  “Дисковер Монголиа”-гийн сүүлийн өдрийн хуралдаанд Ерөнхий сайдын зөвлөх Д.Батмөнх “Монголын эдийн засгийг эрчимжүүлэх арга” хэмжээ сэдвээр илтгэл тавих байсан ч мөн л ирээгүй. 

Оролцогч нь эрс цөөрсөн “Дисковер Монголиа”-д оролцсон эрхмүүдээс Монголын эдийн засгийн талаар гэгээтэй үг унагасан хүн ч цөөнгүй байв.“IHS” компанийн Азийг хариуцсан дэд тэргүүн Нейл Ашдаун ”Сүүлийн үед хөрөнгө оруулалтыг татах бодлогыг идэвхтэй хэрэгжүүлээд эхэлсэн Мьянмар руу мөнгөтэй эрхмүүд шууд зориглож орохгүй байгаа. Зах зээлийг сонгосон ч шилжилтийн үедээ яваа, хагас цэргийн дэглэмтэй гэдэг нь Мьянмарыг эрсдэлтэй гэж үзэх хангалттай үндэслэл. Хөрөнгө оруулагчид Монголыг тэгж хардаггүй. Монгол тэдний сонирхлын төвд хэвээр байгаа. Хөрөнгө оруулагчдын Монголд мөнгөө хийхээс болгоомжилж байгаа зүйл нь улс төрийн эрсдэл” хэмээн ярьсан бол Оюу толгойн ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан Камерон МакРей “Хөрөнгө оруулагчид Монголд хөрөнгөө оруулах сонирхлоо илэрхийлж эхэлсэн. Энэ бол сайн зүйл. Монголын Засгийн газраас эерэг хандлага ажиглагдаж байна. Би асуудлыг аль болох эерэгээр харахыг хичээж байгаа” хэмээн онцолсон. Харин Голомт банкны Хөрөнгө оруулалтын банкны газрын захирал Э.Амарбаясгалан эдийн засаг ирэх жил бага хэмжээгээр өснө, 2016 оноос  арай гэгээлэг зураг харагдана гэсэн прогноз гарсныг хөрөнгө оруулагчдад сонирхуулсан юм. Дэлхийн арваад оронд бүтээн байгуулалтын төсөл санхүүжүүлсэн  “Pacific road capital” хөрөнгө оруулалтын сангийн  ажилтан Жиофф МакНамара Монголд мөнгө хийх боломж хэр байгааг судлахаар ирснээ  “Дисковер”-ийн оролцогчдод дуулгасан нь хөрөнгө оруулагчдын сонирхол үргээгүйн нэг жишээ болсон юм. Хайгуулын төслүүд таг зогссон хямралын үе ч гэлээ “Занаду майнс”, “Эрдэнэ ресурс”компаниуд Монголд явуулж байгаа хайгуулын төслүүдээ танилцуулсан нь хөрөнгө оруулагчдад бага ч гэсэн итгэл төрүүлсэн байх. “Дисковер”-ийн онцолж хэлэх нэг зүйл нь уул уурхайг хийрхлээс гаргах тунхагт яам, иргэний нийгэм, уул уурхайнхан гарын үсэг зурсан явдал байв. Эцэст нь онцлоход “Дисковер Монголиа”-д ирсэн гадны цөөхөн хөрөнгө оруулагчдад Зүүн Өмнөд Азид хамгийн бага эрсдэлтэй нь Монгол улс гэсэн эерэг прогнозыг гадны судалгааны компаниас өгсөн. Арван хоёр дахь жилдээ болж өндөрлөсөн “Дисковер Монголиа”-гийн энэ жилийн уриа нь “Эргэж ирээрэй” байсан юм. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

ОХУ-ын нутагт монгол бүсгүйг шатаасан хэргийн мөрөөр бид Тува, Хакасын нутгаар явж мэдээлэл авч болох эх сурвалжуудтай уулзсан билээ. Монголын хилээр гараад хамгийн түрүүнд Хандгайт сууринд очсон юм. Талийгаач тэнд таньдаг хүмүүстэйгээ уулзаагүй байв. Монголчуудын голчлон үйлчлүүлдэг цайны газар, зочид буудалд ч очоогүй байлаа. Харин ОХУ-ын МТС оператор компанийн утасны сим авахаар дэлгүүрт очжээ. Тэр үед нэг эмэгтэйтэй хамт байсан нь хамт Ак-Довурак орсон тува бүсгүй бололтой (Түүнийг гэрчээр байцаасан талаар өмнөх дугаартаа бичсэн билээ). Талийгаачийг ОХУ-ын иргэн биш учраас МТС-ийн сим өгөх боломжгүй гээд буцаасан аж. Тухайн үед тува эмэгтэй хамт явсан ч өөрийнхөө нэр дээр сим авч өгөөгүй гэнэ. Мөн утсаараа талийгаачийг яриулаагүй бололтой. Хандгайтад байх эх сурвалжийн мэдээлснээр талийгаач орос дугаартай утсаа гэртээ орхисноо Хандгайтад ирээд мэдсэн гэнэ. Мөн хамт явсан эмэгтэй нь талийгаачийг Хакасын Абакан хот явах гэж байгааг сонсоод “Би ч гэсэн тийшээ явна. Дайгаад яваач” гээд хамт явахаар болсон талаар Хандгайт дахь эх сурвалж хэлсэн. Кызылд уулзсан эх сурвалж тэр эмэгтэйг Монгол руу гарах гэж байгаад амжаагүй учраас буцах гэж байсан гэж ярьсан билээ. Мөн талийгаачийг огт таньдаггүй бөгөөд гар өргөөд машинд нь суусан гэж ярьсан. Харин Хандгайт дахь эх сурвалжийн хэлснээр дээрх тува бүсгүй талийгаачтай хамт хил дээрээс иржээ. Энэ мэдээллийг тодруулахад өнөөх тува бүсгүй гадаад паспорт дээрээ талийгаачаас 15 минутын өмнө Монголоос Орос руу гарсан дардас даруулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Монголоос Ак-Довурак руу буцаж байсан байна. Талийгаач өдрийн 14.45 минутад хилээр гарсан. Тэгэхээр тува бүсгүй Улаангомоос талийгаачтай хил дээр ирсэн байх магадлалтай байв. Учир нь тэр хоёрыг хил гарсны дараа “Боршоо-Хандгайт”-ын хилээс Улаангом руу явсан машин харагдаагүй гэнэ. “Боршоо-Хандгайт”-ын хил Улаангомоос 120 км зайтай. Тува бүсгүйг хүргэж ирсэн машин харагдаагүй учраас талийгаачтай хамт явсан байх магадлал бий аж. Тэр бүсгүй Ак-Довурак хүртэл талийгаачтай юу ярьж явсан нь тодорхойгүй байгаа юм. Мөрдөн байцаагчид тэр эмэгтэйг гэрчээр байцаасан гэх мэдээлэл бий. Тэр эмэгтэй талийгаачийг утсаараа яриулаагүй. Бас бууснаас нь хойш талийгаач нэг их хол явалгүй амиа алдсан зэргээс харахад тэр эмэгтэй сэжигтэй байх магадлалтай гэж албаны бус эх сурвалж ярьсан юм.

Тэр тува бүсгүйн Увс дахь түнш нь талийгаачийг таньдаг бололтой юм. Бас талийгаачтай хамт Увс аймгаас нэг эмэгтэй явахаар төлөвлөж байжээ. Гэхдээ тэр эмэгтэй хамт яваагүй үлдсэн байна. Талийгаач Улаангомоос явахдаа тэр эмэгтэйн гэрт очсон гэх мэдээлэл бас бий юм. Ингэж үзвэл тува бүсгүй талийгаачтай хамт явах гэж байсан эмэгтэйгээр дамжуулж машинд нь суусан байх магадлалтай.

Шатахуунтай машин дагаж Явсан уу?

Талийгаач Ак-Довуракт тува бүсгүйг буулгаад Абакан явж байхдаа ШТС-аас бензин авчээ. Тэндээс 50 орчим литр бензин авсан байна. Тэрээр “Crown” маркийн машинтай явсан. Өөрөөр хэлбэл, машиныхаа бензиний савыг дүүргэсэн гэсэн үг. ШТС-аас 20 орчим км яваад замаас 300 метр салсан байдаг. Тэгэхээр машины бензины сав бараг дүүрэн хэвээрээ байсан болов уу. Явж ирээд зогссон болов уу гэмээр хэргийн газарт дөрвөн дугуйны хаймар, тросны үлдэгдэл харагдана. Мөн машины гадна талын жижиг төмрийн үлдэгдэл харагдана. Талийгаач цагаан өнгийн машинтай явсан нь газарт үлдсэн эд ангиас харагдаж байв. Бусдыг нь эд мөрийн баримтаар аваад явжээ.

Дүүрэн шахуу бензинтэй машин шатсан бол дэлбэрч, эд анги нь ойр хавьд цацагдах учиртай. Гэтэл хэргийн газарт машины эд анги байрнаасаа огт хөдлөөгүй бололтой ул мөр үлджээ. Мөн хэргийн газрын ойролцоо хар тосны ул мөр үлджээ. Үүнийг шатахууны үлдэгдэл бололтой гэж хүмүүс ярьж байсан. Машин дэлбэрээгүйг харахад машины бензинийг асгаж дуусгасан. Дараа нь гаднаас нь шатаасан байх магадлалтай гэж хүмүүс таамаглаж байв. Шатахууны ул мөр үлдсэнийг таамаглахад хэргийн газарт шатахуун ачсан машин ирсэн байх магадлалтай гэнэ.

Машин шатсан газраас 20 хүрэхгүй метрийн зайд шороон зам байсан. Тэр замаар нүүрс ачсан машинууд явдаг бололтой нүүрсний хаягдал харагдсан. Бас уулын өвөр дэх малчдын өвөлжөө рүү явдаг зам бололтой юм билээ. Талийгаач Хандгайтаас Ак-Довурак руу долдугаар сарын 7-ны өдөр явсан. Харин эргүүлийн цагдаа нар машин шатсан байгааг долдугаар сарын 21-ний өдөр олсон байдаг. Тэгэхээр хагас сарын хугацаанд дээрх шороон замаар машин яваагүй гэдэгт хүмүүс эргэлзэж байгаагаа ярьж байсан. Гэхдээ зуны улиралд тэр замаар бараг машин явдаггүй гэх тайлбар бас хийж байлаа. Төв замаас 300 метр зайд, хонхор газарт шатсан машин харагдахгүй гэхэд шороон замаар машин явсан бол машин шатсан байгааг цагдаа нарт мэдээлэх учиртай баймаар.

Шатахуунтай машин бас төв замаас гарч талийгаачийн машин шатсан газарт очсон гэж үзвэл тэднийг дээрмийн бүлэг байх гэж хардах нэгэн ч байсан юм.

Машиндаа унтсан байдалтай харуулахыг зорьсон уу?

Талийгаач бүсгүй жолооныхоо ард суудлаа гэдийлгэж, хэвтсэн байдалтай байсан гэж шинжээчид дүгнэжээ. Түүнийг машиндаа унтаж байгаад гал алдсан гэж харагдуулахыг зорьсон бололтой гэж үзэх хүмүүс байсан. Цогцосноос ердөө чөмгөний хэлтэрхий төдий зүйл олдсон гэнэ. Тэр зүйлээс авсан генийн шинжилгээг ээж, дүү хоёрынх нь шүлс, цуснаас авсан дээжтэй харьцуулж талийгаач мөн эсэхийг тогтоох юм байна.

Бас хэргийн газарт Кызылд хүргэж өгөх учиртай байсан замаскны ул мөр үлджээ. Өөр ямар ч эд зүйл үлдээгүй гэнэ. Тэгэхээр 15 сая төгрөгтэй тэнцэх рублийг нь шатаахаас өмнө авсан байх магадлалтай аж.

Д.Ганболд: Генийн шинжилгээний хариу удаан хугацаанд гарна гэж хэлсэн

Тувагийн нийслэл Кызыльд амьдарч байгаа монголчууд дээрх хэргийн талаар мэдэж байсан ч ярихыг хүсэхгүй байлаа. Тэдний тайлбарласнаар тувачууд их дээрэнгүй, яаж ч мэдэхээр хүмүүс. Тиймээс тэр нутагт болсон хэргийн талаар хамаагүй яривал өөрсдөд нь аюул учрах аж. Мөн хүн амины хэрэгт холбогдуулан Кызыл дэх монголчуудыг байцаасан учраас болгоомжилж байгаа бололтой байсан. Гэхдээ тэнд байгаа монголчууд энэ хэргийг Тувад дээрэм хийдэг бүлэглэл үйлдсэн байх магадлалтай гэж таамаглаж байгаагаа ярьсан.

Тувад монгол бүсгүйг шатаасан хэргийн талаар тэндэхийн өдөр тутмын сонин болох Шын (Үнэн) сонины сэтгүүлчид ч сонсоогүй байлаа. Тэд энэ талаар ямар нэгэн мэдээлэл сонсоогүй, тэгээд ч ийм сэдвийн араас хөөх сэтгүүлчдэд эрсдэлтэй гэдгийг тайлбарлаж байв.

Ак-Довурак дахь цагдаагийн хэлтэст талийгаачийн ээж, дүү, хамтран амьдрагч нь мэдүүлэг өгсөн байна. Хэрэг Тувагийн нутаг дэвсгэрт үйлдэгдсэн учраас Кызыл дэх Мөрдөн байцаах газар шалгаж байгаа. Талийгаачийн ар гэрийнхэн хэргийг шалгах явцаа түргэсгэх хүсэлтийг Увс аймгийн Засаг даргаар дамжуулж Кызыл дэх консулын газраа хүргүүлжээ. Тиймээс бид хэргийн мөрдөн байцаалтын явц ямар шатандаа байгаа талаарх албан ёсны мэдээллийг авахаар Кызыл хот дахь Ерөнхий консулын газарт очлоо. Оросын тал Ерөнхий консулаар дамжуулж мөрдөн байцаалтын Монгол Улсад мэдээлж байгаа аж.

ОХУ-ын Кызыл хот дахь Ерөнхий консулын газрын Ерөнхий консул Д.Ганболдтой ярилцлаа.

–Тувагийн нутагт монгол бүсгүй сураггүй болоод хоёр сар шахам хугацаа өнгөрлөө. Бид энэ талаар сурвалжилж яваа юм. та энэ талаарх мэдээллийг хэзээ, яаж мэдсэн бэ?

-2014 оны долдугаар сарын 7-ны өдөр тэр хүн гэрээсээ гарсан байдаг. Хоёр хоногийн дараа буцаж ирэхээр явсан ч сураггүй болсон учраас ээж нь долдугаар сарын 17-нд надад мэдэгдсэн. Тэр үед би Увс аймагт явж таарсан юм. Энэ талаарх мэдээллийг сонсоод Консулын газар руугаа ярьж яаралтай бичиг хийлгэж тэр өдрөө эрэн сурвалжлуулж эхэлсэн. Маргааш нь Хакас руу эрэн сурвалжлуулах бичиг явуулсан. Ингээд 17, 18-наас Тува, Хакасын нутгаар албан ёсоор эрэн сурвалжилж эхэлсэн. Эрэн сурвалжилж байгаа талаарх мэдээллийг Гадаад харилцааны яамны Консулын газартаа хүргүүлчихсэн байлаа. Улмаар тэр сарын 21-ний өдөр албан бус мэдээлэл ирсэн. Албан бус мэдээллээр 21-ний шөнө Тувагийн Ак-Довурак хотын ойролцоох төв замаас 300 метрийн зайд хонхор газарт шатсан машин олдсон гэнэ. Энэ мэдээллийг сонсоод ОХУ-ын Холбооны мөрдөн байцаах хорооны Тува дахь салбар болох Мөрдөн байцаах газрын даргад албан бичиг хүргүүлж, дээрх мэдээллийг баталгаажуулж өгөхийг хүссэн. Үүнээс гурав хоногийн дараа бидэнд албан ёсны хариу өгсөн. Тэр мэдээллээр сураггүй болсон эмэгтэйн унаж явсан машин бүрэн шатсан байна. Жолооны ард хүн сууж байгаад шатсан. Гэхдээ хэн гэдгийг нь тогтоох боломжгүй гэдэг хариуг өгсөн. Ийм хариу аваад би өөрөө Увс аймаг явж аймгийн удирдлагад мэдэгдэж, ар гэрийнхэнд нь бодит байдлыг танилцуулсан.

–Ээж, дүү хоёр нь генийн шинжилгээ өгсөн. тэр шинжилгээний хариу хэзээ гарах бол?

-Мөрдөн байцаагч шинжилгээний хариу удаан хугацаанд гарна гэдгийг хэлсэн. Шинжилгээг зөвхөн Москвад хийдэг юм байна. Бэлдэцийг Кызылээс Москва руу явуулахад шуудангийнхаа хуваарийг хүлээдэг юм байна. Мөрдөн байцаагч өнгөрсөн долоо хоногт (Наймдугаар сарын 14-ний үеэр) шуудангаа хүлээж байна гэсэн. Тэгэхээр ямар ч байсан бэлдэцийг явуулсан гэж найдаж байна.

–Генийн шинжилгээнд явуулах бэлдэцийг авснаас хойш бараг сарын хугацаа өнгөрчихөөд байхад Москва руу явуулаагүй байна гэж байна. мөрдөн байцаалтын ажлаа хурдлуулах талаар шаардлага хүргүүлэх боломжтой юу?

-Гэр бүлийнхнийх нь зүгээс Увс аймгийн Засаг даргаар дамжуулж Тувад асуудал тавьсан. Шинжилгээний хариуг яаравчлуулж, эзэн холбогдогчийг нь тогтооход дэмжлэг үзүүлээч гэсэн утга бүхий бичиг манайхаар дамжиж ирсэн. Бид ч Тувагийн Мөрдөн байцаах газарт хүлээлгэж өгсөн. Тувагийн талаас одоохондоо манайд ямар нэгэн хариу ирээгүй байна.

–манай улсын гадаад харилцааны яам энэ хэрэгт хэр анхаарч байна вэ?

-Хохирогчийн талаарх албан ёсны мэдээллийг тухай бүрт нь мэдээлж бай гэдэг чиглэлийг яамнаас манайд ирүүлсэн. Үүний дагуу бид Гадаад харилцааны яаманд хоёр удаа бичиг хүргүүлж, мэдээлэл өгсөн.

–Тэр эмэгтэй машин цөөн явдаг, дээрэм ихтэй замаар явсан байна лээ. Ер нь монголчууд тувагийн нутагт халдлагад өртөх хэрэг таныг томилогдсноос хойш гарсан уу?

-Халдлагад өртөх тохиолдол гардаг. Манайхан Консулын газартаа мэдэгдэхгүйгээр өнгөрөх тохиолдол олон бий. Энэ хэрэг гарсны дараа хүмүүстэй уулзаж байхад 2014 оны хавар Абакан орох замд монголчуудыг буудсан гэж ярьсан. Энэ талаар Консулын газарт хэн ч мэдэгдээгүй байсан. Тэгэхээр монголчуудын амь насанд аюул учирсан тохиолдол гардгийг үгүйсгэхгүй. Ер нь улс дамжиж наймаа хийж явахад эрсдэлтэй шүү дээ. Ялангуяа ганцаараа явж байгаа тохиолдолд маш эрсдэлтэй. Тува ОХУ-ын зах хязгаар. Тэр утгаараа дээрэм ихтэй газар шүү дээ. Гэтэл иргэд маань амьдралын хойноос ганц, хоёроороо яваад байдаг. Бидний зүгээс анхааруулга, сэрэмжлүүлэг хүргэхээр бэлтгэж байгаа гэв.

Машинаас үлдсэн зүйл ердөө энэ

Хэргийн газар ийм хар тос ихээр асгарсан байв.

Б.Цэцэгдэлгэр

Манай улсад Хүүхдийн цусны хавдрын эмнэлэг байгуулах санаачилгыг гаргаж, улмаар ажил хэрэг болгож чадсан “Энэрэл нигүүсэл оюун билгийн төв” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Ажиа гэгээн Лувсантүвдэнтэй ярилцлаа. Тэрээр Богд Зонховагийн аавын хойт дүрээр Монголын Хөхнуураас тодорсон гэгээнтэн билээ.

–Юуны өмнө танд Монголын иргэд, түүний дотор хүүхэд багачуудад зориулж буянтай үйл хийж, эмнэлэг байгуулж өгсөнд баярлаж буйгаа илэрхийлье?

-Баярлалаа. Маш их баярлалаа.

–Та яагаад цусны хавдар, эмгэгийн төвийг байгуулах санаачилгыг гаргасан юм бэ?

-Бид өнгөрсөн хугацаанд олон олон хүмүүст тусалж, буян хийж байлаа. Гудамжинд байгаа нэгэнд хоол, унд өгөх эсвэл өнчин хүүхэд, багачуудад бэлэн хувцас тараах гэх мэт. Эсвэл бүр орох оронгүй хүмүүст гэр ч өгч байв.

Хэдэн жилийн өмнө Монголд шавь нартайгаа ирээд хүмүүст үргэлж тус хүргэж байх, байнгын буян хийе гэж шийдээд эмнэлэг барья хэмээн тохиролцсон юм. Гэвч эмнэлэг барих нь маш том хэмжээний ажил, би өөрөө эмч бишээс гадна хөрөнгө мөнгө ч хангалттай байгаагүй юм. Харин сүүлд Эх нялхсын төвөөс “Хүүхдийн хавдрын тасгийг томруул гэж байгаа, та бүхэн буян хийдэг бол бидэнд
тус хүргээч” гэсэн юм. Ингэхдээ гурван давхар барилга барьж өгөөч гэлээ.

Нэг давхрыг нь та бүхэн өөрсдөдөө, түүнээс дээшхийг хүүхдүүдэд зориулаач гэсэн юм. Үүнээс эхлээд ажил ундарсан даа. Энэ ажил их буянтай үйл байсан учир аяндаа л бүтлээ. Хүүхдийн эмнэлэг барина гэдэг маш том буян. Яагаад гэвэл хүүхэд гэдэг том хүнтэй адилгүй. Ямар нэг зовлон байсан ч өөрөө хэлж чадахгүй. Ялангуяа хавдрын өвчтэй хүүхдүүд их зовж байгаа. Тиймээс эмнэлэг барих асуудлыг хурдан хугацаанд ажил хэрэг болгохоор шамдсан нь тэр.

–Та эмнэлгийн нээлтийн үеэр хандив цуглуулах ажлыг үргэлжлүүлэн хийнэ гэж байсан. Түүнийг юунд зарцуулахаар төлөвлөж байна вэ?

-Эмнэлгийг анхандаа гурван давхар байхаар төлөвлөж байсан. Гэтэл гурван давхар эмнэлгээр яагаад ч хангалттай үйлчилгээ үзүүлж чадахааргүй байсан болохоор зургаан давхар болгосон. Түүгээр ч зогсохгүй Эх нялхсын төвөөс шинээр баригдах байранд мэс засал хийх, нярайгаа оруулах, ангиографийн аппаратаа суурилуулах зэрэг хүсэлт тавилаа. Ингэсээр барилга маань зургаан давхар болсноос гадна хоёр барилга болсон. Тиймээс өмнө нь төлөвлөж байсан төсвөөс хэтэрчихсэн. Өмнө нь дөрвөн тэрбум буюу хоёр сая ам.доллараар төлөвлөж байсан нь хаа ч хүрэхээргүй боллоо. Одоо сүүлд үзэхэд барилгын нийт зардал гурван сая ам.доллар болж байна. Хараахан нарийн сайн тооцоогүй байна. Энэ төлөвлөөгүй мөнгийг би найз болон шавь нараасаа зээлсэн. Одоо харин хандив үргэлжлэн орж ирвэл дутуу байгаа мөнгөө өгөхөөс гадна барилга барьсан компанид өгөх учиртай юм. Барилгын компани буян хийж байгаа болохоор тийм ч ихийг нэхэхгүй байгаа. Гэхдээ тодорхой хэмжээний мөнгө өгч таарна шүү дээ.

Нөгөө талаас цаашдаа буяны сан маягийн зүйл байгуулаад түүндээ цугларсан мөнгөөр орон нутагт эмнэлэг байгуулъя гэсэн бодол байна. Улаанбаатарт бол эмнэлэг олон байна. Улсын эмнэлэг 17, хувийн эмнэлэг том жижиг нийлээд бараг мянга хүрч байгаа бололтой. Харин хөдөөд эмнэлэг алга. Тиймээс яг хаана эмнэлэг хэрэгтэй байна вэ гэдгийг бид судалж байна. Яваандаа ажил хэрэг болгоно. Тиймээс хандив ирвэл үүндээ ч бас нэмэрлэх бодолтой.

–Таны хэлж буй дөрвөн тэрбум төгрөгийн хэдэн хувийг манай Засгийн газраас өгсөн юм бэ?

-Дөрвөн тэрбум төгрөгийн 500 саяыг нь улсаас өгсөн. Хоёр жилийн өмнө мөн 400 сая төгрөг өгсөн. Тухайн үед тендерийн асуудал гарч байлаа. Гэхдээ манай зүгээс тендер гэлгүйгээр өөрсдөө буян хийх компаниа сонгоно хэмээж ажлаа хийсэн. Тиймээс өмнөх өгсөн 400 сая төгрөгөөр тоног төхөөрөмж авсан. Харин сүүлд өгсөн 500 сая төгрөгийн талыг нь өгөөд талыг нь хараахан өгөөгүй байгаа.

–Та “Хандив өгсөн нь сайн байна, өгөхөөр амласан ч өгөөгүй нь өгөөрэй” хэмээн хэлсэн нь дээд удирдлагуудад хандаж ээ дээ?

-“Өгсөн та бүхэнд баярлалаа. Өгөөгүй нь харин өгөх хэрэгтэй шүү” гэсэн. Ер нь улсаас өгсөн мөнгө нь зууны 15 хувь нь. Харин үлдсэн 85 хувь нь хандивын мөнгө байлаа. Хандив дотор Монголын иргэдийн өгсөн хандив 30 орчим хувь нь юм уу даа. Үлдсэн нь бүгд гадны иргэд өгсөн байна.

Монголчуудын хандив цөөн байгааг би хувьдаа мэдээлэл бага байсантай холбон үзэж байгаа. Мэдсэн бол ард түмэн маш их хандив өгөх юм билээ. Монголчууд маань бүр үнэн сэтгэлээсээ баярлаад л өгч байсныг хэлэх хэрэгтэй.

Дээрээс нь бид том компаниудтай холбоо тогтоож чадаагүй. Бид Эрдэнэтийн нэг үйлдвэртэй холбоо байгуулсан. Тэд нэг өдрийн цалингаа өгөхөөр амласан. Ингэхдээ гурван удаа тасалж өгнө гэдгээ хэлсэн. Мөн Эх нялхсын төвийн эмч нар нэг өдрийн цалингаа өгсөн. Энэ мэт цалингаа өгсөн байгууллага бий. Үүнээс үзэхэд байгууллагуудыг цалингаа өгөхийг уриалбал хандив ихээр цугларах юм билээ.

Би нээлтийн үеэр хэлсэндээ “Их мөнгө өгсөн бол сүмбэр уул шиг, нэг төгрөг өгсөн ч сүн далайд дусал болж, буян хийж байна гэж бод” гэж хэлсэн. Аливаа буян багаддаггүй. Эмнэлэг барихад нэмэр болсон бол дотор нь суугаа хүүхэд “Энэ хүний буянаар би эдгэж байна” гэж бодно. Хандив өгсөн нь ч “Би буян хийж, хүнд тус хүргэлээ” гэж баярлаж сууна шүү дээ.

–Таны туулж ирсэн амьдралын тань түүхийг сонсмоор байна. Та бол Хөхнуураас төрсөн гэгээнтэн. Та тэнд өнгөрсөн бага насаа эргэн дурсахгүй юу?

-Би бол Хөхнуурын дээд монгол хүн. Намайг хоёр насанд Зонхова Богдын аавын хойд дүр байна гээд Гүмбүм хийд рүү авч явж байлаа. Ингэхдээ аав, ээжтэйгээ хамт явж байлаа. Гэтэл найман насанд маань Монголд 1937 онд гарсан их хэлмэгдүүлэлт шиг зүйл Гүмбүмд болоод миний аавыг шоронд явуулсан. Мөн миний багш, туслах гээд олон хүнийг барьж шоронд хийж, тэднээс нас барах нь барж байлаа. Бүр тэр үед лам болж болохгүй гээд манай сүм хийдүүдийг ч хааж байдал маш хүнд байсан. Их ч зовлон үзсэн дээ. Дараа нь намайг Бээжингээс удирдаж Хятадын сургуульд явуулсан. Яваандаа соёлын хувьсгал гарч арван хэдэн жил ажил ч хийлээ. Тэгж байгаад 1980 оноос Хятадын улс төрийн асуудал жаахан чөлөөтэй болоод бүр дарга, ноён энэ тэр болсон шүү.(инээв) Гэхдээ шашны талдаа л даа. Монголд бол бараг их хурлын гишүүн шиг эрх мэдэлтэй ажил ч хийж байлаа.

–Тэгээд та яагаад Түвд нутаг, Гүмбүм хийдээ орхин Америкт амьдрах болсон юм бэ?

-Түвдэд хоёр том Богд байдаг. Монголын есдүгээр богд шиг Түвдэд Ванчин Богд, Далай Богд гэж хоёр Богд байдаг. Далай Богд улс төрийн асуудлаар цагаачлаад гадаад улсад байгаа. Харин Ванчин Богд бол Хятадад байлаа. Соёлын хувьсгалын үед шоронд олон жил суусан даа. Сүүлд гараад ирснийхээ дараа том ноён болж, бурхан шашин, Түвд, Монголын соёлын сургуулийн талаар их тус хүргэсэн хүн. Гэтэл гэнэт таалал төгссөн. Таалал болсных нь дараа хойд дүрийг нь хэн хайх вэ гэдэг асуудал гарлаа. Бидний хувьд буюу шашны ёсоор Далай Богд хайх ёстой юм. Гэтэл Далай Богд Хятадын засагтай эсрэгцсэн тул боломжгүй боллоо. Тиймээс Хятадын засгаас нэг хүүхдийг Ванчин Богдын хойд дүрээр тодруулсан. Үүнтэй давхцаад Далай Богд өөрөө ч Ванчин Богдын хойт дүрийг мөн тодруулчихсан. Ингээд хоёр Ванчин Богдтой болсон юм. Гэтэл Далай Богдын тодруулсан Ванчин Богдыг Хятадын Засгийн газраас шоронд хийсэн, одоо түүний хаана явааг нь мэдэх хүн байхгүй. Ингээд Хятадын засгаас тавьсан Ванчин Богдыг сүсэглэх хэрэгтэй боллоо. Гэхдээ түүнийг хэн тоох билээ, хүн сүсэглэхгүй шүү дээ.

Хамгийн гол зүйл нь намайг тэр Хятадын Засгийн тодруулсан Ванчин Богдын багш бол гэсэн юм. Яагаад гэвэл миний нагац өмнөх аравдугаар Ванчин Богдын багш байсан юм. Тиймээс “Чи шинэ Ванчин Богдын багш бол. Чамайг ноён болгоё, мөнгө өгье, юу хэрэгтэй тэр бүхнийг чинь өгье” гэсэн. Миний хувьд түүнийг хүлээж авч чадахгүй учир 1998 онд зугтан гарч Америк явсан юм.

–Одоо эргээд нутагтаа очиж болохгүй юу?

-Цагаачилж гараад арван хэдэн жил боллоо. Одоо нутагтаа буцаж чадахгүй. Миний ээж, аав нас бараад их удаж байна. Харин ах дүү нар маань Түвдэд бий. Найз нөхөд, шавь нар маань ч байгаа. Гэвч би буцаж чадахгүй. Утсаар ч ярьдаггүй. Миний зүгээс ярих нь чөлөөтэй ч тэднийг зовоогоод яахав гэж боддог юм.

–Таныг Богд Зонховагийн аавын хойт дүрээр тодруулах гээд очих үед таны аав, ээж их баярлаж байсан тухай та өөрийн амьдралын түүхийг бичсэн номондоо дурдсан байсан?

-Их баярласан. Монгол, Түвдэд бурхан шашин шүтэж байсан хүн олон байгаа. Тиймээс өөрийн хүү нь их том гэгээнтэн боллоо гэхэд баярлах нь тодорхой шүү дээ. Нөгөө талаас хоёр настай хүүхдийг сүм хийдэд суулгах хэцүү болохоор аав, ээжийг хамт аваад явсан байдаг. Тэр үед машин унаа гэж байхгүй тул бид мориор явсан. Гэхдээ зам нь ойрхон, нэг өдрийн л газар юм.

Би ах дүү арван нэгүүлээ. Би ес дэх нь. Эхлээд аав, ээж хоёр маань Гүмбүмд хамт сууж байгаад дараа нь миний хоёр ах ирсэн байдаг. Тэдний нэг нь лам болоод нөгөө нь надтай хамт тоглох үүрэгтэй очиж байсан гэдэг.

–Таны ах дүүгээс одоо хэд нь Түвдэд бий вэ?

-Одоо хэдхэн ах, дүү минь байгаа. Нэлээд хэсэг нь нас барсаан.

–Таныг найман настай байхаас л шашныг хааж, лам нарыг зовоох болжээ дээ?

-Ер нь найм, найман жилийн давтамжтайгаар их үйл явдал болсон юм байна гэж би хожим бодож сууна. Би хоёр настайдаа Гүмбүм явсан. Найман насанд маань шашны их хэлмэгдүүлэлт болсон. Түүнээс хойш мөн найман жилийн дараа буюу намайг 16 настай байхад соёлын хувьсгал болжээ.

–Таны шашны анхны багш Жаяг гэгээн байсан юм билээ?

-Тэр хүн бол дээр хэлсэнчлэн аравдугаар Ванчин Богдын багш, миний нагац байгаа юм. Энэ хүн намайг бүр бага байхаас эхлэн надад их тус хүргэсэн хүн. Тийм болоод ч тэр үү, хэцүү цаг үед шоронд удаан суусан. Шоронгоос гараад малгай өмссөн. Малгай өмсөнө гэдгийг та бүхэн бараг мэдэхгүй болов уу. Эхлээд малгай өмссөн хүнийг хэн ч байсан доромжилж, загнаж, хараан зүхдэг байлаа. Сүүлд харин малгай өмссөн хүнийг муу хүн гэсэн ойлголт ард иргэдийн дунд төрүүлсэн. Тиймээс малгай өмссөн хүн энд тэнд явж болохгүй, бараг шоронд суусантай ижил байлаа. Нагац маань ийм байдалтай 10 жил явсан хүн дээ. Миний нагац тухайн үед надад хэлдэг байлаа “Та бүхэн залуу байна, жаахан байна гэж цагийг өнгөрөөж болохгүй ээ. Та нар эрдэм сурах хэрэгтэй. Нууцаар боловч ном сур” гээд надад нууцаар их ном, эрдэм заасан. Бичиг ч зааж байлаа. Би хятад, түвд, монгол, англи хэлээр ярьдаг. Харин монгол бичиг бичиж чадахгүй, түвд бичиг бол чадна. Хятадаар бичнэ, англиар бол бага зэрэг чадна. Энэ бүгдийг би өөрөө сурсан. Ийм их эрдэм сурах эхлэлийг нагац маань тавьсан байсан хэцүү үеийг хэрхэн даван туулсан бэ?

-Их хэцүү үе байлаа. Тэр үед ямар ч эрх чөлөө байхгүй. Ийшээ тийшээ явах хориотой. Бичиг сурах бүр ч хориотой. Тийм болохоор ч Жаяг багш биднийг “Ном сурах хэрэгтэй. Хэзээ боловч чамд хэрэг болно” гэж захидаг байлаа. Багшийн маань эрдэм ч мундаг. Бүгдийг цээжилчихсэн л надад заадаг байлаа. Би ч сурч чадсан шүү.

–Бүх зүйл хаалттай байх цаг үе Мао Зэдуныг өөд болоход арилсан гэж та дурсамж номондоо бичсэн байсан, “Мао халив, Тэнгэр цэлэмсэн нь” гэж?

-Тэр үед Мао Зэдуныг бурхан мэт үздэг байв. Айл гэр бүр, хүн бүхэн зургийг нь залаад хаана, юу хийж байгаагаа шалгагч нарт тайлагнадаг. Тэр ч бүү хэл тариан талбайд байхдаа хүртэл зураг, хэлсэн үгийг нь өндөрт зална. Орой ажил тараад явахдаа гэр рүүгээ авч явна. “Улаан дэвтэр” гэж Мао Зэдуны хэлсэн үгнээс бүрдэх номыг хүн бүр цээжилж, нэгд нэгэнгүй уншина. Дэлгүүрт очоод цээжилснээ шалгуулж байж авах зүйлээ авдаг байлаа. Хэлж чадахгүй бол юмыг нь өгөхгүй. Гэхдээ нэг өгүүлбэр хэлэхэд нэг л бараа авна. Ухаандаа будаа, давс авахаар бол хоёр ишлэл хэлэх ёстой. Түүгээр ч зогсохгүй автобусанд ороход энд тэндгүй Мао Зэдуны үгийг наасан байхаас гадна үг цээжлүүлдэг тусгай хүн дотор нь байдаг байв шүү.

–Энэ хүнд үед та Түвдийн ард түмний төлөө, шашныхаа үйл хэргийг үргэлжлүүлэхийн төлөө тэмцсэнийхээ хариуд шоронд суух ч энүүхэнд байсан биз?

-Тэр үед үг, үйлдлээ үнэнээр явуулах ямар ч боломжгүй байлаа. Тиймээс ч би гэдэг хүн бурхан номоо нуух, бултаж зугтаах, сүм хийдийн үнэт зүйлсийг хямгадах зэрэг олон нууц ажлуудыг хийж байлаа. Сүүлд 1980 оноос жаахан чөлөөтэй болох үед Засгийн газартай хамтарч ажиллаж байхдаа эвийг нь таарвал шашныг хамгаалах, соёлын тус хүргэх ажил хийхийг хичээдэг байсан юм. Тухайлбал, “Улаан загалмай”-н байгууллагыг анх Гүмбүм хийд дээр байгуулж байлаа. Хөдөө нутгаар болж буй ган, зуд, газар хөдлөлт гэх мэт зовлонд өртсөн хүмүүст хоол, унд, гэр оронгоор ч тусалдаг байв.

Тухайн үед миний бодож байсан ганцхан зүйл бол зөвхөн бурхан шашны ном уншихаас гадна өөрийн гар, биеэр тус хүргэвэл илүү их буян болдог юм байна гэдгийг ойлгосон.

–Далай багш таны амьдралын түүхийг “Тухайн үеийн Түвд, Өвөр Монгол, Дорнод Туркстаны монголчуудын түүх юм” гэж хэлсэн байдаг?

-Би АНУ руу гарсан жилээ буюу 1998 онд Далай Богдтой уулзсан. Бүр багадаа Далай Богдод мөргөж байснаас хойш 40 жилийн дараа дахин мөргөсөн нь тэр байсан юм. Ингээд уулзахад Далай Богд намайг үнсээд, сэтгэл нь их сайхан байгаа мэт байж билээ. Бид нэлээд удаан хугацаанд ярилцсан. Түвдийн асуудал болон яагаад нутгаасаа гараад явчихсан талаараа их нарийн зүйлийг ярьцгаасан. Энэ үед Далай Богд намайг “Гараад ирсэн нь сайн байна. Харин цаашид Хятадын Засгийн газартай яавал эсрэгцэхгүй байх вэ гэдгээ ярилцах хэрэгтэй байна” гэсэн. Би утгыг нь ойлголоо, шавь нь танд ямар тус болох вэ гэсэн. Тэгсэн Далай Богд “Чи Хятадад олон жил суусан. Хятадын Засгийн дарга, тэргүүлэгчидтэй холбоо сайн байдаг юм чинь тэдэнд захидал бичнэ үү” гэсэн. Тиймээс би тухайн үеийн дарга Зянь Зэминьд захидал бичлээ. Хариу нь ч ирсэн. Түүнд Далай Богдын тухай бол яриагүй байна. Харин намайг “Юунд бидэнд хэлэхгүйгээр гараад явсан юм бэ. Энэ их муухай байна. Одоо хурдан хүрээд ир. Хэрэв хүрээд ирвэл таныг ямар ноён байсан буцаагаад өгье. Хэрэв ирэх гээд мөнгө байхгүй бол аль улсад ч байсан манай Хятадын элчингээс ав” гэсэн байсан. Миний хувьд мөнгөгүй болоод гарсан юм биш. Бүр том ноён, дарга болох гээд гарсан ч юм биш. Далай Богд бас хэлж байсан юм, манай бурхан шашны асуудал байна шүү дээ.

–Далай багш та хоёр тэр үед хэрхэхээр ярилцаж байв. Ер нь цаашид юу хийвэл дээр вэ?

-Хэцүү л байна. Хэлж мэдэхгүй юм. Шинэ Ерөнхийлөгч Си Жиньпин гараад ирлээ. Энэ хүний аав Далай Богдтой их холбоотой хүн. Би ч энэ хүнийг таньдаг, мэддэг. Энэ талаас нь бодоод үзвэл яваандаа сайжирна байх хэмээн найдаж, ерөөл тавьж байна. Түүнээс бус ингэнэ, тэгнэ гэж хэлж мэдэхгүй байна даа.

–Та буцаад очвол Хятадаас тодруулсан Ванчин Богдын багш л болох уу?

-Тэр одоо өнгөрсөн хэрэг болсон. Би дахиад явбал хэцүү байгаа. Одоо явж чадахгүй байх аа. Бүр яваандаа сайхан болоод чухам Хятадад ардчилал өрнөөд чөлөөлөгдвөл л түр явж чадна. Түүнээс бус явах завшаан одоохондоо байхгүй байна.

–Энэ байдлаа хамаагүй ярьж хэлэх нь танд эрсдэлтэй юу?

-Хамаагүй яривал надад аюултай ч байж магадгүй. Гэхдээ би үнэнийг л хэлдэг. Ямар ч аюултай байсан үнэнийг л хэлнэ. Хүн ямар ч байж болно. Хятад хүмүүс дотор ч сайн хүн байна. Түвд хүн дотор ч муу хүн бий. Муу хүн байлаа гээд хаяж болдоггүй. Сайн хүн улс төрийн үйл хэргийн улмаас буруу зүйл хийсэн бол эргээд сайхнаар ариулах арга байдаг болов уу л гэж би боддог юм даа.

–Та хоёр ч удаа Монголд ирж байна. Энд ирэх бүрт танд ямар сэтгэгдэл төрдөг вэ?

-Монголдоо ирээд их сайхан байна. Би анх 2006 онд ирсэн. Анхны сайхан зүйл нь онгоцны буудалд буугаад л монгол хэлээрээ ярьж байна. Энэ бол их чухал. Монголчууд өөрсдөө үүнийгээ мэдэхгүй дээ. Бид дэлхий дээр олуулаа. Өвөрмонгол, Буриад, Халимаг гээд бий. Тэд ч монгол хэлээ чухалд тооцдоггүй. Угтаа бол энэ маш чухал зүйл юм шүү дээ. Өөрийн нутаг дээр өөрийнхөө соёлыг чөлөөтэй хэрэглэнэ гэдэг сайхан хэрэг. Үүнийг бодох хэрэгтэй. Жишээ нь, Түвд хүн Энэтхэгт цагаачлах тухайлбал Далай Богдыг дагаад явсан бол Төвд хэлийг бараг сурахгүй. Гол нь Энэтхэг бичиг, үсэгтэй л болно. Америкт явбал англиар ярина, бичнэ. Өөрийн хэлийг мартана шүү дээ. Монгол хүн үүнтэй ижил. Америк яваад амьдарч байгаа олон монголчууд бий. Тэдний зарим нь тэнд суурьшихыг бодож байхад эх орондоо ирэхийг хүсч байгаа нэгэн ч бий. Бүр үр хүүхэд нь тэндээ төрчихвөл монгол хэлээ мэдэхгүй өсч таарна. Өөрийн хэл, соёлоо мартвал юу ч үгүй болно л гэсэн үг. Монголд энэ бүхэн байгаа нь маш сайхан хэрэг. Ер нь аливаа үндэстэн хэл, соёлоо хайрлах, хамгаалах нь туйлын чухал.

–Таныг хөдөө нутгаар явж байна гэж сонссон. Монгол ёс заншил маань тэнд уламжлагдан үлдэж үү?

-Хөдөө нутгаар явлаа. Их сайхан байлаа. Багадаа, өөрийн нутагтаа байхад ямар байсан тэр янзаараа байна. Сүү барин угтаж, дээж өргөн үдэж байна. Гэрт ороход хоймортоо залж, цайныхаа дээжийг барина. Монголын өв соёл тэр чигээрээ хадгалаатай байна. Үүнд би маш их баярлаж байгаа.

Нөгөө талаар Монгол маань хөгжөөд сайхан болж байна. Гэхдээ бас сул тал байгааг хэлэх хэрэгтэй. Миний хувьд буян хийж амьдарч ирсэн. Буян хийхэд нэг талаас сайхан байх ч нөгөө талаар хэцүү зүйл бас бий. Гурван сая ам.доллараар эмнэлэг барина гэдэг тийм ч амар биш. Гэхдээ ямар ч байсан чадсан. Энэ бол миний хэлж буй буян хийхийн сайхан нь.

Харин хэцүү зүйлийг нь хэлье. Монголчууд та минь юу ч байсан хүн бэлдээд өгчихнө гэж харж сууж болохгүй. Өөрөө зүтгэх хэрэгтэй. Нэг хүн хандив өгнө, хоёр дахь нь өгнө. Харин гурав дахь нь өгөхгүй шүү. Монголчууд бол тийм их баян биш. Бүр Африкийн орнууд шиг ядуу буурай ч бас биш. Мал маллаж ирсэн уламжлалтай болохоор ямар ч тохиолдолд буурай байхгүй нь лав гэж би боддог юм. Гэвч ингээд болоод байна гэж бодож болохгүй юм. Улам сайхан болгохын төлөө өөрөө зүтгэж, хөдөлмөрлөх хэрэгтэй. Ядаж л хандиваар босгосон зүйлээ цаашид яаж амжилттай ажиллуулах вэ, ямар менежмент хийх вэ гэдгээ маш сайн бодож, төлөвлөх хэрэгтэй.

Бид эмнэлгээ орчин үеийн стандартаар хийсэн. Энэ нь нэг зорилго агуулж байсан юм. Учир нь монголчуудын мөнгө Монголдоо үлдээсэй гэсэндээ тэр юм. Одоо нэг талаараа ч гэсэн гадаад явж гадныханд мөнгөө өгөх хэрэггүй болсон.

–Манайхны дунд уул уурхайг хөгжлийнхөө гарц мэт боддог хүмүүс бий. Та үүнийг юу гэж бодож байна вэ?

-Үүнийг хэлж мэдэхгүй юм. Гэхдээ би хувьдаа боддог юм, ганц Монгол ч бус дэлхийн олон улс оронд хаана л уул уурхай байна тэнд байгаль дэлхий сүйдэж, ус ургамал бохирдож байдаг. Байгаль дэлхийгээ хамгаалах хэрэгтэй. Ямар аргаар, яаж вэ гэдгийг би бизнесмэн бас мэргэжлийн хүн биш болохоор сайн хэлж мэдэхгүй юм. Бид энэ дэлхий дээрээ амьдарч байна. Эх болсон дэлхийгээ хайрлахгүй бол яваандаа хаана амьдрах билээ. Энэ бол маш чухал асуудал. Үүнийг хэн ч гэсэн анхаарч, бодож явах учиртай юм.

–Эмнэлгийн нээлтийн үеэр таныг Д.Чойжамц хамбатай дотно ярилцаж байхыг харсан. Та хоёр Монголын бурхны шашны талаар хэр ярилцдаг вэ. Ер нь манай шашны хандлага нь ямар байна вэ?

-Монголын Д.Чойжамц хамба, Ч.Дамбажав хамба нар бол олон жил бурхан шашны тэргүүнээр ажиллаж байгаа хүмүүс. Бурхан шашин гэдэг бол зөвхөн сүм, хийдэд суугаад ном уншихыг хэлдэггүй. Хүнд яаж тус хүргэх вэ гэсэн асуудлыг мөн чухалчилдаг. Монголын бурхан шашны тэргүүнүүд ч ингэж боддог болов уу.

Миний болон манай дээд үеийн хүмүүс шашныг шүтэхдээ сүмд мөргөөд, уншсан номыг нь сонсоод л гардаг байлаа. Харин одоогийн залуучууд бол зөвхөн ном уншихыг сонссоод зогсох бус юунд хэрэгтэй, ямар утгатай вэ гэдгийг мэдэхийг хичээдэг болсон. Түүгээр ч зогсохгүй амьдралд нь тус болбол итгэнэ, үгүй бол итгэхгүй. Энэ бол бурхан шашин хүнд хэрэгтэй, хүмүүс итгэх шаардлагатай гэсэн үг биш. Гагцхүү өөртөө тус болж байгааг мэдэх ёстой юм. Бурхан шашин надад бол их тус хүргэсэн. Үүнийг олон хүн мэдээсэй. Тэгвэл надтай адилхан тэр хүмүүст ийм тус ирнэ гэж боддог юм.

–Манайд олон шашны урсгал бий болсон. Бурхны шашны уламжлалтай бидэнд тэдгээр шашин өгөөжөө хэр өгөх бол?

-2006 онд намайг ирэхэд Есүсийн шашин их бага байсан. Анх 1990 онд Ардчилал гарч ирж байх үед Есүсийн шашин бараг байхгүй, дөрвөн пастор л байсан гэсэн мэдээлэл уншиж байсан юм байна. Харин сүүлд 2006 онд ирэхэд Есүсийн 200 сүм байсан гэсэн. Хэдэн жилийн өмнө энд АНУ-ын Элчин сайдын яамнаас зохион байгуулаад нэг бага хурал хийсэн юм. Тэр хурлын үеэр Есүсийн шашин бараг 400-аад болсон гэдгийг хэлж байлаа. Тухайн үед манай бурхан шашны лам нар үүнд санаа их зовж байсан. Харин би бол зовохгүй байна. Яагаад гэвэл ямар шашин шүтэх нь хувь хүний өөрийн сонголт. Монгол бол угаас бурхны шашин шүтдэг хүмүүс. Гэтэл өнөөдөр ямар учраас бурхны шашин сулраад Есүсийн шашин дэлгэрээд байна вэ гэхээр тэдний хүмүүст тусалж байдагт байгаа болов уу гэж би боддог юм.

Харин бид нар Бурхан багшийн захиас буюу бурхны философийг олон нийтэд ойлгуулах хэрэгтэй. Тэгвэл өөр шашныг шүтэж байсан хүмүүс ирнэ. Түүнээс энэ хүн өөр шашин шүтээд байна, би яах вэ гэж санаа зовох хэрэггүй юм. Жишээлбэл, би АНУ-д амьдарч байна. Гэтэл эртнээс шүтэж ирсэн Есүсийн шашнаа шүтэлгүйгээр манай хийдэд ирдэг олон америкчууд бий. Тэд яагаад ирж байна гэхээр бурхны шашны утгыг мэдээд ирж байгаа хэрэг. Тухайлбал, бясалгалыг яаж хийх вэ, бясалгал хийснээр зөвхөн бурханд мөргөснөөс илүү сэтгэл санаа хэрхэн тайвширдаг вэ гэдэг утгыг ойлгож авсан хэрэг шүү дээ.

–Бурхны шашны нэг гол номлол нь хүн дотоод сэтгэл санаагаа ариун байлгах ёстой гэдэг. Таны ярьж буй бясалгал ч үүнтэй холбоотой биз?

-Бурхан шашны хэлдэг хоёр гол зүйл байдаг. Энэ нь нинжин сэтгэл, оюун ухаан юм. Нинжин сэтгэл бол ганц өөрийн бие бус бусад бүх хүмүүст хайртай байхыг хэлнэ. Монгол хөгжөөд сайхан болж байгааг хэлсэн. Гэхдээ ингэж хөгжихийн хэрээр гагцхүү мөнгийг хэрхэн ихээр хураах, яаж баяжих гэсэн бодлыг үргэлж бодож байгаа нь буруу. Монголчууд баяжих нь сайн хэрэг. Гэхдээ үүнтэйгээ зэрэгцээд өөрийнхөө улсыг улам сайжруулахыг бодох хэрэгтэй. Нэг монгол хүн Америкт очоод байшин худалдаад авчихлаа гэхэд монголчууд сонирхох нь дамжиггүй. Америкчууд бол тэгэхгүй. Нэг сая ам.долларын байр авчихсан ч тэнд бол хэн ч анхаарч үзэхгүй. Түүний оронд эх орондоо байж, бусдад хайраа түгээн, Монгол Улсаа яаж хөгжүүлэх вэ гэдгийг л бодох хэрэгтэй юм даа. Ах дүү нар, бүр танил биш байсан ч болно. Гэхдээ монголчууд бид нэг нэгэндээ хайртай байх ёстой юм шүү дээ. Ингэж гэмээнэ бурхны шашны үзэлтэйгээ ч таарна.

Оюун ухаан гэдэг их гүнзгий юм. Өөрөө өөрийгөө, ганц би гэж бодохгүйгээр олон түмэн, ард иргэд нийт нэг цул гэж бодох юм бол бурхны буяныг мэдэх болно. Энэ хоёр утгыг сайн ойлговол ямар ч хүн сайн, сайхан амьдарна.

–Монгол хүнд дээрх хоёр чадвар бүрэн бий болов уу?

-Байлгүй яахав. Монгол хүн дэлхийн хаана ч гэсэн монгол хүнтэйгээ таарахад ах, эгч хэмээн хүндэлж уулздаг. Энэ бол манай дээд үеэс үлдээсэн сайхан уламжлал. Үүнийгээ ч цаашид авч явах нь чухал.

–Шашны талаарх яриагаа энэ удаа өндөрлүүлж, таны монгол найз нарын тухай асуумаар байна. Зохиолч Г.Аюурзана танд зориулж “Шүгдэн” романаа бичсэн гэдэг. Та хоёр сайн найзууд уу?

-Тийм роман бичсэн байна лээ. Г.Аюурзаныг бол сайн танина аа. Гэхдээ номынх нь талаар сайн мэдэхгүй байна. Зохиолч хүн өөрөө сэдвээ олдог шүү дээ.

–УИХ–ын гишүүн асан Батж.Батбаяр тантай нэлээд ойр байдаг гэсэн?

-Сайн танина. Б.Батбаяр гишүүн, Б.Баатарзориг зэрэг ноён, дарга хийж байсан олон хүмүүсийг танина. Тэд ирээд ямар нэг зүйл дээр тус болох уу гэдэг. Нөгөө талаас ажил үйлсийн ноён нуруу, мэргэ төлгө үзүүлэх нь ч бий. Би ном уншдаг. Гэхдээ ганц миний найзууд, ноёдууд сайхан болчихоосой гэж уншдаггүй л дээ. Олон нийт ард түмэн, амьдрал нь жаахан гундуу яваа нэгэнд тус болоосой гэж боддог юм. Ерөөс миний дотор бүх хүн нэгэн ижил бодол төрүүлдэг. Ер нь улс төрийн төлөө яваа найз нартаа би хэлдэг юм, та нар сайн сайхан зүйл хийхдээ олон нийтэд тус хүргэх зүйл хийгээрэй л гэж захидаг даа.

Т.ГЭРЭЛМАА

Доржийн ГАРМАА

Сүүлийн хэд хоног Балдан өвгөний нойр хулжаад, шөнө мэлтийтэл харж хэвтдэг болов. Заримдаа тавхай нь улнаасаа халуу оргиод байх суух газаргүй болоход хөнжлөө тийрч дэмий л тийчилж тийчилж түр дуг хийхдээ элдэв юм зүүдэлнэ. Маргааш нь тэр бүхнээ зүүдэлсэн үү, эсвэл сэтгэлдээ санан дурссан уу, ойлгож ядна. Хүү бэр хоёр нь хүүхэдтэйгээ баруун орон дээр туйлын тааламжтай унтаж байлаа. Өрхөө бүтээсэн гэр харанхуй, зуухны амаар унтран алдаж байгаа ганц цог ёлтойно. 

-Үгүй, үгүй… Балдан үхэх болоогүй. Нас ч тийм дор орчихоогүй байна. Жаран долоон нас гэдэг бас тартагтаа тулсан нас биш. Аав минь ная шахаж байхдаа унасан юм, хөөрхий.

Ийнхүү бодоход нь насаараа үерхэж, хэрэлдэж хэлэлцэж яваа Жамсран нь саяхан нэг ирээд, 

-Ай хөөрхий Балдан минь, чи арай л эрт чавганцын малгай өмсчээ. Морь унаж холын уулын толгой дээр гарч алсын бараа хардаг ч болоосой. Өтөлсөн болохоос үхсэн биш, эр хүн байна даа гэж билээ. 

Ер нь Жамсран хэзээд үг хатуутай, тэр нь Балданд тус л болж байснаас хор болж байгаагүй. Цэрэгт явж бичиг номтой гэгдэж, багийн дарга, сумын нарийн бичгийн даргын албан хааж явсан Жамсрангаас тэр баахан хулчийдаг боловч нэг голын юм гээд хажууд нь тоохгүй царай гаргадаг байв. Харин одоо бодоход бүх амьдралынхаа турш зөрсөн ганц зүйл байсан нь хүүгийн тухай маргаан байжээ. 

-Чи хүүгээ хүнээс гажууд амьтан болгох нь… гэж Жамсран хүүгийн нь багад нэг хэлж билээ. 

Яагаад, юунаас болж анх тэгж муудалцлаа даа? Балдан бодлынхоо үзүүрийг олох гэсэн мэт хөнжлөө татаж хөлийн нь тавхай даарч байгааг мэдээд далд хийв. Зуухан дахь цог унтарчээ.

Миний хүү хэнээс ч дутахааргүй, хавь ойрын хүүхнүүд шуугихаар сайхан эр болно. Амьдрал голомт түших тэр цагт Балдангийн хүү эцгийн хэрийн ухаан сүйхээтэй байж, суусан газраасаа шороо атган босдог л хүн болбол барав. 

Амьдрал гэдэг эрхий ороох сур, эд өлөг, адуу мал шүү. Түүнийг хэн ч зүгээр өгөхгүй… гэж Балдан хүүгийнхээ багад боддог байв.

Атигар Балдан аргатай эр байжээ. Тээр жил тасын үүрэнд нэг орж билээ. Бие хөнгөн, жижиг биетэй учир асга өөд авиран авирсаар тасын үүрэнд хүрчээ. Тас шувууны үүрнээс юу ч олж болно гэж нутгийнхан нь ярьдаг байжээ. Уулын цавчим эгц оргилд байх үүрэнд зориглон авирч хүрвэл арван алд аргамж, алтан сүх олдог. Тэр аргамж, алтан сүхийг авч чадсан хүн баяждаг гэлцжээ. Балдан новш ноохой, мод хад, амьтны яс хөглөрсөн арваад алд аргамж, алтан сүх олсонгүй. Харин тэдгээр элдэв юмсын дотроос хатсан хуруутай алтан бөлзөг нэгийг олсноо хэнд ч хэлэхгүй тас нуужээ. 

Ай бурхан, одоо ч гэсэн санахад эвгүй санагдана. Балдан огтын хөрөнгөгүй ядуу мөртөл, чухам тэр шижир алтан бөгжийг зараад анхныхаа малын барааг харсан удаатай юм. Түүнээс хойш Балдан олз омгийн тэнгэртэй болсон гэж хувьдаа бодно. Өвөл хаварт чонын хойноос хөөцөлдөж, ганзага мялааж явав. Чоно үүрэндээ өлзийтэй гэлцдэг. Үүрэндээ ямар ч амьтан руу дайрах ёсонгүй. Байгалийн жам тийм юм. Балдан түүнийг багадаа биеэр туулжээ. Тийм ч учраас хүүгээ таван нас хүрмэгц л нэг хавар дагуулаад гарчээ. Замдаа амьдрах ёсыг ярьж, ямар ч аймшигтай юм үгүйг хүүд хэлж ятгаж ятгаж ууланд очиж билээ. Үүрэнд яг орох болохоороо хүү нь айж, царай нь хувхай цайгаад уйлж бахиран гэдрэг зугтжээ. Балдангийн уур хүрэв. Гэдрэг цахалсан нялх амьтныг хүчээр чирж чонын үүрний аман дээр авчраад, аргамжаар оосорлож ганц түлхээд агуй руу оруулжээ. Тэгэхэд Балдан төрсөн эцгээс гарамгүй зориг гаргасан. Араатны нүх рүү бүү хийгээч гэж түмэнтээ гуйсан харц, цонхийсон царай, жаахан биеийг Балдангаас өөр хүн бол хараад эрх биш өрөвдөх байсан. Харин Балдан олзыг алдаж болохгүй гэсэн шунаг сэтгэл нь дийлж, чонын үүр рүү оруулсан хэрэг. Харанхуй даган агуй руу нь хүү нь хорхой шиг арваганасаар далд ороход Балдангийн сэтгэл сая хачин болжээ. Харин хэдхэн мөчийн дараа Балдан авах ёстой ан нь шуудайн ёроолд гийнасаар аргамжааны үзүүрт татагдан гарч ирэхийг нь үзэж билээ. Түүнээс хойш Балдан хүүгээ өөрийн гараар хүн болгоно гэж хатуу шийджээ.

Галсанг сургуульд байхад нь хүүхдүүдтэй нийлж пионерийн ажил, уран сайханд оролцож гүйхэд нь Балдан эрс хорьж билээ. Ер нь сургуулийн хэдэн жилд Балдан хүүгээсээ салсангүй. Балдан түүнийг эхээс нь ч, өөр хүнээс ч ер нь юм болгоноос харамлаж байлаа. Дунд сургуульд хүү нь биеийн тамирт сонирхолтой болж тэмцээнд ороод гүйлтээр түрүүлж хүртэл үзэв. Эцэг хүүгээ дуртай тоглоомноос нь салгах гээд чадсангүй. Ер нь хүүхэд өсөх тусмаа сургуулийн ажилд илүү автаж сонирхох дурлах юм руугаа зодуур нүдүүрийг эс тоон зүтгэх шинжтэй болсон нэгэн намар Балдан сумын төв рүү нүүсэнгүй. Хүүгээ ч сургуульд явуулсангүй. Тэгэхэд Жамсран ирж:

-Чи ер нь яасан мунхаг хүн гээч вэ? Энэ хүүхдийн замыг алдууллаа. Сургуульд нь одоохон хүргэж өг! гэжээ.

-Цөг! Чи миний хүүгийн толгойг мэддэг болол юу? Ганц хүүгээ яахыгаа би мэднэ… гээд Балдан халгаасангүй.

-Чи өөрийн ухаанаар энэ хүүхдийг амьдралд сургана гэж бодож байна. Гэтэл чиний тэр ухаан гэдэг юу вэ? Явган заль, эдийн шунал… Энэ хүүхдийг чи багаас нь эвджээ. Сумын төв дээр нүдээ нээгээгүй гөлөг цохин алж байхад нь би нэг тааралдаж байсан. Чиний өнөөх чонын бэлтрэг түүлгэж сургасны эцсийн дүн энэ. Хүүг чинь хүүхдийн илүү дутууг анддаггүй, хаясан гээснийг олбол өгдөггүй гээд л багш нар ярьж байсан. 

Жамсрангийн энэ үг Балданд доромжлол шиг санагдаж байлаа. Тийм ч учраас Балдан арай л Жамсрантай барилцаж авсангүй. 

-Ганц хүүгийнхээ толгойг яахаа би мэднэ… гээд үлджээ. Үнэндээ ч Балдан хүн болгон эрдэмтэй болох албатай бус аа. Балдан хүүгээ өөрийн ухаанаар хүмүүжүүлж чадвал эрдэм нь тэр болно. Түүгээрээ хувь тавилангаа зохионо биз… гэж боджээ. 

Балдан өвгөн харанхуй гэрт нойр нь хүрэхгүй тийчлэн тийчлэн ийн бодов. 

Өглөө босоход тэнгэр цэлмэг боловч хээр тал хяруу адил нимгэн цасанд дарагдсан байлаа. Галсан цайгаа уугаад морио эмээллэж:

-Мөр харъя. Шинэхэн цастай аятайхан өдөр байна. Өдөр тийшээ нар гарвал дулаахан болно. Ер нь ч хаваржаа руу нүүх цаг дөхлөө. Аав та Цэцэгмаатай элбэлцээд пингийнхээ юмыг салхинд сэрвээж хатаахыг бодоорой… гээд буу үүрэн мордов.

Балдан хүүгээ явахад гаднаа зогсоод хүн өсөх гэж мөн ч хачин аа. Тэр явж байгаагий нь хар даа. Уул аа, уул… Гэтэл эцэг нь болсон би гэж аргалын шээзгийд багтчихаар ийм хатингар туранхай амьтан байх гэж… Даанч энэ золиг барилдахгүй юм даа. Ноцолддог сон бол сумын наадамд түрүүлээд жил болгон даага авах байсан гэж бахархан бодов. “Миний хүү хангай шиг эр болтлоо эцгийн үгнээс гарахгүй өссөн. Эцгийн ухаанаар өдий хүрч яг л над шиг аливаад арга зальтай, амьдралын сүүхээтэй хүн болсон. Эцэг хүнд үүнээс өөр баяр хаана байх вэ” гэж санав.

Бэр нь хонио бэлчээгээд урд хойно нь орж хормой хотноос нь зүүгдсэн хүүгээ тэврэн пин рүү очив. Балдан гэрт орж зэлгээн цай модон тагшинд хийж залгилаад яаран гарлаа. Пингийн мухарт хураалттай элдэв шуудай савтай юмны цаана өвгөний өөрийн нь гэрийн хэдэн дээвэр цаваг бий билээ. Түүнийгээ ч салхинд сэрвээж, ноднин элдэж чадаагүй хонины хэдэн арьсыг ганд хийхээр гаргах цаг болсон тул хүү нь цагаа олж пин янзал гэж дээ хэмээн бодсоор пин рүү оров. Хаврын нар ээж, өвөлжөөний нөмрийн цас дорхноо хайлаад хашааны дээврээс шар ус дусалж байв. 

Хүү нь нээрээ ямар сүйхээтэй хүн болсныг энэ пинд байгаа юм л хэлээд өгнө. Тэнд ер нь юу эс байх вэ. Гурил будаа шуудайгаараа, сайхан эмээлийн мод, шинэхэн бор эсгий, хөдөө ховор үзэгдэх гөлөм дэвсний булгиар байв. Галсан нэгдэлд хэдэн хонь малладаг нэртэй боловч бэр л тэр ажлыг хийж, томоотой ажилсаг сайн хүн тул нэгдлийн сүргийг өсгөв гэсэн алдрыг нөхөртөө өгч байдаг ажээ. Харин бэр нь шударга. Тооноос илүү гарсан мал, ухаан нь ихэр хурга мэтийг өөрийн болгоё гэж Галсанг хэлэхээр:

-Буяндаа тэгж битгий бузар хий, Галсаан. Надад ингэж байх сэтгэл алга… гэж хэлдэг байв. Галсан тэгэхэд нь нэг их юм хэлж эс чадна. Ер нь Галсан гадна өнгөндөө бол томоотой, дуу цөөнтэй, архи дарс уухгүй, гүдэсхэн хүн харагддаг байлаа. Галсан өвөл болгон аймгийн төв, эсхүл хот руу эмчлүүлнэ гээд явахдаа хотын хүний хэрэгцээтэй юмтай очиж, харин тэндээс хөдөө хэнд ч нүд хужирлахаар юм олоод ирнэ. Олз бол Галсангийн ганц эрдэм. Олзны төлөө юунаас ч буцахгүй хүн болон өссөн гэдгийг аавын багын найз, одоо бригадын дарга Жамсран л мэддэг билээ. 

-Чи тэр хүүдээ хэлмээр юм. Үнэндээ Цэцэгмаа л энэ хэдэн хонийг маллаж өсгөж байгаа болохоос биш Галсанд хийсэн юм алга байна шүү дээ. Би бүхнийг мэдсээр боловч чамайг бодсоор өдий хүрэв гэж Жамсран нэг ирээд хэлжээ. 

-Чи байз гэм. Миний хүү чухам ямар гай тарьсан юм бэ? Амьдрах гэж л ядаж яваа амьтан байна. Архи дарс уув уу, хулгай зэлгий хийв үү? Худал үнэн ярив уу? Нэгдлийн хий гэсэн ажилд оролцож л явдаг. Яах гэж чи дандаа миний муу хүүг нүдэнд орсон хог, шүдэнд орсон мах шиг үзэж явдаг юм бэ? Галсан чамд ямар гай тарив гэжээ. 

-Одоохондоо болохоо байчихсан юм алга. Аваад хэлэлцье гэхэд ч муу малчин гээд яриад байх юмгүй. Гэтэл хүн гэдэг амьтанд сэтгэл гэж юм байна. Алив нэг ажлыг нийгэм олондоо тусах болох үүднээс сэтгэлээрээ хийхгүй, гагцхүү амин хувийн олз олбороо л бодон хийдэгт л аюул нь байна. Энэ зан газар авбал юу ч болж мэднэ. Шунал гэдэг ад чөтгөр шиг эд… Чи л түүнийг ийм болгов. Хэчнээн сайхан хүү байж болох байв. Түүнтэй сургуульд хамт байсан нэг ангийнхныг нь хар. Базарын хүү эрдэмтэн болжээ. Нямын охин их эмч гээд мандаж байна. Улсын аварга малчин Далай, Гомбо хоёр яаж алдаршиж явна? Тэгэхэд чи хүүгээ сургуулиас гаргаж завхруулсан. Тийм ээ, чиний хэлдэг үнэн. Хэн ч хүүгээ хулгайч, худалч болгоё гэж боддоггүй. Гагцхүү бөхийсний бүснээс, хазайсны хажуугаас илүүчилж сурсан чиний занг яг хуулж…

Балдан өвгөн Жамсранд юу ч хэлж чадсангүй. Хүүгээ дотроо өмөөрч муу хүн болов гэж бодох ч дургүй байлаа. 

Бага үд гэхэд шөнө орсон цас бараг хайлаад өвөлжөөнөөс халуун уур дэгдэв. Хашаа хороон дээгүүр өнгөц гудас, дээвэр цаваг сэрвээхээр дэлгэн тавих зуураа Балдан нөмөр газар хөлийн дор дөнгөж соёолж байгаа ногоог олж харлаа. Тэр ногоо урин дулаан цагийн анхны шинж тэмдэг болон өтөг бууцны дороос өхөөрдмөөр ногоон соёонуудаа тэнгэр өөд сарвайлган ургажээ. 

-Энээ хөөе! Цэцэгмаа!… Ногоо ургах нь… гэж Балдан дуу алдав.

-Хаана? Гэж Цэцэгмаа ч гүйн ирлээ.

Хоёул ногоог шохоорхон харж зогстол уяан дээх дөрөө ханхийв. 

Галсан ихэд яарсан мэт давхиж ирээд мориноосоо бууж байлаа. 

-Чи яав? гэж нэг юманд яарсан, сандарсан түүний царайг нь харж Цэцэгмаа асуув.

-Яахав зүгээр… Хүйтэн цай бий юу?

-Гэрт данханд бий.

-Аав аа, та нааш ирээч! Гээд Галсан буугаа гэр дээр тавьж оров. Балдан юу болоо юм бол гэж гайхасхийн Цэцэгмаагаас асуух мэт хараад гэр рүү явав.

-Цэцэгмаа номхон хараа эмээллэчих!… гэж Галсан гэр дотроос чангаар хэлээд аавдаа,

-Та надтай явахгүй юу? Ойрдоо салхинд гарсан биш, морин дээр нэг гар даа гэв. 

Энэхэн зуур Балдан “Алсын уулын орой дээр гарч хармаар юм даа. Ямар өтөлсөн болохоос үхсэн биш” гэж хэлсэн Жамсрангийн үгийг санав. –За тэгье… Нээрээ нэг салхинд гарах болсон… гэж Балдан баярлан дээлээ солихоор бүсээ тайлав. “Миний хүү ийм л ухаантай, хөгшин эцгээ гэрийн буг болж байгааг мэдсэн байх нь…”  гэж Балдан боджээ. Түүнийг хувцсаа тайлах хооронд Галсан гараад Цэцэгмаатай өндөр нам дуугаар нэг юм марган хэлэлцсэнээ чимээгүй болов. 

Хөөрөх, баярлах хөгшин амьтан хүүхэд шиг хөл нь хөнгөрөөд гарч одов. Номхон харыг хэдийн эмээллэсэн байлаа. Бэр нь хадмаа гараад ирмэгц дэргэд нь хүрч ирээд:

-Аав аа, та яваад хэрэг байна уу даа? гэж зөөлөн асуув.

-Явна охин минь, явалгүй яахав. Аав нь бас чиг чавганц болчих болоогүй байна. Салхинд гараад ирье дээ. Алсын уулын оройд гарч холын бараа харъя охин минь гээд Балдан бэрээ хормойноос нь чангайж аваад үлдчих вий гэсэн шиг мориндоо яаран мордов. Зэрэглээ жирвэгнэн хар газраас уул савсаж, цасны шар горхи хөгжилтэй дуугаа аялсан хаврын тогтуухан өдөр байв. Гэрээс холдож, хүүтэйгээ ухаа даван сажлуулж явахдаа өвгөний сэтгэл үнэхээр сэргэж, нурууны нь чилээ гарч, ямагт шөнөд халж зовоодог хөлний нь өвчин арилах шиг санагдана. Буянтай сайн хүүтэйдээ өвгөн баярлаж явлаа. Ноднин жил хөгшин нь ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлжээ. Аминыхаа хэдэн малын туугаад өвгөн хаврын сүүл сард хүүгийндээ бүрмөсөн ирж билээ. Өөрийн бодсон хүсэл нь биелсэн тул Балдан чавганц малгай өмсөж, сэтгэл амар цайгий нь чанаж, ач хүүгээ харж суух болжээ. Залуу насандаа хөндлөн гулд давхиж явсан нутаг нугаараа хатируулахад урам сэргэж сэтгэл баясна. Төрсөн нутгийн сайхан уулс хаврын зэрэглээн дор дуниартан харагдана. Нөмрөг хадын хойд энгэр бараалж, модны захын цас ханзарчээ. Тэр энгэрт багадаа хонь хариулж явсан шүү дээ гэж бодож, үүл хурсан тэртээ хойд зүгийн цэнхэр уулсын цаана өтөлсөн нүдэнд сүүмэлзэн харагдах бургастай голын дэнж дээр анх хөгшинтэйгөө уулзаж билээ хөөрхий гэж дурсан санаж хуучин дурсгал бүхнээ уудлан явав. Өсөх багаас хөндлөн гулд давхиж, аж амьдралын мөр хөөж, олз омгийн тэнгэрт сүсэглэж залбирч явсан нутаг нь хаврын наран дор өнгөтэй сайхан харагдаж байв. Энэ олон цохио хичнээн ч бэлтрэг түүнд хайрлаж, цэнхэр униарын дор сүүмэлзэх тэртээ хөндий хичнээн ч үнэг хярсаа түүнд өгч, эрвэн сэрвэн модтой хойд зүгийн хөвч тайга хэзээ ч Балдангаас булгаа харамлаж байгаагүй билээ. Ил далд хичнээн ч ан хийж, хичнээнийг ч бас хот хүрээ рүү гүйлгэж, атигар биенд томдсон ширэн түрийвчээ хэдэнтээ дүүргэж явсныг бурхан л мэдэх сэн байх. Олз омог нь дандаа л ангаар олддог байсан уу гэвэл бас тийм бус… Намар жин тээж, хавар мод хийж, зунд сал тавьж явсан ч удаа бас бий. Тэр болгонд Балдан олзны тэнгэртэй явсан нь үнэн. Ийнхүү элдвийг санагалзсаар олон цохиотой энгэр өөд гараад ирснээ Балдан мэдсэнгүй ээ. Нэг томоохон цохионы ёроолд хүү нь мориноосоо буув. Балдан ч бас буулаа. Хүү ганзаганаасаа шуудай, аргамж хоёр буулгаж, цохио өөд өгсөв. Эцэг хойноос нь хүүхэд шиг дагалаа. Амьсгаадаад явж болох биш. Залуудаа гүйгээд гардаг цохионы оройд одоо атигар Балдан хоёр гурав амарч байж хүрэв. Хүү нь инээмсэглэн тамхиа татаж суулаа. Эцэг хажууд нь сууж амьсгаагаа дарав. Олон цохионы энгэр нөмөр дулаахан байлаа.

-Энд чонын үүр байгаа юм. Хэдэн бэлтрэг гийнаад байна. Авч чадаж гэмээнэ их үнэд хүрнэ дээ. Том олз шүү. Аав та чагнаач гэж тамхиа шуналтай сорж хүү нь тайван хэлэв. Балдан нүх рүү нь тонгойж чагналаа. Нээрээ л тийм байв. Гийнах дуунаар нь багцаалаад “Долоо найман гөлөг… Үгүй нээрээ олз доо. Ямар ч байсан алдаж болохгүй” гэж Балдан бодлоо. 

-Тийм байгаа биз.

-Харин тийм байна. Наймаас наашгүй… 

-Нэг нь тавин цаас… дөрвөн зуун төгрөг гэсэн үг. Тийм ээ, аав аа?

-Тэгэлгүй яахав, хүү минь. 

-Дүүрсэн хэрэг хаяад явах уу гэж Галсан гаансаа чулуун дээр тогшин босов.

-Юу гэсэн үг вэ? Ийм бэлэн олзыг хаявал азанд муу болно… гэж аав нь дуу алджээ.

-Уг нь ч тийм… 

Гэнэт чонын нарийхан үүрэнд уул шиг том биетэй хүү нь яагаад ч багтаж орохгүй, эцэг л давжаа биетэйгээрээ хүссэн олзыг нь авч өгөхөөс нь өөр аргагүйг Балдан ойлгожээ. 

-Өөр яахав. Аав нь оръё. 

-Юу гэсэн үг вэ. Тийм нүгэлтэй юм гэж байх уу гэж хүү нь дуу алдлаа.

-Үгүй яахав дээ. Багадаа ордог л байсан юм. Гайгүй биз… 

-Ээ горьгүй байх аа… Очиж очиж таныг оруулах гэж үү? Муухай юм болж байна… Хүү ингэж дуу алдаж байвч цаанаа бол “Ороод аваад өгөөсэй” гэсэн хүсэл нь ил байх тул аав нь яагаад ч юм санаа алджээ. 

-За хүү минь түргэлье гэж өвгөн агуйн амсар луу очив.

-Өөрөө л мэд. Хэрэг байна уу даа гэж Галсан аргамж бариад хэлэв.

-Зүгээр хүү минь. Ороод л үзье… гэж Балдан хэлжээ. Хүү эцгийнхээ бүсний дээгүүр аргамж давхарлан уяж, Балдан уухижсаар агуй руу дөхлөө. 

-Аав та айлтгүй шүү. Би сайн барьж байна. Харин хадны ирмэгт цохиулав. Болгоомжтой байгаарай…

Хэдийгээр өвгөн баахан айж, зүрх дэлсэн амьсгал нь ихэдсэн боловч хүүгээ зовоочихно гэж бодоод мэдэгдэхгүйг хичээсээр агуй руу орлоо. Энэ агуйг өвгөн одоо л таньжээ. Энэ худаг шиг гүнзгий агуй дотроо хажуу тийшээ хонгил болон салаалдаг билээ. Тэр салаануудын нэгэнд чоно үүрээ засдаг юм. Өөрөө ч багадаа олон орж, хүүгээ ч анх энэ агуй руу хүчээр түлхэн оруулснаа өвгөн бууж явахдаа бодож явлаа. Өвгөн агуй руу улам улам доошилсоор байв. Сайн хүү нь ааваа хад чулуунд цохиулж гэмтэх вий хэмээн аргамжийг бөх гэгчээр барьж байлаа. Харин байгалийн жам нэг өдөр алдагдаж болно гэдгийг энэ хоёр хүн мэдсэнгүй. Өглөөхөн Галсангийн буудаад шархдуулсан өлөгчин чоно хэнийг ч, юуг ч хэдэн хэсэг тасар татахад бэлэн үүрэн дотроо архиран хэвтэж байжээ.

1982 он.

Халхын голын байлдааны ялалтын 75 жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж зарлиг гаргаж ахмад дайчдыг төрийн дээд цол, одонгоор шагнасан нь өнгөрөгч долоо хоногийн гол үйл явдлуудын нэг байлаа.  Өштөн дайсан өнгөлзсөн тэртээх 1939 онд Халхын гол, Хамар даваа, Баянцагаанд исгэрэх сум, ирт сэлмийн өөдөөс асгарах цус, амь биеэ ч үл хайрлан тэмцэж явсан орос, монгол дайчдад ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин ч гүн хүндэтгэл үзүүлэхээр зорин ирсэн. Тиймээс “Өдрийн зочин” буландаа Халхын голын дайчдыг онцлон оруулахаар шийдлээ. 1939 оны Халхын голын байлдаан, 1945 оны чөлөөлөх дайнд оролцож, эх орныхоо эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг батлан хамгаалах эрхэм үйлсэд дайчин нөхдөө удирдан, өөрийн амь биеэ үл хайрлан эрэлхэг зоригтой баатарлагаар тулалдаж, хойч үедээ үлгэр дуурайл үзүүлсэн түүхэн гавьяаг нь өндрөөр үнэлж ахмад дайчин Пунцагийн Шагдарсүрэнд Монгол Улсын баатар цол хүртээж, баатар цолны Алтан таван хошуу тэмдэг, Сүхбаатарын одонгоор шагнасныг нүдээ олсон шагнал гэхээс яах билээ.

Тэрчлэн Сүхбаатарын одонгоор ахмад дайчин Баяндалайн Сааралдайг, Цэргийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор ахмад дайчин Шагдарын Багаажав, Сүрэнгийн Лхамжав нарыг, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор ахмад дайчин Гончигийн Батмөнх, Сүхийн Борхүү, ахмад дайчин эмэгтэй Цэрэнгийн Чимэдцэрэн нарыг шагнасан. 

Халхын голын байлдааны түүхэн ялалтын ойн өдөр Монгол, Оросын ахмад дайчдын төлөөлөл болсон 38 бууралд Монгол Улсын төр хүндэтгэл үзүүлж шагнасан. Шагналаа биеэр ирж авах боломжгүй ахмадуудын шагналыг тусгай төлөөлөл гэрт нь очиж гардууллаа. 1939 онд 18 настай явсан залуу дайчин өнөөдөр 93 насны босго давсан байгаа. Тэр үед 21 настай байсан Пунцагийн Шагдарсүрэн гуай л гэхэд 1939 оны гуравдугаар сард Тамсагийн зургадугаар морьт дивизийн 17 дугаар морьт хороонд штабын дарга, улмаар хороон даргаар томилогдон эх орноо хамгаалах ариун үйлсэд амь бие үл хайрлан хүчин зүтгэжээ. Тэр Халхын голын байлдаан эхлэхээс дуусах хүртэл эх оронч дайчин нөхдөө удирдан тулалдаж явсан манай домогт залуу дарга нарын нэг байсан юм.

Төрийн есөн хөлт цагаан тугийн өмнө шагналаа гардсан ахмадууд бол Наймдугаар морьт дивизийн хөгжимчин, тагнуулчаар үүрэг гүйцэтгэсэн Гончигийн Батмөнх, Халхын голын дайн төдийгүй Чөлөөлөх дайнд оролцсон Сүхийн Борхүү, тавдугаар дивизийн 13 дугаар морьт хороонд нууцын даргаар үүрэг гүйцэтгэсэн Баяндалайн Сааралдай, 15-хан насандаа өөрийн хүсэл, сайн дураараа Халхын голын байлдаанд сувилагч цэргээр очиж, галын цэгт үүрэг гүйцэтгэж байсан Цэрэнгийн Чимэдцэрэн, наймдугаар дивизэд их бууны наводчикийн үүрэг гүйцэтгэсэн Шагдарын Багаажав, 14 дүгээр морьт хорооны бага даргаар тулалдаж байсан Сүрэнгийн Лхамжав нар нүдэндээ нулимстайгаар дайчин нөхдөө дурсаж байсан.

Халхын голын байлдаанд оролцож гавьяа байгуулсан Зөвлөлтийн мянга мянган ахмад дайчдын төлөөлөл болж шагнал хүртсэн ОХУ-ын иргэн Халхын голын байлдааны ахмад дайчин  Григорьев Петр Осипович, Елизавета Ивановна Чувашова, Ковалев Ефрем Андреевич, Мартыненко Андрей Иванович, Олейников Михаил Федотович, Хулугуров Василий Прокопьевич, Кравец Николай Дорофеевич, Панкратьев Георгий Тимофеевич нарт Монгол Улсын Ерөнхийлөгч урт удаан наслахыг хүсэн ерөөсөн. Оросын их яруу найрагч Анна Ахматова нэгэнтээ “Нэгэн насанд учрамгүй хоёр дайн үзлээ. Нэгэн биед багадамгүй гашуун зовлон амслаа” хэмээсэнчлэн өнгөрөгч зууны гучин есөн онд Монгол Улсын дорнод хязгаар Халхын голын халуун өдрүүдэд цэл залуу насныхаа гал дөлөөр бадарч явсан ахмад дайчид маань орчлонгийн жамаар цөөрсөөр буй өнөө цагт тэдний маань баатарлаг үйлс үеийн үед дуурсагдах учиртай билээ.

Л.БАТЦЭНГЭЛ   

Энэ жилийн Үндэсний их
баяр наадмын бөхийн барилдааны
тухай дуулиан шуугиан, тэр
тусмаа монгол бөх сүйрлийн
ирмэгт ирлээ гэсэн яриа
хөдөө, хотгүй амны зугаа
болоод байна. Энэ сэдвээр
Булган аймгийн хурц арслан,
нутгийн олондоо Салтаа Пүүжээ
хэмээн алдаршсан Пүрэвхүүгийн Пүрэвдоржтой ярилцлаа.

– Улсын баяр наадмаас хойш
монгол бөхийн асуудлаар төвийн
томоохон хэвлэлүүдээр нэг биш удаа
бичигдлээ. Монгол үндэсний бөх
мөхөж сүйрэх гэж байна
гэдэгтэй та ер нь
санал нийлэх үү?

– Энэ тухай олон жил
ярьж мөн ч их
бичсэн, олны сэтгэлийг эмзэглүүлсэн
асуудал болоод байгаа шүү
дээ. Нэг бүрчлэн ярих
нь илүүц биз ээ.
Гуравхан сая хүрэхтэй үгүйтээ
монголчуудад өвлөгдөж ирсэн үндэсний гэх
нандигнан хамгаалж авч явах цөөхөн
юмны нэг нь эрийн
гурван наадам үндэсний бөх
юм даа гэж боддог.
Би өөрөө зодог шуудагны
захаас барилцаж явсаны хувьд үндэснийхээ
энэ сайхан соёлыг зарим
талаар алдагдаж байгаад сэтгэл эмзэглэж
явдагаа нуух юм алга.

– Яг юунд нь тэгтлээ
сэтгэл эмзэглээд байна вэ?

– Хамгийн сүүлийн жишээ энэ
зуны наадам. Бидний ид
үед нөгөө социализмын үед
чинь наадамчин олон ард түмнээ
л баясгах гэж
явсанаас биш бай шагнал,
нэр төр, ашгийн төлөө
даанч барилдаж явсангүй ээ. Хамгийн дээд
бай шагнал нь халуун
сав, хавтастай толь, хурдан даага
л байлаа.  Гэтэл өнөөдөр ингэж
барилдвал ийм сая төгрөг,
тэгж барилдвал төчнөөн сая төгрөг
гээд л бөхчүүд үнэндээ
мөнгөнд, бөхийн бай шагналд  дөрлүүлчихжээ.
Дээр нь өнөөгийн бөхчүүдийг
харахад барилдах гэж дан хэрүүл,
бүр байчихаад зодоон цохиондоо тулах
болж. Улаан цайм уначихаад
байгаа мөртлөө дахин барилдах
гэж зүтгээд л, барьц
сонгуулах цагаа хүлээгээд мөн
ч их заваарч
байна. Ийм жудаггүй зүйлүүд
газар авч үндэснийхээ нэгэн
сайхан соёлыг уландаа гишгэж
байгаад л эмзэглэж явах
юм.

– Таныг ид барилдаж байх
үед огт мэтгэлцдэггүй, маргаантай
барилдаан болдоггүй байсан гэж үү?

– Бид барилдаад уналаа гэхэд маргалдаж
байсангүй, дахиад наадам байхгүй
юм биш дээ гээд
л тахимаа өгчихдөг,
шударга байж дээ.

– Энэ жилийн наадмын талаар…

–  Наадмын бөхийн
барилдаан үнэндээ инээдтэй жүжиг
боллоо шүү дээ. Телевизээр
ч харлаа. Цэнгэлдэхэд  барилдаан
үзээд ирсэн хүмүүс ч
том багагүй л ярьж
байна. Төр хишиг буянаа
хайрлаж бөхөө дээдэлдэг ард
түмнээ хүндэтгэж хоёр сайхан залууд
баярын өмнө Дархан аварга
цол хайрлалаа. Гэтэл тэд улсын
Их баяр наадам, наадамчин
олныхоо нүдэн дээр ямар
гээч жүжиг тавиад байв
даа. Аварга Сүхбатаар монгол
бөх дутахгүй, ер нь хэнээр
ч дутахгүй шүү
дээ. Ганц хүнээр дутна
гэж юу байх вэ.
Цаашдаа хэчнээн ч Сүхбат
гарч ирж болно. Тэр
бол дэндүү биеэ тоосон,
надаас өөр хүн байхгүй
гэсэн оморхол юм уу
даа. Зүүн,  баруун
жигүүрээ булаацалдаж  нэгнийгээ
хэл амаар доромжлон дайрч
давшлаад л. Хэдхэн жилийн
өмнө зодог тайллаа хэмээн
наадамчин олныхоо өмнө сөгдөн
учирлаж уйлж унжаад  байсан биш билүү.
Гэтэл нэг гарч ирж
барилдаад л,  Дархан
аварга нэгнийгээ амлаад л, тэгснээ
тахим юугаа өгсөнөө орон
нутагт очиж сум, аймгийн
наадамд барилдаад л даанч нэг
овлигогүй, Дархан аваргаас гарамгүй
авир ааш гаргах юм.
Энэ бол үнэхээр л
тусгүй зан авир л
даа.

 – Барьц сонгодог
болсон шинэ дүрмийн талаарх
Таны бодол?

– Энэ бол маш буруу
юм даа. Ийм дүрэм
ерөөсөө байгаагүй. Барьц сонголгүйгээр цаг
минутанд хавчигдалгүйгээр ач тач үзэлцдэг
монгол үндэсний бөхийн өөрийнх нь
нэг онцлог юм уу
даа. Халаад, сэгсрээд, гуд
татан сээрэн дунгуйдах, давхар
хамах энэ тэр сайхан
мэхүүд харагдахаа  больж.
Цаг минут хүлээж байгаад
аз таарвал өөрт ашигтай
гарцаагүй унагах барьц сонгон
давдаг л болж. Ингээд
байхаар барилдаан огт гарахгүй ээ.

– Бүтэн дөрөв, таван цаг
нэгнээ түшээд зогсчихдог байсан
утгагүй барилдааныг өөрчилж цаг минут
зааж өгсөн нь харин
зөв юм биш үү?

–  Би дээр
хэллээ шүү дээ. Монгол
бөхийн онцлог гээд байгаа
юмны нэг нь л
дээ. Бяр хүч нь
тэнцсэн хоёр бөхийн нэгэнд
нь тэгж давуу байдал
үзүүлэн барьц сонгуулсанаас их
удах юм бол хоёуланг
нь барилдаанаас хасаж болно. Хуучны
бичлэгээс харахад 60-70-аад оны бөхчүүд
үнэнхүү хүчийг үзэн шударга
барилддаг байж. Гэтэл өнөөгийн
барилдаанууд,  тэр
тусмаа улсын баяр наадмын
хуурамч барилдааныг  үзэхэд
дур гутаж байна.  

– Улсын өндөр цолтой бөхчүүд
аймаг, сумын наадамд барилдаад
даанч дээ гэж халаглахаар
тахимаа өгч байх нь
энэ зун олон харагдлаа.
Ер нь бөхчүүдийн ёс
суртахуун яагаад ингэтлээ доошоо
орчихов?

 –  Бөхийн
хорхойтнууд бөхөд дуртай болгон
энийг чинь харин дэндүү
сайн мэднэ дээ. Бөхчүүд
ёс жудагаа гээж нөгөө
л мөнгөнд толгойгоо
дөрлүүлсэний бодитой жишээнүүд энэ
зуны аймаг, сумын ойн
наадмуудад тодоос тод харагдлаа.
Сумын начинд улсын харцага,
арслан, заанууд тахимаа өгөн
бууж өгч байхад телевизийн
бөх тайлбарлагч “энэ бол монгол
бөхөд уламжлагдан ирсэн ёс жудаг,
ахмад бөхчүүд нь залуу
бөхөө дэмжиж байгаа хэлбэр”
гэж нүүр улайтал худал
ярьж байгааг сонсоход  даанч ичмээр. Монгол
үндэсний бөхөд тийм ёс
жудаг гэж хэзээ ч
байгаагүй, байх ч ёсгүй  юм.
Энэ бол нөгөө л
өнгө мөнгөтэй холбоотой асуудал. Ард түмэн, үзэгчид
гэж маш том шүүгчид
байна шүү дээ. Тэднийг
яагаад ингэж улаан цайм
доромжилж байна вэ? Бөхчүүд
үзэгчдээ хүндлэхгүй бол өргөн олон
наадамчид тэднийг ойшоохоо байж,
ганцхан  Монголын
гэгдэх үндэсний баяр цэнгэл сүйрч
мөхөх нь ойлгомжтой шүү
дээ. Аймгийн начин цолны
найраа  15 сая
төгрөгт хүрсэн дуулдсан. Тэгэхээр
заан, арслан цаашлаад улсын
баяр наадмын цолны найраа,
авч өгөх мөнгө нь  ямар
хэмжээнд хүрчихээд байгаа нь хэнд
ч ойлгомжтой. Энэ
байдлыг засаж залруулмаар цаг
нь болсон санагдах юм.
Монголын үндэсний бөхийн төлөө элэг
сэтгэлтэй бүхэн эрхбиш нэгийг
хийх байлгүй дээ.

– Монголчууд
бөхчүүдээ үнэн сэтгэлээрээ дэмжин
дээдлэн хүндэтгэж шагнал, хандив өглөгийг
дээдийг тэдэнд барих юм.
Харин тэд үзэгч олноо
үл хүндлээд байх шиг...

– Наадамд түрүүлсэн, үзүүрлэсэн бөхчүүдэд нутаг орон, пүүс
компаниуд хэдэн өрөө байр,
хэдэн саяын унаа тэрэг
бэлэглэх нь хэвийн үзэгдэл
болжээ. Харин бөхчүүд энэ
их хайр хүндлэлийг даах
л хэрэгтэй болов
уу. Даруу л байх
хэрэгтэй юм. Хэдий чинээ
өндөр цол авна, төдийчинээ
даруу байх ёстой гэж
боддог. 

– Та ингэхэд аль нутгийн
хүн бэ? Хэдэн оноос
барилдаж эхэлсэн бэ? 

– Булган аймгийнх. 1962 оноос барилдаж эхэлсэн.
Амжилт гаргадаггүй. Тэгсэн мөртлөө тасралтгүй
барилдаад л байсан. Тэгж
явсаар 1979 онд аймгийн арслан
цол хүртсэн. Тэр үед тойргийн
барилдаанаар их шүүлтүүрээр гарч
ирдэг байсан. Сум сумаас
хоёр хүн гэх мэтээр
шатарчилж барилддаг байсан. 1971 онд аймгийн начин
болсон, 1980-1981 онд арслан цолоо
хамгаалаад 1989 онд аймгийнхаа наадамд
дахин түрүүлсэн.

– Таныг яагаад Салтаа Пүрэвдорж
гэх болсон юм бэ?
Таны дархан мэхтэй чинь
холбоотой юу?

– Салтаа Пүүжээ гэж нутгийн
зон олны хайрласан нэр.
Хав дөрвөлжин барьцнаас элэг бүсдэж татаад
салтайдаж хаядаг мэхийг би
голлон хийдэг байсан. Хүмүүс
ярьдаг байсан л даа.
Ганц гараараа дээш өргөөд биедээ
хүргэхгүй хаячихлаа гэж. Үнэн хэрэгтээ
ганц гараараа биш л дээ.
Нөгөө бөхийг элэг бүсдээд,
хөл дээрээ хагас жингээ
өгөөд маш богино хугацаанд
өргөж хаядаг юм.

– Ямар амжилт гаргаж байв?

– Бидний залуу үед борви
бохис хийхгүй хөдөлмөрлөж байж
амьдарлаа залгуулдаг байсан. Ажилдаа дарагдаад
л. Маргааш наадам гэхэд
л урд өдөр
нь бүртгүүлэх жишээтэй. Тэрнээс биш бэлтгэл
сургуулилт энэ тэр ч
миний хувьд байсангүй дээ.
Гэхдээ би таван аймгаас
шалгарсан бүсийн тэмцээнд хоёр
удаа түрүүлж, Бүх ард түмний
VII спартакиадад шалгарч барилдаж байлаа.

– Улсын наадмаар энэ л сайн
барилдах болов уу гэж
гэж харж байсан бөх
байв уу?

– Улсын заан Санжаадамбыг л
их дэмждэг юм. Дэлхийн
Геннисийн номонд бичигдсэн 6000 бөхийн
барилдаан, Монгол туургатны хэд
хэдэн барилдаанд түрүүлсэн тэр эрэмбээрээ энэ
сайхан залууг улсын их
баяр наадмаар өнгөлөөсэй гэж бодож явдаг
даа. Санаанд хүрэхгүй л
байна. Барилдаан нь ерөөсөө замбараагүй,
өөрөө өөртөө хий гаргаад,
эсрэг бөхдөө ашиглуулаад байх
юм. Уг нь хэнийг
ч хаяхаар арал
чацтай сайхан бөх л
дөө. Пүрэвсайхан байна. Сайн барилдаж
байгаа залуу бөх. Хэмжээнээсээ
илүү гартал барилдаж байгаа
санагддаг. Арал чац багахан
мөртлөө сайхан барилдаанууд гаргаж
байна. За тэгээд яриад
байвал үзэгч олноо шагшуулсан
Соронзонболд, Энхбат, Өсөхбаяр гээд  сайхан
залуучууд олон гарч ирж
байна. Бөхийн удам сайтай
Булган нутгаас ч олон
сайн бөх цаашдаа төрөх
байхаа. Дээхэн үед халх
дөрвөн аймаг, шавь таван
аймгаас бүрдсэн том наадамд
16 бөх шигшиж үлдэхэд 15 нь
Булган нутгаас,  ганцхан
бөх нь гадны хүн
байсан гэдэг. Бөхийн ийм
л удам угшилтай
сайхан нутаг даа Булган
минь.

– Та тэгээд нутаг орондоо
л ажиллаж амьдарч
ирэв үү? Гэр бүлийнхээ
талаар танилцуулаач.

– Бид удмаараа л малчин хүмүүс.  Ах
нь дөрвөн настайдаа эцэг,
эхээсээ өнчирч цэргийн алба
хаагаад жолооч, худалдааны явуулын
агент насаараа хийсэн дээ. Миний
эхнэр  Лхагвасүрэн
багш мэргэжилтэй, насаараа боловсролын байгууллагад  хүүхдүүдтэй
ажиллаад тэтгэвэртээ суусан. Таван сайхан
хүүхдээ хүний зэрэгт хүргэлээ.
Орон нутагтаа малынхаа буянд сайхан л
аж төрж байна даа.

Д.ГҮНБИЛЭГ

 

АНУ-ын Ерөнхийлөгч Б.Обама Эстонид төрийн айлчлал хийлээ. Украины хямрал улам бүр гүнзгийрч, Их Британийн Уэльст болох НАТО-гийн дээд хэмжээний уулзалтад оролцохоосоо өмнөхөн тэрээр Балтийн оронд айлчилсан юм. Америкийн төрийн тэргүүн хамгийн сүүлд арван жилийн өмнө тус бүс нутагт очсон.

Ерөнхийлөгчийн онгоц орон нутгийн цагаар 6.20 цагт Таллин хотын олон улсын нисэх онгоцны буудалд газардсан байна. Б.Обама арван минутын дараа онгоцноосоо гарч ирж түүнийг угтан авч хүндэтгэл үзүүлсэн Эстонийн албаны хүмүүстэй мэндчилжээ. Америкийн Ерөнхийлөгчийн сум нэвтэрдэггүй машиныг аль хэдийнэ Таллинд авчирсан байна. Тэрээр Эстонид ирээд хамгийн түрүүн тус улсын Ерөнхийлөгч Томас Хендрик Ильвестэй уулзаж хэлэлцээ хийсэн юм. Уулзалтын дараа хоёр улсын төрийн тэргүүнүүд мэдэгдэл хийсэн байна. Энэ үеэр Б.Обама Эстонийн Эмари цэргийн баазад Америкийн цэргийг төвлөрүүлэх нь хамгийн тохиромжтой гэдгээ хэлжээ. Үүний дараа Америкийн төрийн тэргүүн Таллин хотын
“Nordea” концертын танхимд Эстонийн улстөрчид болон төрийн хариуцлагатай ажилтнуудад хандан үг хэлсэн юм.

Энэ нь уг айлчлалын хамгийн чухал хэсэг байлаа. Б.Обама энэ үеэр хэд хэдэн чухал мэдэгдэл хийж өнөөгийн дэлхийн улс төрийн байдлын талаар байр сууриа илэрхийлсэн юм.

Тэрээр юуны түрүүн Умард Атлантын эвслийг бэхжүүлэх нь маш чухал гэдгийг онцолж НАТО-гийн гишүүд бие биеэ хамгаалах үүрэгтэй тул Балтийн орнуудыг үргэлж дэмжин тусална гэдгээ хариуцлагатайгаар мэдэгдлээ. Америкийн Ерөнхийлөгч хэлэхдээ “Энэ бол хэзээ ч нурашгүй, хад шиг бат бөгөөд мөнхийн холбоо. Эстони хэзээ ч ганцаардахгүй. Таллин, Рига, Вильнюсийг хамгаалах нь Берлин, Парис, Лондоныг хамгаалахтай адил чухал” гэв. Өөрөөр хэлбэл НАТО тус байгууллагад гишүүнээр элсээд удаагүй байгаа жижиг орнуудаа ОХУ-аас хамгаална гэдгийг тодоос тод илэрхийлснийг ажиглагчид тайлбарлаж байлаа. АНУ Балтийн орнууд дахь цэргийнхээ тоог нэмэгдүүлэхээр болсныг Б.Обама мэдэгдээд “Энэ санаачилгын дагуу Эстони дахь байлдааны онгоц, агаарын төдийгүй усан цэргийнхээ тоог нэмнэ гэдгээ би мэдэгдэж байна” хэмээн хэлсэн юм.

В.Путинд анхааруулсан нь

АНУ-ын Ерөнхийлөгч Таллин хотноо Балтийн тэнгисийн гурван орон болох Эстони, Латви, Литвийн төрийн тэргүүнүүдийг хүлээн авч уулзсан юм. Энэ үеэр эдгээр орнуудын аюулгүй байдлыг хангах үүднээс ямар арга хэмжээ авах талаар ярилцсан тухай хэвлэлүүд мэдээллээ. Украин хямралд автаж Крым ОХУ-ын мэдэлд очиж, Оросын цэргүүд Украины зүүн нутагт нэвтрэн орсноос хойш Балтийн тэнгисийн орнууд аюулгүй байдалдаа нэлээд санаа зовних болсон. Тиймээс Б.Обамаг Таллинд айлчлахын өмнөхөн Эстони, Латви, Литвийн 200 сэхээтэн Америкийн төрийн тэргүүнд хандсан захидал бичсэн юм. Түүндээ НАТО-гийн цэргүүдийг даруйхан Балтийн орнуудад байрлуулах хүсэлт тавьжээ. Уг захидалд “Энэ мөргөлдөөн бид бүхэнд хамаатай. Учир нь Украины эсрэг Оросын түрэмгийлэл нь зөвхөн тус улсад төдийгүй бид бүхэнд хамаарна. Энэ нь Зөвлөлтийг сэргээх гэсэн Оросын зорилго” гэжээ. “The Washington Post” сонинд “Б.Обамагийн Эстонид хийж буй айлчлал нь Оросын Ерөнхийлөгч В.Путинд Балтийн орнууд бол Украин биш гэсэн дохио” хэмээн бичсэн юм. Америкийн төрийн тэргүүн Таллин хотноо болсон хэвлэлийн бага хурал дээр Украинд болж буй үйл явдал үнэхээр эмгэнэлтэй гээд “Энэ нь НАТО-гийн зорилгыг эргэн харахад хүргэлээ” гэжээ.

АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн Эстонид хийсэн айлчлал өчигдөр өндөрлөсөн юм. Тэрээр НАТО-гийн дээд хэмжээний уулзалтад оролцохоор Их Британийг зорихоосоо өмнөхөн Таллин хотын нисэх онгоцны буудал дээр Америк болон Эстонийн цэргүүдтэй уулзжээ. Яагаад тэдэнтэй уулзах болсноо тайлбарлахдаа “Би та нартай гар барьж, үүргээ нэр төртэйгээр биелүүлсэн явдалд талархал илэрхийлэх гэсэн юм” гэжээ. Америк, Эстонийн цэргүүд Ирак болон Афганистанд энхийг сахиулах үйлсэд хамтран зүтгэж байсныг ч Америкийн Ерөнхийлөгч дахин сануулсан байна.

Б.Обама Эстонийн цэргүүдэд хандан “Бид та нарын талд байгаагаараа бахархаж байна “ хэмээн онцолжээ. Америкийн Ерөнхийлөгч “Air Force One“ онгоцондоо суухынхаа өмнө нэлээд хэдэн минутын турш хоёр улсын цэргүүдтэй гар барьж хүндэтгэл үзүүлсэн байна.

Энэ нь Б.Обамагийн Эстонид хийсэн анхны айлчлал юм. Америкийн сүүлийн гурван Ерөнхийлөгч тус улсад айлчилж байжээ. Зүүн Европт хийсэн энэ айлчлалаар АНУ тус бүс нутагт өөрийн гэсэн нөлөөтэй бөгөөд холбоотнуудаа тууштай дэмжинэ гэдгээ харууллаа. Ажиглагчдын үзэж байгаагаар Крымд болсон явдал энд давтагдахгүй гэдгийн илэрхийлэл юм. Түүнээс гадна АНУ нь Эстони дахь цэргийнхээ тоог нэмэгдүүлэхээр болсон. Тэднийг Эмари цэргийн баазад төвлөрүүлэх тул бүрэн засвар хийж зэвсэг техник хүлээж авах боломжийг бүрдүүлжээ. ОХУ-ын хилтэй тун ойрхон орших Балтийн гурван орны газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал болон аюулгүй байдлыг хамгаалахад АНУ чадах бүхнээ хийнэ гэдгээ амлалаа. Б.Обама хэлэхдээ “Та бүхэн нэг удаа тусгаар тогтнолоо алдсан. Тиймээс НАТО гишүүн орондоо дахин ийм явдал гаргуулахгүй” гэсэн юм. Тэгээд ч Оросын Украинд явуулж буй үйл ажиллагаа нь ОХУ-ыг сул дорой болгоно гэдгийг Америкийн Ерөнхийлөгч онцлоод Украинчууд өөрсдийнхөө асуудлыг гадны ямар нэгэн дарамт шахалтгүйгээр өөрсдөө шийдэх ёстой гэдгийг хэлсэн юм. Барууны орнууд ч Оростой зөрчилдөхийг хүсээгүй аж.

АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн Эстонид хийсэн айлчлал амжилттай боллоо. Тэрээр одоо Их Британийн Уэльст болох НАТО-гийн дээд хэмжээний уулзалтад оролцож байгаа. Энэ удаагийн уулзалтаар хэлэлцэх хамгийн гол асуудал нь Украиныг хямралаас гаргах асуудал юм.

Ю.Дэлгэрмаа