Category: цаг-үе

Сэжигтэн Б.Бат-Өлзийгийн гэр

Налайх дүүргийн III хорооны нутаг дэвсгэрт байрлах нүүрсний уурхайн цооногоос өнгөрсөн пүрэв гаригт 19 настай С-ийн цогцос олдсон талаар бид өмнө нь мэдээлсэн билээ. Хэргийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг сурвалжлахаар Налайх дүүрэгт очсон юм. Налайх дүүрэгт гарсан онц ноцтой хэргийн талаар иргэд янз бүрээр ярих аж. “Талийгаач эмэгтэйг нөхөр нь хөнөөчихөөд нүхэнд булчихсан байна. 2011 онд уурхайн нүхэнд 40 гаруй насын эрэгтэйн амийн хөнөөгөөд булчихсан байсан. Тэр хүнийг хөнөөсөн хэрэгтэн одоо болтол олдоогүй байгаа” гэх мэт зүйлсийг ярьж байлаа. Налайх дүүргийн зүүн урд хэсэгт орших уурхай руу явлаа. Уурхайн ажилчид ажлаа эхэлсэн байв. Нам гүмхэн байсан нүүрсний уурхайнууд хөл хөдөлгөөнд оржээ. Залуус уурхайн цооногийн шороог цэвэрлэх, нуранги болохоор сэргийлж тулгуур мод хийж байлаа. Хүмүүсээс сурагласаар хэргийн газарт очив. Налайх дахь нүүрсний уурхайн захиргаа байсан байрны балгасаас зүүн урагш зүгт, хүний хөлөөс нэлээд зайдуу байх 4-5 метрийн гүн нүхнээс талийгаачийн цогцос олджээ. Талийгаач эмэгтэйн цогцос гарч ирсэн нүхнээс хэдэн жилийн өмнө нүүрс гарах эсэхийг турших зорилгоор ухаж, нүхэлж байсан бололтой харагдав. Нүхний хажууд хоёр том овоолсон шороо байх ажээ. Хэргийн газар Налайхын урд хэсгийн уурхайнуудад хүрэх замаас ердөө 30 хүрэхгүй метрийн цаана байх ажээ. Тэр хавиар явж байсан хүмүүсийн хэлж буйгаар цагдаа нар “Портер” маркийн ачааны машинаар нүүрс зөөдөг залууг гавлаад ирчихсэн байсан. Тэгээд нүх болгоныг шагайж үзэж байгаад нэг нүхэн дээр өдөржин болсон. Тэндээс эмэгтэй хүний цогцос олдсон юм байна лээ” гэх мэдээллийг өгөв.

“Хоолойг нь боочихсон чинь ухаан алдаад дахиж сэргээгүй”

Ингээд албаны эх сурвалжаас хэргийн талаарх мэдээллийг авсан юм. Өнгөрсөн долоо хоногт Налайх дүүргийн цэргийн хэлтэст ажилладаг Э гэх иргэн Налайх дүүргийн цагдаагийн хэлтэст нэгэн өргөдөл өгсөн байна. Тэрбээр “Манай охин гэрээсээ гараад ор сураггүй алга болчихлоо. Хамгийн сүүлд ээжтэйгээ утсаар холбогдоод хотоос автобусанд суугаад гарч байна. Удахгүй очно гэж хэлсэн байсан. Гэтэл тэр шөнөдөө ирж хоносонгүй. Найзуудаас нь асууж үзсэн бүгд мэдэхгүй гэж байна. Өмнө нь хэл өгөлгүй гадуур огт хонож байгаагүй” гэх утга бүхий өргөдөл өгсөн байжээ. Иргэн Э-ээс ирсэн өргөдлийн дагуу Налайх дүүргийн цагдаагийн хэлтсийнхэн алга болсон 19 настай С-ийг эрэн сурвалжилж эхэлсэн байна. Гэвч огт сураг ажиг гарахгүй байсан гэнэ. Мөн эмэгтэйн ар гэрийнхэн “Өмнө нь Б.Бат-Өлзий гэх залуутай хамтарч амьдарч байсан юм. Тэр залуу утсаар ярьж “Чамайг ална” гэж байнга дарамталдаг байсан. Түүнийг шалгаад өгөөч” гэх хүсэлт тавьсан байна. Ингээд Налайх дүүргийн IV хороонд оршин суух 22 настай Б.Бат-Өлзийг шалгаж эхэлжээ. Тэрбээр цагдаа нарт “Би огт мэдэхгүй. Уулзахгүй болоод удаж байна. Та нар тэр хүнийг яахаараа надаас асуугаад байгаа юм” гэх мэтээр уурлаж уцаарлаж байсан гэнэ. Ингээд 19 настай С ор сураггүй алга болоод дөрөв хонох үед цагдаа нар хамгийн сүүлд гар утсаараа хэнтэй холбогдсон болохыг мэдэж авчээ. Талийгаач эмэгтэй хамгийн сүүлд гар утсаараа хамтран амьдарч байсан Б.Бат-Өлзийтэй утсаар ярьсан нь тогтоогджээ. Үүнээс хэргийн сэжүүр тайлагдаж Б.Бат-Өлзий хамтран амьдарч байсан эхнэрээ хоолойг нь боож хөнөөсөн гэдгээ хүлээсэн байна. Хэргийг мөрдөн шалгаж байгаа цагдаа нартай хамт эмэгтэйн цогцос байгаа газрыг өөрөө зааж өгсөн аж. Хэргийн газарт очиход олон жилийн өмнө нүүрс гаргахаар ухаж байсан нүхэнд талийгаач эмэгтэйн цогцсыг хийсэн байжээ. Мөн нүхний амсар хэсгийг шороогоор эргүүлэн булсан байсан гэнэ. Б.Бат-Өлзий хэргийн талаар “С энэ сарын 7-ны өдөр Улаанбаатараас Налайх дахь гэр рүүгээ очихоор ирж байсан. Бид хоёр уулзахаар тохиролцсон. Түүнийг “Баян налайх” автобусны буудалд буухад нь машинтайгаа тоссон. Тэгээд дэлгүүрт хамт орж зайрмаг, бохь, бэлгэвч зэргийг худалдаж аваад гарсан. Тэндээсээ Нефтийн хашааны хажуу талын толгой дээр очоод ярилцсан. Тэгсэн С “Дахиж надтай уулзах хэрэггүй. Налайх дүүрэгт цагдаагийн хэлтэст ажилладаг найз залуутай болсон. Миний амьдралд дахиж битгий гай болоорой” гэх хэлэхээр нь уур хүрээд хоолойг нь боочихсон. Тухайн үед хоолойг нь чанга боосон уу сул боосон уу гэдгийг санахгүй байна. Нэг мэдсэн С ухаан алдаад уначихсан байсан. Тэгээд эргээд сэргээх гэсэн сэрэхгүй, амьсгалахгүй болохоор нь айгаад урагшаа нүүрсний уурхай руу давхиад нүхэнд хийгээд орхичихсон” гэж мэдүүлжээ.

эхнэрээ зодсон хэргээр 1,7 жилийн тэнсэн харгалзахялаар шийтгүүлж байжээ

Талийгаач С болон н.Бат-Өлзий нар өмнө нь хамтран амьдарч байсан бөгөөд нэг хүүхэдтэй юм байна. Гэхдээ н.Бат-Өлзий нь талийгаачийг байнга хардаж, зодож, дарамталдаг байсан аж. Ар гэрийнхэн нь “Залуу хүмүүст ойлголцохгүй зүйл гараа л биз. Хүүхэд нь төрчихсөн юм чинь засрах байх. Архи уухаа больж, ажил төрөл хийх байх” гэж нэлээд хугацаанд харсан ч байдал хэвээр үргэлжилсээр байсан төдийгүй улам хэрцгий болсоор байжээ. Н.Бат-Өлзий удаа дараа талийгаачийн биед нь хүнд гэмтэл учруулж, маш харгис, хэрцгийгээр зодож, гэмтээсэн учир С-ийн ар гэрийнхэн Налайх дүүргийн шүүхэд хандаж байжээ. Шүүх н.Бат-Өлзийн гэм буруутайг тогтоож анх удаа гэмт хэрэг үйлдсэн гээд 1,7 жилийн тэнсэн харгалзах ял оноож байжээ. Хүүхдийг нь талийгаач эмэгтэйн аав, ээж өсгөдөг юм байна. Гэсэн ч н.Бат-Өлзий нь С-ээс салж өгөхгүй зууралдаж, уулзахыг байнга шаарддаг байсан аж. Талийгаач эмэгтэйн үхлийн талаарх шүүх эмнэлэгийн урьдчилсан дүгнэлт гарчээ. Шүүх эмнэлэгийн дүгнэлтээр талийгаач эмэгтэй боолгуулж амь насаа алдаагүй. Харин осгож амиа алдсан байна” гэх дүгнэлтийг гаргажээ. Шинжээч нарын гаргасан дүгнэлтээс үзэхэд талийгаач эмэгтэйг Б.Бат-Өлзий амьдаар нь нүхэнд булж орхижээ.

талийгаачийг энэ нүхэнд булсан байжээ

“Тэр хэрцгий амьтан хаана хаяснаа эрт хэлсэн бол амийг нь аварч чадах ч байсан юм бил ҮҮ”

Талийгаачийн ар гэрийнхэнтэй уулзахад “Бид үнэхээр харамсаж байна, гомдолтой байна. Талийгаачийг хайж эхлэхэд л тэр хэрцгий амьтан тэнд аваачиж хаяснаа хэлчихсэн бол бид амийг нь аварч чадах байсан ч юм бил үү. Хичнээн удаан тэр хар нүхэнд тарчилж, аврал эрж, уйлсан бол хөөрхий. Талийгаачийг зүгээр нэг хоолойг нь боочихоод тэнд орхиогүй л байх. Хэрвээ хөл, гар нь чөлөөтэй хөдөлж болж байсан бол тэр нүхэнд зүгээр хэвтэж байгаад үхэх хүн биш. Тийм болохоор хууль, хяналтын байгууллагынхан энэ хэргийн үнэн мөнийг олж, тэр харгис амьтанд ялын дээд хэмжээ өгөөсэй гэж хүсэж байна. Бид эцсээ хүртэл гомдолтой” гэсэн юм.

Э.Хүрэлбаатар

Уламжлалаа сэргээж буй тувачууд

Аратын талбайд хоёр дахь өдрөө очиход хөл хөдөлгөөн ихтэй байлаа. “Эсгий урлалын олон улсын V их наадам” болж байв. Наадамд Тувагийн хошуудаас гадна Монгол Улс, Красноярский, Буриад, Хакас, Казахстанаас ирсэн эсгий урлаачид оролцжээ.Увс аймгийн Засаг даргын тамгын газраас аймагтаа эсгий урлалын уралдаан зарлаж, түрүүлсэн хүмүүс нь энэ наадамд оролцож байгаа гэнэ. Улс, хошуунаас ирсэн төлөөлөгчид төв талбайд өөрсдийн гэрээ барьж, дотор нь эсгийгээр хийсэн бүтээгдэхүүнүүдээ дэлгэжээ. Улс, хошуудын гэр нь шовгор, хавтгайгаараа ялгаатайгаас ерөнхийдөө монгол гэрээс өөрцгүй. Харин дээвэр, туурга, оосор бүч нь болхи харагдана лээ. Талбай дээр арваад гэр барьснаас хамгийн цэмцгэр нь монгол гэр байв. Тийм учраас үзэсгэлэнг сонирхож яваа хүмүүс монгол гэрийг илүүтэй сонирхож, үнэ ханшийг нь асууж яваа харагдсан. Манайхан найман ханатай гэрээ 270 орчим мянган рублиар үнэлж байгаа сонсогдсон. Дээд хурлын гишүүн, сайд гэх зэрэг албаныхан гэрийн үнэ ханшийг судлаад худалдаж авахаар болж эргэж холбоо барихаар тохиролцоод явна лээ. Тува 100 жилийн ойгоо тэмдэглэх гэж байгаа бөгөөд баяраараа монгол гэрээр гангарах гэж байгаа хүн олон бололтой.Тувачууд монгол гэрт зургаа татуулж, настайчууд нь өвөг дээдсийн минь орон гэр гэх зэргээр өөриймсөг хандацгаана (Нэгнийхээ зургийг дарж байгаа утсыг нь анзаарахад гар хэрэглээгээрээ манайхаас нэлээд хэдэн жилээр хоцорч яваа нь харагдсан). Монгол гэр наадамд оролцогчдын дунд “Шилдэг”-ээр шалгарч эзэндээ 10 мянган рублийн шагнал авчирсан юм.

Оросуудын бүтээлийг харахад эсгийгээр бэлэг дурсгалын зүйлс хийхдээ гаршжээ. Эсгий хүүхэлдэйн өнгө будаг, хийцийг харахад манайхнаас хавь илүү дээр юм. Харин хэрэглээ талдаа манайхан тэднээс илүү харагдсан. Манай үзэсгэлэн болгон дээр зарагддаг эсгий углааш, цагаан ултай гутал тэнд борлуулалт сайтай байлаа. Бусад нь өдөр тутмын хэрэглээ гэхээсээ илүүтэй эсгийгээр бэлэг дурсгал, гоёлын зүйлс бэлтгэжээ. Мөн тийм өвсний ханд, ийм эмийн ургамал гэх мэтээр манай үзэсгэлэн худалдаанд дэлгэгддэг зүйлс харагдана. Хүмүүс монголчуудаас эсгий углаашийг дөрөв, таваар нь худалдаж авч байв. Өвлийн хүйтэнд байрандаа өмсөхөд дулаан, хөлд эвтэйхэн гэж магтацгаана. Увсын цагаан ултай гутал ч тэнд эрэлттэй барааны нэг байв. Мөн гэрийн оосор бүч сонирхож яваа хүмүүс цөөнгүй байсан. Эсгий ширдэг, цүнх зэргийг ч тэндэхийнхэн хэд, хэдээр нь худалдаж авч байгаа харагдсан. Тэмээний тохмыг “Энэ юу вэ. Морин дээр тохож болох уу” гэж сонирхоцгооно. Монгол дээл тувачуудын сонирхлыг ихээр татаж байв. Залуучууд нь өмсөж үзэхийг гүйна. Бөх гэж өөрийгөө танилцуулсан залуу “Тувагийн 100 жилийн ойн баяраар барилдах гэж байгаа юм. Гоё өнгөтэй том дээл хэрэгтэй байна” гээд цэнхэр дээл өмч үзээд авахаар боллоо. Сүүлийн үед тувачууд монгол дээлээ өмсөх нь ихэсчээ. Цагаан сар, баяр ёслолоороо дээлээ өмсдөг хүн олон болсон гэнэ. Тувачуудын өөрсдийнх нь оёдог дээл урдаа зүүдэлгүй байдаг юм байна. Тиймээс монгол дээлний эсгүүрийг нэлээд сонирхож харагдсан. Харин хүннү дээл гэх мэтээр загвар оруулсныг нь тоож харахгүй юм.

Худалдаа хийгээд явж байгаа хүмүүсийг харахад зарим нь нэг дор 10 мянга орчим рублиар эсгий углааш, дээл, цүнх зэргийг худалдаад авчих юм. Зарим нь хэд, хэдэн удаа өмсч үзэж байж нэг углааш аваад гарч байгаа харагдана. Бас барааныхаа үнийг нэмлээ, ашиг хайлаа гэж загнаж, хэрүүл маргаан болох хүн ч цөөнгүй юм. Тэнд амьдардаг монголчуудын яриагаар өдрийн хэрэглээндээ 300-400 мянган төгрөгтэй тэнцэх рубльтай гардаг хүн олон бий. Тэр мөнгөө хүүхдүүдээ зугаацуулах, хоол хүнсээ авахад зориулаад дуусгачихдаг бол хоногийн хоолгүй хүмүүс ч их. Төрийн албанд ажилладаг, наймаа хийдэг хүмүүс нэлээд бийлэгжүү” гэж байв. Төрийн албаныхны цалин нь манайхнаас нэг дахин илүү гэнэ лээ.

Монголд ирсэн жуулчид халаасны хулгайчдаас болгоомжилдог бол Тувад очсон хүн алхам тутмаа эргэж харах шаардлагатай болох юм. Эсгий урлаачдын үзэсгэлэнгийн үеэр монгол гэрт байж байтал эсгий дэвсгэр, хоёр дээл алга болчихов. Эзэн нь эргээд харах хооронд шүү дээ. Төд удалгүй алга болсон дээлийг нь нэг нөхөр сугавчилчихсан явж байгаа харагдав. “Хулгайч баригдлаа шүү” гэж бодтол манайхан огт дуугарсангүй. Цагдаа л биш бол хулгайчийг барьчихвал хамтрагчид нь ирж зодоон цохион болдог гэнэ. Тиймээс хэл амгүйхэн алдсаны хохь болох нь зөв гэж яриад өнгөрцгөөх юм. Энэ мэтээр зарж байгаа эд зүйлээ алдсан хүн цөөнгүй байсан ч болгоомжлоод хэл ам хийхгүй байгаа нь анзаарагдсан. Тувагийн ерөнхийлөгч нь үзэсгэлэнд оролцож байгаа хүмүүстэйгээ уулзалт хийхдээ “Манайхаан, нэрээ бодоод хулгай хийлгүй, дээрэм тонуулгүй үзэсгэлэнг өнгөрөөгөөрэй. 100 жилийн ойгоо хийх гэж байгаа тэнгэр заяатай бидний нэр хүнд сэвтэнэ шүү” гэж аминчлан захина лээ.

Монгол гэрт зургаа татуулах хосууд

Амралтын өдрүүдэд хурим цөөнгүй болох юм. Хосууд эртлэн хуримын ордонд ёслолоо хийчихээд Центр Азия, Аратын талбайгаар очиж дурсгалын зураг татуулна. Гэхдээ манайхан шиг аав ээж, хамаатан садантайгаа хамт явахгүй. Найзууд нь бололтой хэдэн залуус оргилуун дарс барин дагана. Хос бүр тусдаа мэргэжлийн гэрэл зурагчин дагуулж явах аж. Халуун наранд зурагчны зааснаар аяглах нь бариу даашинзтай гэргийд түвэгтэй байгаа бололтой хувцсандаа түүртэнэ. Зураг дараагүй үед нөхөр нь даашинзных нь хормойг барьж, хөлсөө арчиж алхахыг харахад инээдтэй. Эсгий урлаачдын үзэсгэлэн худалдаа болж байсан өдөр хуримласан хосууд ёс юм шиг монгол гэрт орж зургаа даруулж харагдсан. Зургаа даруулчихаад найзуудтайгаа оргилуун дарс буудуулж, аз жаргалтайгаар үнсэлцэх аж. Урьд өдөр нь эргүүл хийж явсан цагдаа хуримаа хийж яваатай таарлаа. Тэрээр бидэнтэй хамт явсан монгол эмэгтэйтэй гэр бүлийн найзууд байсан учраас таньсан нь тэр. Хосууд хамт амьдраад таван жил болсны дараа хуримаа хийж байгаа гэнэ.

Гурван хүүхэдтэй. Хүүхдүүд нь өвөө эмээтэйгээ оройн цайллагад бэлтгэж байгаа гэж ярина. Бас хуримынхаа цайллагад монголчуудыг урьж байгаагаа хэлээд гэр бүлийн найз эмэгтэйдээ зочлохыг аминчлан захиад явлаа. Монголчуудыг түншүүд нь хуримандаа урьдаг гэнэ. Манайхан хос дээл, монгол гутал зэргийг бэлэглэдгээ ярьж байсан. Тэндэхийнхэн хамт амьдарч, үр хүүхэдтэй болсныхоо дараа хуримаа хийдэг гэнэ. Амьдралаа төвхнүүлсний дараа хуримаа хийдэг учраас нижгэр хурим болдог аж. Хүүгийн тал орон сууц бэлтгэвэл бэрийн тал тавилгыг нь даах зэргээр ачааллаа тэнцүү хуваадаг гэцгээж байсан.

Б.Цэцэгдэлгэр

Энэ оны таван сарын башёд 29 дэх удаагийн түрүүгээ авч, түүхэн
их аварга Тайхогийн 32 дахь түрүүнд тун ойрхон ирээд байгаа Хакухо аваргыг Чөлөөт
бөхөөр таван удаа олимпод оролцож, Мексикийн олимпоос эх орондоо анхны олимпийн
мөнгөн медаль авчирсан Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Дархан аварга Ж.Мөнхбатын
хүү гэдгийг хүмүүс андахгүй.

Японы уламжлалт  баярын нэг
“Аавын өдөр”-өөр Ж.Мөнхбат аварга Японд айлчилж, 50 жилийн өмнө дэвжээнд нь барилдаж
байсан Токиогийн Ёоёоги Спортын ордонд хүүтэйгээ зочилжээ. Токио дахь “Сумо” сэтгүүлийн
ажилтан В.Даваагийн тэдэн­тэй хөөрөлд­сөн ярилцлага саяхан тус сэтгүүлд нийтлэгдсэнийг
толилуулъя.

-Өнөөдөр
та хоёр хамт чөлөөт бөхийн дэлхийн аваргын тэмцээн үзэж ээ дээ.

Ж.М:
Ингэж хамт тэмцээн хавьд үзээгүй юм байна.

Хакухо:
Монгол бөх бол үзэж байсаан. Чөлөөт бөхийн барилдаан үзэж байгаагүй юм байна. Аав
нээрээ Токиогийн олимпод барилдаж байлаа шүү дээ.

Ж.М:
Тэр үеийн тэмцээн Комазава Спортын ордонд болж байсан.

Хакухо:
Өнөөдөр Японд “Аавын өдөр” болохоор энэ биеийг минь төрүүлж өсгөсөн аав ээждээ талархаад
ч баршгүй юм даа. Ачийг нь хариулна гэж байдаггүй юм гэсэн. Гэхдээ өнөөдөр ингээд
явж байгаа нь бас нэг талархлын нэг хэлбэр юм уу даа.

Аав Мексикийн Олимпоос монгол хүнийхээ хувьд анх удаа мөнгөн медаль
хүртэж, Наадмын түрүүг зургаан удаа авч, арваад жил бөхийн дэвжээг шуугиулсан. Бөхчүүд
бужигнасан орчинд бага нас минь өнгөрч дээ. Анх Японд ирээд би заавал ч үгүй Эцэг
хүү хоёр аварга болно доо гэж дотроо мөрөөдөж байсан. Энэ хүсэл маань ч биелэлээ.

-Та
монгол бөхөөр ч юмуу чөлөөтөөр барилдъя гэж бодоогүй юу?

Хакухо:
Аав мөнгө авсан юм бол би алтыг авна гэсэн мөрөөдөлдөө хөтлөгдөн арван хоёр настайдаа
чөлөөт бөхөөр хичээллэж, хоёр долоо хоног ч болоогүй байхдаа тэмцээнд дөрөвдүгээр
байранд орж, аавд ч баригдчихав. Бөхөөр хичээллэхэд дэндүү эрт байна. Боль гэсэн.

Ж.М:
Их багаасаа хичээллэвэл нэг, хоёр насаар ах хүүхдүүд хамаагүй унагаж, бэртээх аюултай.
Хүүхдийн нэг хоёр насны ялгаа гэдэг маш их зөрүүтэй. Бас амархан айж хулчийдаг болчихдог
талтай учраас би хориглосон.

Хакухо:
Энэ нь бөхийн арвин туршлагатай хүнээс л гарах үг байх даа.

Ж.М:
Бие бялдар, сэтгэл санааны бүрэн өсөлт хөгжилт нь бүрэлдсэн тохиолдолд бөхөөр хичээллэж
болох байсан л даа. Өөрөө дуртай бөхөөр явъя гэсэн бол зөвшөөрөлгүй яахав.

-Хакухо
та яаж яваад сумод орчихов?

-Зургаан настайдаа анх анхны үеийн Ваканахана аварга Монголд айлчилж
ирэхэд нь уулзаж байлаа. Долоо, найман настай байхад “Сумо” сэтгүүл үзэж, Чиёонофүжи
(Одоогийн Коконуэояагата), Таканосато нарын зургийг нь анх харж байлаа. Хүүхэд байхаасаа
л цасан дээр тойрог зурчихаад л барилддаг байлаа. Багаасаа л сонирхож байж дээ.
Тун удалгүй Хавайн хүчтэнүүд, Таканахана ах дүүсүүд гарч ирж, Кёкүшюүзан барилдаж,
монголд телезизээр башёг шууд үзүүлдэг болсон. Японд ирэхэд Сонирхогчдын сумо маягаар долоо хоногт гурваас дөрвөн
удаа л кэйко хийнэ гэж сонсоод хүрээд ирсэн. Явахдаа сургуулиасаа хоёр сарын чөлөө
авч ирсэн юм даг. (Инээв) Тэгээд л гэнэт дэвжээ олдож, сумогийн ертөнц рүү хөл тавьсан
даа.

Ж.М: Арван сарын дундуур яваад арван хоёр сарын
сүүлээр буцах уу үгүй юу гэдэг  яриа гарсан
юм. За чи өөрөө л мэд дээ гэсэн. Хүүгийнхээ хүслийг мохоогоод яахав гэж бодсон.
Яг үнэндээ бол энэ дэрчгэр, туранхай биетэй яаж сумог барах вэ дээ. Удахгүй орхиод
ирэхээс хойш одоо олон юм яриад яахав гэж бодсон л доо.

Хакухо: Нээрэн тийм шүү. Тэр үед анх дэвжээнд
орж байхын 62 кг байсан зургийг одоо энэ залуу хүүхдүүдэд үзүүлбэл зүйтэй юм байна.
Ийм жаахан биетэй ч Ёкозуна болж болдог юм байна гэдгийг ойлгуулж, урам зоригийг
нь өдөөмөөр байна.

-Сумод орсноос хойш та хоёр хэзээ уулзалдсан
бэ?

Хакухо: Бараг хоёр жил хариагүй байж байгаад очтол
аав гудамжинд тааралдвал чамайг танихгүй юм байна гэж хэлэхийн дайтай том болсон
юм. 2004 онд сэкитори болж, аав ээжийг анх удаа Японд урьж байлаа. Аав олимпоос
хойш Японд дөчин жилийн дараа ирж байгаа нь тэр байсан.

Ж.М: Тэр үед янз янзын л юм толгойд орж ирж
байсан. Гэхдээ юутай ч гэсэн хүн дуртай юмандаа бүхнээ зориулж, үхэн хатан тэмцвэл
ямар ч юмыг өөрчилж, агуу хүн болох боломжтой байдаг юм байна гэдгийг мэдэрч байсан
юм. Хүний зүрх сэтгэл гэдэг ийм чухал юм даа.

Хакухо: Сумод дуртай гэж хэлдэг хүн олон л доо.
Сумод дурласан хүн гэвэл би л байгаа байх даа. (Инээв) Ёкозуна болчихсон болохоор
л ингэж хэлж байгаа болов уу?. Сэкиторид орох хүртэлх хэцүүхэн гурван жил их ч цус,
хөлс, нулимс асгаруулсан даа. Гэлээ ч башёд давж байх үед тэр их зовлон хөнгөрч
байх шиг санагддаг байсан. Юутай ч сумод дурлаж ирсэн болохоор өдий зэрэгт хүрлээ.
Сумогийн түүх ярьдаг сумоч одоо надаас өөр байна уу? Яагаад өмнөх үеийн бөхчүүд
тэр гайхалтай Футабаяма аваргын тухай ярьдаггүй байсанд сонин санагдаад байдаг юм.
Тэр гайхалтай сумогийн амьдралыг үзэх гүн ухаан, ур чадвар нь цогцолсон дархан аварга
хүн байсан байхад. Харь орноос ирсэн надаас тэр гайхалтай бөхийн тухай сонсож авч
мэдэж байгаа нь хачин байгаа биз?

-Эхний үед аавтайгаа хэр их ярьдаг байсан?

Хакухо: Тэр үед утсаар ярих их үнэтэй. Нийтийн
телефон утаснаас ярихад нэг зоос хийгээд л сайн байна уу гэж хэлэхийн хооронд л
тасарчихдаг байсан. Хэцүү байсан ч аав ээжийнхээ санааг нь зовоохгүй гээд тэр болгон
ярьдаггүй байлаа. Захиа бол бичдэг байсаан.

-Энэ зуны башёг та үзэж, хүүгийнхээ түрүү
авч байгааг харсан сэтгэгдэл.

Ж.М: Хүн ер нь хийж бүтээж, чармайж зүтгэж
байсан зүйлээ яг эгзэгтэй хэрэгтэй цаг мөчид 
харуулж чадаж байвал тэр бөх хүний хувьд хүч чадал, сэтгэлийн хатан зориг
тэвчээр тэгширч гэж үнэлж болно. Хүү маань бие сэтгэлийн бяр тэнхээ нь бүрэлдэж
ээ гэдгийг нүдээрээ батлан харлаа. Ур чадвар, ухаан зориг, бие бялдар нь эн тэнцүү
болжээ гэсэн үг юмуу даа.

-Бид дараа нь мэдсэн барилдааны 13 дахь
өдрийн талаар ….

Хакухо: Янз янзын юм болоод өнгөрсөн. Башёгийн
дундуур байсан учраас тэр үү даваад гарсан. Сүүлд нь болсон бол одоо ч сэхээгүй
байж магадгүй. Тэр үед хайртай гэр бүл маань байна. Давж туулаад, хийх ёстой ажил
маань байна гэж бодсон.

-Башёгийн сүүлийн өдөр Кисеносатотой үзүүр
түрүүний барилдаан болох болтугай гэж хүсч байсан хүн их байсан. Харумафүжиг дэмжин
уухайлан хашгирах үзэгч дунд та барилдсан.

Хакухо: Түрүү жилийн 11 сард Кисеносатод унасан.
Хүмүүс янз янзаар л боддог байх. Ер нь монгол ч бай япон ч бай маге (сумогийн гэзэгтэй)
үстэй хүн болгон л самурайн зүрх сэтгэл, хатан зоригийг сэтгэлдээ тээж явах ёстой
гэж боддог. Фүтабаяма багшийн хэлсэн “Түрүүлээд (олныг) шуугиулах бус ялагдаад шуугиулах
бөх нь болоорой гэсэн үгийг нь байнга бодож явдаг болохоор сэтгэл санаа тэгтлээ
үймэрч, сандраагүй юм.

Ж.М: Надад юу ч бодогдоогүй. Ухаантай, ул суурьтай,
үнэн сэтгэлээсээ л байвал ялах нь гарцаагүй. Үнэхээр даян аварга л юм бол тэр зэргийн
зовлонг туулаад гарах чадалтай байх байлгүй дээ. Ялагдвал тэр л чинээний бөх байх
болно.

-Өнгөрсөн башёд 29 дэх түрүүгээ авч,
30 дахь, Тайхогийн 32 дахь түрүү ч сэтгэлд багтаж байгаа даа.

Хакухо: Өмнө нь 63 тасралтгүй давж, Футабаямагийн
тасралтгүй 69 давсан рекордод ойртож очих үед энэ их аваргын рекордыг эвдэж болохгүй,
дээр үед жилд хоёр башё л болж байсан. Нэг жил ч хүрэхгүй хугацаанд ийм амархан
рекорд эвдэж болох юм уу зэрэг элдвийн үг яриа гарсан. Эвдэхийн төлөө рекорд байдаг
гэж хэлсэн хүн ч байсан. Тэр үед (агсан)Тайхо багш “Давж гарах рекорд байдаг юм
бол бүгдийг нь үзээд алд” гэж хэлсэн үг нь намайг их зоригжуулж байсан юм. Тайхо
багш намайг 32 дахь түрүүний рекордыг эвдэх байлгүй гэж бодож байсан ч байх. Одоо
ингээд бодоход рекорд эвдэх, тэдэн удаагийн гэсэн тоонд баригдахдаа биш юм. Сүүлийн
хэдэн жил Тайхо багшаас янз янзын зөвлөгөө авч, хайрлуулж, эрхэлж байжээ. Сумогийн
ертөнцөд хэлдэгчлэн багшийнхаа ачийг нь хариулахад л гол нь оршдог юмуу даа. Зөвхөн
тоон рекордод баригдалгүй ачит багш нарынхаа заалгаж, сурч авч мэдсэн зүйлээ бодитоор
хэрэгжүүлж, сумогийн замналаар хүн шиг явах нь хамгийн чухал бол уу.

-Тооны хойноос хөөцөлдөлгүй хүн шиг яв
гэсэн үг байх нь ээ.

Хакухо: Тайхо багшийн өмнө Чиёонуфүжи аврага
/Одоогийн Коконуэояагата/-ийн 31 түрүү байна. Тиймээс ч зуны башё эхлэхээс өмнө
Коконуэ дэвжээнд очиж кэйко бэлтгэл хийсэн юм. Өөрөөсөө өмнөх ахмад хүнийг хүндэлж,
тэднийд очих ёстой. Тэр гавьяатай хүнийг үл хайхарна гэдэг миний хувьд байж болшгүй
зүйл. Чиёонофүжи аварга кейко бэлтгэлийг минь нүдээрээ харж, ийм бөх болсон юм бол
миний рекордыг эвдсэн ч яахав ээ гэж бодуулахгүй бол болохгүй.

Ж. М: Тайхо аваргын  тухай бол барилдаж байсан үеийнх нь байдлыг сайн
мэдэхгүй. Гайхалтай мундаг хүн байсан гэдгийг нь сонсож байсан. Хүүд минь үнэтэй
зөвлөгөө, сургамжаа айлдаж байсан гэсэн. Нас залуу, хугацаа байна. Хүү маань 32
түрүүг давчих байлгүй дээ.

-Та, Монгол бөхийг хөгжүүлэхэд их хувь
нэмэр оруулж, үүрэг хариуцлагыг нь үүрэлцэж явсныхаа хувьд бөх хүний манлайд явах
зүрх сэтгэлийг сайн ойлгож байгаа байх. Ер нь бие сэтгэлийн хаттай явна гэдгийн
талаар?

Ж.М: Үндэсний спорт болтлоо хөгжиж, олныг баясгасан,
ард түмний баяр наадам болтлоо хөгжсөн нь Монгол, Япон хоёр л байх. Би ч ялгаагүй
монгол бөхийн их аварга Ёкозуна болсон. Үүнд бат итгэл найдвар, цөхрөлтгүй хичээл
зүтгэлтэй байж л хүрнэ.

Хакухо: Хүчтэй болно, цөхрөлтгүй зүтгэнэ гэсэн
чин сэтгэл байх ёстой бол уу.

Ж.М: Монгол, Япон аль нь ч бай, ард түмний дэмжин
уухайлж байгаа зүрх сэтгэлд нь хариулахын тулд, итгэл найдварыг нь алдахгүйн төлөө
хариуцлагаа ухамсарлаж, хичээж зүтгэх нь хамгийн чухал юм.

Хакухо: Оозэки байхад “Аваргын сэтгэлийг аварга
болсон хүнээс өөр хүн мэдэхгүй” гэсэн үгийг их сонсдог байлаа. Ойлгодог ч үгүй байв.
Банцүкед гэхэд нэг л зиндаагаар ялгаатай. Юуг нь ойлгохгүй гэж боддог байлаа. Ёкозуна
болоод ямар их ялгаатайг нь ой тойндоо ортол ойлгосон юм. Бяр чадлын хувьд тийм
их зааг байхгүй байж мэднэ. Сэтгэл санаа, хариуцлагын хувьд тэнгэр газар шиг ялгаатай.
Одоо би Оозэки байсан бол Ёкозуна гэж дайрахгүй ээ.(Инээв) Яг одоо аавын хэлж байгаа
үгээр би аваргынхаа нэр төрийг өндөрт өргөж явахын төлөө хичээнэ. Сүүлийн үед их
бодогдож, баримталж байгаа зүйл гэвэл “Мөрөөдөл”, “Хувь заяа”, “Зүрх сэтгэл” гэсэн
гурван үг ханз дүрс бичиг юм. Уужим зүрх сэтгэлээр бүх хүчээ дайчлан хувь заяаныхаа
эзэн нь болж, мөрөөдөлдөө хүр гэсэн утгатай.

-Аваргаа та, цаашид ер нь хүүгээсээ юу
хүлээж байна вэ?

Ж.М: Монгол, Япон ялгаагүй нилээд жил хүү маань
зөвхөн хүчтэй бөх гэдгээрээ гайхагдах бус олон хүнд сэтгэлийнхээ сайхнаар нөлөөлж
яваа гэж бодож байна. Тиймээс зодог тайлсан ч тэр сайхан хүндлэл, хайрыг дааж яваасай
гэж хүсч байна.

-Зодог тайлаад ояагата болно гэсэн бодол
бий юу?

Хакухо: Сүүлийн үед сэтгэлд байнга орж ирээд байдаг
зүйл гэвэл  Монголын уудам их талд төрж мэндлээд
Японы Сумогийн буянаар өсч өндийж, өдий зэрэгт хүрсэн болохоор хоёр улсыг холбох
гүүр нь болох ёстой гэж бодогдоод байгаа. 1300 жилийн түүхтэй сумогийн ертөнцөд
нэрээ мөнхөлж, өсөж, эрийн цээнд хүрсэн болохоор амьдрал минь салшгүй холбоотой
явах бол уу. Сумогийн ирээдүйн хөгжил дэвшилд ч өөрийн хувь нэмрээ оруулах нь гарцаагүй
болох л байх. Одоогоор ийм л юм хэлнэ дээ.

Ж.М: Одоо хүү маань сумогоор барилдаж байна.
Монголд ч бөх бий. Бөхийг хайрлаж, түүнд бүхнээ зориулаж яваасай гэж хүсч байна.
Бөх хүний алдар нэрийг өндөрт өргөж явах хариуцлага бидэнд бий гэдгийг байнга санаж
явах ёстой. Нүдний өмнө байгаа хариуцлагаа юун түрүүнд нэр төртэй биелүүлж, бүх
хүчээ дайчилж яваарай. Чин сэтгэлээсээ хайрлах зүрх сэтгэлийг огтхон ч мартаж болохгүй.
Тэгсэн цагт үр өгөөж нь аяндаа ирнэ.

  Ярилцсан
В.ДАВАА

Орчуулсан Х.ЭРДЭНЭЦЭЦЭГ

АНУ–аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд, хатагтай Пайпэр Энн Уинд Кэмбэллтэй ярилцлаа.

–Монгол улс Ану–тай ойр харилцаатай, бас дэлхийд Ану–тай зарим асуудал дээр санал нийлдэггүй хоёр том оронтойгоо ч сайн хөршийн харилцаатай улс. Сая дараалаад БНХАУ, ОХУ–ын Ерөнхийлөгч нар Монголд ирээд буцлаа. Ану–ын Элчин сайдын хувьд энэ айлчлалуудын талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Монгол Улсад өмнөд, хойд хоёр улсын тэргүүнүүд нь айлчиллаа. Монгол Улсын гадаад бодлого хоёр гол тулгуур баганатайг авч үзвэл эдгээр айлчлалууд бол хүн гайхширмаар зүйл биш, энгийн үйл явдал юм. Нэг багана нь хоёр том хөрштэйгөө улс төр, эдийн засгийн түвшинд найрсаг хамтын ажиллагаатай байх нь чухал гэсэн хандлага. Нөгөө нь анхдагч хөршийн бодлоготойгоо зэрэгцүүлээд 25 жилийн турш маш амжилттай хэрэгжүүлж ирсэн гуравдагч хөршийн бодлого. Үнэт зүйлс, туйлын зорилго ижил улсуудтай Монгол Улс харилцаж, анхдагч хөршийн бодлоготойгоо тэнцвэржүүлж байгаа нь чухал явдал юм. Тийм болохоор АНУ Монголын гуравдагч хөрш байдгаараа үргэлж бахархдаг.

-Нэг хэсэг ОХУ их задралын дараа дотооддоо, БНХАУ эдийн засгийн хөгжилдөө анхаараад гадаад нөхцөл байдалдаа тэгтэл анхаарахгүй үе байсан нь бидэнд үүлэн чөлөөний нар шиг байсан. Одоо аль, аль нь гадаад харилцаандаа ихээхэн анхаарч бүс нутагтаа нөлөөллөө тогтоохыг эрмэлзэх болсон нь бидэнд амаргүй байдлыг үүсгэнэ гэж үзэх хүмүүс байдаг. Та энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Монгол бол өөрийн гэсэн бахархалтай бие даасан, хараат бус улс үндэстэн.

Монгол Улс ардчилсан замыг сонгох сонголтыг өөрсдөө бие дааж хийсэн түүхтэй улс орон. БНХАУ-ын дарга си Жиньпин сая хийсэн айлчлалынхаа үеэр “Хятад улс ямагт Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрх, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хүндэтгэнэ. Монголын ард түмний өөрсдөө сонгосон хөгжлийн замыг хүндэтгэнэ” гэж хэлснийг бүгд мэдэж байгаа. Тэгэхээр ямар нэгэн замаар Монголын Засгийн газарт дарамт шахалт үзүүлэх ч юм уу, Монголын ард түмнийг айлгах зүйл байна гэж бодож байгаа хүмүүсийн хандлага буруу байна аа гэж би хэлмээр байна. Харин энэ бүхэн нь илүү тэнцвэртэй байдал буюу Монголын талаас анхдагч болон гуравдагч хөршийн бодлогоо тэнцвэртэй хэрэгжүүлэх нь чухал юм гэдгийг харуулж байна. АНУ-ын зүгээс сүүлийн үед Азид хандсан дахин тэнцвэржүүлэлтийн бодлогын талаар их ярих болсон.

–Дахин тэнцвэржүүлэлтийн бодлого гэж чухам юуг хэлж байна вэ?

-Ерөнхийлөгч Барак Обама, Төрийн нарийн бичгийн дарга Жон Керри нар Азид баримталж байгаа дахин тэнцвэржүүлэлтийн бодлогынхоо талаар тайлбарласан илтгэлүүд тавьж байсан л даа. Товчхондоо бол Афганистан, Иракт байлдааны ажиллагаа явуулж байсан 10 жилийн хугацаанд улс төр, цэргийн бодлогын аль аль нь тухайн бүс нутагт ихээхэн чиглэж байсныг АНУ хүлээн зөвшөөрөөд, өөрөө ч Номхон далайн бүсэд хамрагддаг улсын хувьд энэ бүс нутаг руу хандах бодлогоо эргэн харах ёстой гэж үзэж байгаа. Энэ бүс нутаг маш идэвхтэй, хөдөлгөөнтэй бүс болж, цаашдын хөгжил дэвшилтэй холбогдож байгаа учраас АНУ анхаарлаа ч, нөөц бололцоогоо ч ийш хандуулж, хуучин баримталж ирсэн бодлогоо дахин тэнцвэржүүлэх ёстой гэсэн хандлагатай байгаа юм. Гэхдээ энэ бодлогодоо Хятад, оросын байр суурийг тооцоолж үзэх нь мэдээж. АНУ-ын Ази руу баримталж буй дахин тэнцвэржүүлэлтийн бодлого нь Ази, Номхон далайн орнуудтай бидний харилцаж ирсэн уламжлалт, бат бэх харилцаан дээр илүүтэй суурилж байгааг хэлэх нь зүйтэй болов уу.

–Өнгөрсөн долоо хоногт болсон хөрөнгө оруулагчдын хурал дээр хэлсэн таны үг хүмүүсийн анхаарлыг татаж байна л даа. Таны ярианаас та Монголын тусгаар тогтнол бол зөвхөн геополитикийн бус эдийн засгийн тусгаар байдал гэдгийг ойлгох ёстой гэж хэлэх гээд байх шиг санагдсан?

-Тэнд хэлсэн үгэндээ би зөвхөн монголчууд гээгүй, бид бүгд үүнд анхаарах ёстой гэж хэлсэн юм. Ер нь бид, албаны хүмүүс голдуу геополитикийн тал дээр түрүүлж анхаарлаа хандуулчих гээд байдаг. Тийм болохоор заримдаа эдийн засгийн аюулгүй байдал гэдэг үндэсний аюулгүй байдлын хувьд ямар чухал асуудал вэ гэдгийг мартчих гээд байдаг гэж хэлсэн л дээ. Тэнд хэлсэн миний гол санаа бол геополитикийн чиглэлийг тодорхойлогч хүчин зүйл болох эдийн засгийн тусгаар тогтнол, эдийн засгийн өсөлтөө үргэлжлүүлэн хадгалах нь чухал юм шүү гэдгийг онцолсон юм.

–Эдийн засгийн тусгаар тогтнол юу, юунаас илүү чухал гэдэг үнэхээр үнэн. Хөрөнгө санхүүгийн асуудал гараад ирэхэд хэн илүү боломж олгосон талын хэлснийг биелүүлэхэд бэлэн болчих тал байдаг. Эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо хадгалахын тулд эхний шатанд юу хийвэл зохилтой вэ?

-Удахгүй эхлэх УИХ-ын намрын чуулганаар хүлээгдэж байгаа хэд, хэдэн асуудлыг хэлэлцэх байх гэж бид харж суугаа. Ингэснээр гадаадын хөрөнгө оруулагчдад Монгол Улсын сонгож авсан замналын талаар тодорхой хийгээд баталгаатай ойлголтыг өгсөн хууль тогтоомжийг батална гэж найдаж байна. Мөн хоёр талт хамтын ажиллагааны хувьд өнгөрөгч онд АНУ болон Монгол Улсын Засгийн газрын үзэглэсэн Ил тод байдлын гэрээг соёрхон батална гэсэн хүлээлттэй байгаа. оюутолгойн төслийг Монголын эдийн засгийг баталгаатай болгож, хөгжилд хөтлөх томоохон төсөл гэж бид үздэг. Монголын Засгийн газар, рио Тинто компанитай хамтран уурхайн олборлолтын хоёрдугаар шатыг цааш хөдөлгөх яриа хэлэлцээр шийдэлд хүрнэ гэж найдаж харж байгаа. Мөн Тавантолгойн төслийг бүрэн хүчин чадлаар нь хэрэгжүүлэх нь Монголын эдийн засагт томоохон түлхэц болох юм. Эдгээрийг би монголчуудын эдийн засгийн аюулгүй байдлаа баталгаажуулах нааштай алхмууд гэж харж байна. Монголын Засгийн газар эдийн засгаа солонгоруулах буюу төрөлжүүлэх талаар ярьдаг. Гэхдээ ихэнх баялаг нь байгалийн баялаг байгаа

учраас эрдэс баялаг, уул уурхайн салбараа зөв хөгжүүлэхээс олон зүйл шалтгаална.

–Манай гуравдагч хөрш гэгддэг орнууд эхнээсээ уул уурхайн салбарын төслүүдэд хамтрах саналаа хүргүүлчихээд байгаа. АНУ–ын хувьд тухайлсан ямар салбарт хамтран ажиллах сонирхол, хүсэл байгаа вэ. Зарим компаниуд оффисоо нээчихээд байдлыг хүлээж суугаа гэсэн яриа ч байдаг?

-Монголын түншүүдтэйгээ хамтран ажиллах хүсэл Америкийн компаниудад байгаа. Гэхдээ хамгийн шилдэг үйл явц бол нээлттэй тендерийн үйл явц байдаг гэдгийг онцолж хэлэхийг хүсэж байна. Засгийн газар нөхцөл байдлыг тодорхойлж, хэрэгцээ шаардлагаа ил тод зарладаг. Харин компаниуд хэрэгцээг нь ямар арга замаар хангах вэ гэдэг талаар бизнесийн саналаа тодорхой илэрхийлж өрсөлдөх ёстой. Тендерийн үйл явц нээлттэй, шударга байдлаар явагдах тохиолдолд Тавантолгойд тэргүүлэх үүрэгтэйгээр оролцох сонирхолтой байгаа “Пибоди” зэрэг Америкийн компаниуд өөрсдийн давуу талууд дээр тулгуурласан санал буюу шилдэг технологийг тааламжтай үнээр оруулж ирэх, Монголд юу авчирч болох тухай саналаа тавих боломжтой юм. Гэхдээ Тавантолгойд АНУ-ын ямар нэг компанийг оруулах нь бидний найрамдал, найрсаг харилцааны үнэ цэнэ, төлөөс гэж хэлэх гээгүйг энд тодотгоё. Харин бүх тоглогчид адил тоглоомын дүрмээр тоглосон цагт АНУ-ын баг ялах боломжтой гэдгийг л хэлж байгаа юм.

–Сүүлийн үед “гуравдагч” ба “анхдагч” хөршийн бодлогын талаар та нэлээд дурдаж байгаа нь анзаарагдаж байна л даа. Гуравдагч хөршийн бодлого бидэнд үнэхээр чухал уу?

-Би энэ талаар надаас илүү хариулчихсан нэг монгол хүний үгийг иш татмаар байна л даа.Үүнийг илтгэлдээ дурдаж байсан юм. Тэр хүний үгэнд “Гуравдагч хөршийн бодлого бол бид аль нэг орноос буюу орнуудаас хамааралгүй байхад тус болох бодлого юм. Энэ нь олон улсын харилцаанд Монголын уян хатан байдлыг сайжруулахад чиглэгдэж, бид зөвхөн орос, Хятад төдийгүй аль болох олон тоглогчтой ойр нягт харилцаатай байх гэсэн хүчин чармайлт юм” гэсэн байдаг.

Монгол хүн өөрөө ингээд хэлчихсэн байхад би нэмж хэлэх нь илүүц болов уу.

–Та Монголын эдийн засгийн нөхцөлийн талаар баталгаатай бат бэх үндэс суурьтай гэж гадны хөрөнгө оруулагчдад хэлдэг талаараа нэгэн ярилцлагадаа дурдсан байсан. Өнөөгийн нөхцөл байдалд тэд тантай хэр санал нийлж байгаа бол?

-Манай элчин сайдын яам Монгол Улсын боломж чадавхийг ойлгодог компаниудаас мэдээлэл, асуулт тавьсан хүсэлтүүдийг хүлээж авсаар байгаа. Бат бэх үндэс суурь бий эсэх дээр маргаан байхгүй гэж би итгэдэг. Харин хөрөнгө оруулагчдын асуудаг зүйл нь богино хугацааны нөхцөл байдал буюу одоо Монголд яг юу болж байна, хууль тогтоомж, дүрэм журам нь тогтвортой байна уу, баталсан хууль дүрэм нь амьдрал дээр яаж хэрэгжиж байна вэ, бүх хүмүүст ижил тэгш үйлчилж байна уу гэдэгт л анхаарлаа хандуулдаг.

–Хөрөнгө оруулагчид биднийг сонирхож байсан алтан үе өнгөрсөн гэж ярих нь бий. Дайжаад явчихсан хөрөнгө оруулагчдыг эргэж татахын тулд хамгийн эхлээд юуг хийвэл зохилтой вэ?

-Одоогийн байдлаар шийдвэрлэгдээгүй байгаа зарим асуудлууд байгаа. Тухайлбал, шүүхийн шатандаа яваа гадаадын иргэд холбогдсон хэргүүд байна. Мөн эрх нь цуцлагдсан 106 лицензийн гээд асуудлууд байна. эд бүгдийг яаж шийдэхийг гадны хөрөнгө оруулагчид харж байгаа. Засгийн газар тэдгээрийг шийдвэрлэх нь чухал ач холбогдолтой алхам болох юм. Мөн хууль тогтоомж тогтвортой хэрэгжих эсэхийг анхаарч байна. Хийсэн гэрээ хэлэлцээр дараагийн нэг өдөр хамаарахгүй болчихдог байх вий гэдгээс хөрөнгө оруулагчид болгоомжилдог. Түүнчлэн дээр хэлсэн Ил тод байдлын гэрээг УИХ-аас соёрхон баталбал Их Хурал, Засгийн Газар нь гадны хөрөнгө оруулагчдад хууль, эрхзүйн орчноо нээлттэй, ил тод болгохын төлөө байгаа гэсэн дохиог тэдэнд өгч чадах юм.

 

 

–Та хаа явсан газраа инээд цацруулж явдаг хүн. Өнөөдөр энгийн үе шигээ инээж харагдахгүй байх чинь. Миний асуулт танд таалагдсангүй юу эсвэл Монголд ирсэн хоёр жилийн хугацаа таныг өөрчлөв үү?

-Танд тэгж санагдлаа гэж үү. /инээв/ Бидний өнөөдрийн ярилцлага маань улс төрийн тусгаар тогтнол, эдийн засаг, хүн ардын сайн сайхан амьдрал гээд нарийн ширийн асуудлуудыг хөндөж ярилцсан учраас нухацтай хариулах шаардлагатай байлаа. Чухал сэдвээс нухацтай яриа үүсдэг шүү дээ, тийм л учиртай. Надад Монголд ажиллах маш их таалагдаж байгаа. Энд би аз жаргалтай байгаа шүү.

–Та дээр хэлэхдээ хөрөнгө оруулагчид Монголын тухай мэдээллийг байнга хүсч, асууж байдаг гэж хэлсэн. Улс төрийн тогтворгүй байдал, эсвэл Засгийн газрыг огцруулах тухай ээлжит мэдээлэл хөрөнгө оруулагчдын санааг хэр түгшээдэг бол?

-Ямар нэг мэдээлэл гарах бүрийд хөрөнгө оруулагчид Элчин сайдын яамны саналыг асууж, мэдээлэл хүсч байдаг. Бидний зүгээс тэдэнд Монгол Улс аюулгүй байдлаа хангасан, тогтвортой орон гэдгийг хамгийн түрүүнд хэлж байдаг. Хөрөнгө оруулагчид аль ч улсын хувьд улс төрийн нөхцөл байдлын талаар нарийн ширийн мэдээлэл асууж хүсэх нь зүйн хэрэг юм.

–Танай яамны албаны хүн манай зарим хуулийн заалтад хувийн компанийн хөрөнгийг төрийн ажилд дайчилж болно гэх мэт хэт нийгэмчилсэн заалтууд байдагт хачирхаж байгаагаа илэрхийлсэн. Үнэхээр та бүхний хувьд ойлгоход хэцүү, пост коммунист орны иргэдэд нэг их хачирхал төрүүлдэггүй зүйлс байдаг уу?

-Манай Элчин сайдын яамнаас Ил тод байдлын гэрээний ач холбогдлыг цохон тэмдэглээд байгаагийн нэг шалтгаан нь одоогийн хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хуулиуд болон төсөл хэлбэрээр байгаа хуулийн төслүүдийн орчуулгыг харахад хоёрдмол утгатай, эргэлзээ төрүүлэх зүйл олон байдаг. Заримдаа нэг хуулийн хэд хэдэн албан бус орчуулга ч явж байдаг. Өчигдөр л гэхэд Монголын нэг хуулинд хэрэглэсэн тодорхой нэр томьёо яг ямар утгатай болох тухай монгол, америк хоёр хүн ярилцаж байхыг би сонссон. Өөр өөр улс орны хүмүүсийн хувьд санал зөрөлдөх, асуудалд өөрөөр хандах зүйл байж л таарна. Харин үгийн утга дээр санал зөрөлдөх, буруу ойлгогдох зүйл байж болохгүй гэж би хувьдаа боддог.

–Та морь унах хоббитой нэгэн. Монгол бол морины эх орон. Бас монголчууд хүндтэй зочиндоо морь бэлэглэдэг. Та энд ирээд морь их унаж байна уу, морь бэлгэнд авав уу?

-Тийм ээ, би морь унах дуртай. Хөдөөгүүр ажлаар явах үедээ морь унах боломж надад гардаг. Саявтархан Дорнод,Төв аймгуудаар явах үеэрээ морь унасан. Монголд ирээд морь унахаас гадна би анх удаа тэмээ унаж үзлээ, их таалагдсан. Бэлгэнд мориноос гадна тэмээ ч авсан шүү.

 

Ерөнхий сайд асан, МҮАН–ын дарга М.Энхсайхантай ярилцлаа.

–Эдийн засаг хүндэрлээ гэдэг яриа үүссэнээс хойш нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Өнөөдрийн Монголын эдийн засгийн нөхцөл байдлыг та юу гэж дүгнэж байгаа вэ?

-2012-2013 онд Монголын эдийн засгийн өсөлт хоёр оронтой тоонд багтаж байсан.2014 онд Монголын эдийн засгийн өсөлт 9.5 хувь болно гэж Дэлхийн банк үзэж байна. Эдийн засгийн ийм өсөлтөд атаархах дэлхийн олон орон бий шүү. Гэтэл монголчууд өөрсдөө эдийн засаг хүндэрлээ гээд байдаг. Ингэж ярих үндэс бий. Нэгдүгээрт үнэ, инфляци өссөн. Энэ нь дотроо хэд хэдэн шалтгаантай.

Бид экспортыг бус импортыг хөхиүлдэг бодлоготой яваад байна уу даа. Уул уурхайгаас олсон хэдэн валютаа төгрөгийн ханшийг тогтворжуулах нэрийн дор хямдхан зарж дуусгадаг. Чингэс бондоо төгрөгт хөрвүүлээд ханшаа барьж байгаа мэт боловч эдийн засгийн өрсөлдөх чадвараа унагааж байна. Энэ бол Засгийн газарт гэхээсээ илүүтэй, Монголбанк, УИХ-д хамаарах мөнгөний бодлогын алдаатай холбоотой юм. Хоёрдугаарт гадаадын хөрөнгө оруулалт 50 хувиар буурсан. Дагаад баахан хүн ажил амьдралгүй болсон.Лицензүүдийг цуцлаад, геологи хайгуулын ажлыг зогсоогоод, Оюу Толгой, Тавантолгойг гацаагаад, гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг хөөчихвөл цэнгэлийн манлайд хүрэх юм шиг бид бүгдээрээ бодсон юм чинь аргагүй шүү дээ. Уг нь гадаадын хөрөнгө оруулалт нь Чингэс бондоос, Чингэс бонд нь Самурай бондоос хамаагүй дээр байсан юм. Яагаад гэвэл гадаадын хөрөнгө оруулалт хойч үед маань өр болдоггүй.Бонд бол өрийн бичиг. Мэдэхгүй, чадахгүйн төлөө бид төлбөрөө амьдралаараа төлөөд явж байна. Үүнийгээ эдийн засгийн хүндрэл гээд байгаа. Төлбөргүйгээр сурахгүй юм шиг байна. Монголчууд ухаарч байна, сурч байна гэсэн бодлоор өөрийгөө тэтгэж байна. Тэнгэрийн хүмүүс гэж өөрсдийгөө өргөмжлөөд тансаглалд умбаж байснаас хямарч зовж хэрсүүжсэн нь дээр биз дээ.

Ийм байх нь Монголын ирээдүйд хэрэгтэй. Хүндрэл бэрхшээл дааж давахгүй зүйл биш. Монголчууд бидний сэтгэлийн тэнхээ л мэднэ. нэг үеэ бодвол монголчууд олон юм хийдэг болсон. Байшин барилга хурдан барьдаг болж.Зам гүүр бас л барьж чаддаг болж байна. ойр зуурын юмыг монголчууд өөрсдөө хийдэг болсон. Би бол Монгол урагш ахиж байгаа гэж бодож байгаа. Харин мега төсөл болон үйлдвэржилтийн том бодлогыг дөнгөж л эхэлж байгаа учир алдаж онох явдал байна.

Ер нь Дэлхийн эдийн засгийн байдал бүхэлдээ тогтворгүй, шинэ төлөв байдал руу шилжиж байна. Бүс нутгийн интеграци хүчтэй болж байна. Үйл явц хүйтэн, халуун дайн тулаан, мөргөлдөөн дундуур өрнөх нь ойлгомжтой болж байна. энэ нөхцөлд цаг хугацаатай уралдах явдал илүү чухал болж байна гэмээр.Монголчууд бид чадна. Би өөдрөг үзэлтэй хүн.

–Засгийн газар өрийн хязгаарыг нэмэгдүүлэх нь Монголын хөгжлийн баталгаа гэж үзээд байна л даа?

-эдийн засгийн өсөлт тэлэлтэд анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй. эдийн засаг өсөх хэмжээгээр зээл авах бололцоо нэмэгдэнэ. том эдийн засагтай болбол том өр тавьж болно. Хөдөлшгүй нэг тоо тавьчихаад яриад байх нь тийм ч зохистой биш.

–Засгийн газар одоо явуулж байгаа бодлогоо эдийн засгийг зөв голдрилд нь оруулах арга хэмжээ авч байна гэж хэлээд байна л даа?

-засгийн газрын бодлого хэн нэгэн хүний хүсэлд нийцнэ гэж байхгүй. эхэндээ бүгдийнх нь сэтгэлд хүрэх гэж ажиллаад байх шиг байсан. Буруу зөвийг холино, сайн мууг хутгана. Бүгдтэй нь Ерөнхий сайд цаг гаргаж ярилцана. Ийм маягаар нэлээд цаг алдах шиг болсон.одоо хоёр жилийн дараа дүр зураг өөр болж байна. Хийх ёстой юмаа хийж, хийх ёсгүй юмаа цавчих ёстой гэдэг талаар нэг ёсны нийгмийн зөвшилцөлд хүрэв бололтой гэж бодож байна. Бодлогын хувьд цэгцрэх шатандаа орж байна уу даа гэж бодож байна.Ялангуяа “эзэн-100”
гэдэг хөтөлбөр засгийн газрын бодлогыг цэгцлэхэд ихэд тустай болсон гэж бодож байгаа. тийм ч учраас засгийн газарт, нэн ялангуяа Ерөнхий сайд алтанхуягт би хувьдаа том итгэл найдлага тавьж байгаа.

-“Эзэн-100″
хөтөлбөрийг нь сөрөг хүчин хангалтгүй гэж дүгнээд байгаа. Тэгвэл та юу гэж бодож байна вэ?

-Шүүмжлэл хэзээ ч байх байлгүй дээ. Харин сөрөг хүчин гэгдэж байгаа Ма н энэ засгийн газарт үйл ажиллагааны өргөн бололцоо өгөөд байгааг харахгүй өнгөрч болохгүй. төрийг олон жил авч явсан нам ийм л байх ёстой гэж бодож байна. Бидний хувьд “эзэн 100” хөтөлбөр төр, засгийн эдийн засгийн бодлогыг цэгцрүүлэхэд их чухал үүрэг рольтой байлаа гэж бодож байна. энэ асуудлынхаа хүрээнд хөрш орнуудын маань тэргүүнүүд Монголд айлчиллаа. Дам сонсох нь ээ Ерөнхийлөгч элбэгдорж чухал чухал баримт бичгүүдийн боловсруулалтад гар бие оролцсон. Чаддаггүй, мэддэггүй сайдуудын чихийг халууцуулан байж бодлогыг төлөвшүүлж өглөө. ажиллах л хэрэгтэй байна.

–УИХ–аас хэд хэдэн хууль баталлаа. Хөрөнгө оруулалтын тухай, Ашигт малтмалын тухай, Алтны ил тод байдлыг бүрдүүлэх гээд л. Үр ашгийг нь та юу гэж харж байна.

-сингапурын Ерөнхий сайд асан Ли Кван Ю “From
third to First” номондоо энэ орны хөгжлийн түлхүүрийг хэлж өгсөн байдаг. тэр нь хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг олж авах явдал юм гэнэ. Манайх хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг эвдсэн орон бололтой юм. Шинэ тутам ардчилагдаж байгаа Мьянмарт зах зээлийн эдийн засгийн хичээл зааж байгаа синга багш нар “Монгол шиг байж болохгүй” шүү гэж байна гэсэн. Бид ч дэлхийн сурах бичигт муу үлгэр загвар болсон байна. Хөрөнгө оруулалтын сайн хууль гаргах хэрэгтэй. Тэглээ гээд хөрөнгө оруулалт буцаад ирэхгүй. Итгэл бий болгоно гэдэг цаг авсан, нөр их ажиллагаа шаардсан ажил. тэвчээр зааж ажиллах хэрэгтэй. Яг ийм цаг үе дээр бид үймж засаг төрд тогтворгүй зан гаргавал ёстой засахын аргагүй нүгэл болно.

–Гэтэл энэ үед Ерөнхий сайд танхимдаа сэлгээ хийнэ гээд зарлачихлаа. Түүний хийх сэлгээ ямар хэлбэрээр явах байх гэж бодож байна…

-Ерөнхий сайдын бүрэн эрхийн асуудал.тэр хүний шийдэх асуудлын талаар бид цэц уралдуулаад хэрэггүй.

–Ер нь бол Засгийн газрыг огцруулах тухай яриа мөнхөд дагаж байна. Засаг муу, сайд нар нь тааруу ажиллаж байгаа учраас өөрчилж, шинэчлэх л гарц үлдлээ гэх юм. Танд тэгж харагдаж байна уу?

-надад муу хэлэх сайд алга. засгийн газар эхэн үедээ зөв бурууг холих, сайн мууг хутгах хэлбэртэй бодлого явуулж байсан гэдгийг түрүүнд хэлсэн. сайдууд яг тэгж л ажилласан. одоо бодлогоо цэгцлэх хэмжээгээр зарим нэг өөрчлөлт хийе гэж байгаа бололтой. энэ бол Ерөнхий сайдын бүрэн эрхийн асуудал. Бид ухаантай хүн болж элдэв маргаан дэгдээх хэрэггүй гэсэн байр суурьтай байна. алтанхуяг сайдад илүү харагдаж байгаа. Хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг олж авъя гэж байгаа шигээ монголчууд өөрийнхөө засаг төрийн тэргүүнд итгэдэг байх хэрэгтэй. элбэгдорж Ерөнхийлөгч, алтанхуяг Ерөнхий сайд Монголын түүхэн эгзэгтэй мөчид амь нэгтэй явж байгаа нь ардчиллын хувь заяа гэж бодож байна.

–АН–ынхан дотроо хуваагдаж, Шонхор фракц нь МАН–тай хүч хавсарч, засгаа авах гэсэн санаархал байсан учраас Ерөнхий сайд түрүүлж сэлгээ хийх тухай мэдэгдэл хийсэн ч байж болох. Та ямар бодолтой байна…

-Би тэгж бодохгүй байна.Ман-д, ан-д ямар ч улс төрийн ашиггүй хувилбарууд. улс орны хувьд бүр ч ашиггүй. ан, Ма н дотроо зөрчилтэй ч улс төрийн нам. Нийтлэг эрх ашгаа бодох байлгүй дээ.

–Тэр нийтлэг эрх ашиг нь юу гэж…

-аль ч нам, ямар ч улстөрч өөр хоорондоо тэмцэлдэж байхдаа бидний дунд нэг эх орон байгаа гэж бодно биз дээ. Хэрүүл маргаан нь хэмжээ хязгаартай, Монгол төр гэсэн нэг хайрцганд байгаагаа мэдрэх явдал чухал. Монгол төрийг ардчилсан хэм хэмжээгээр хүчирхэгжүүлэх замаар бидний монголчууд ирээдүйгээ баталгаажуулна. төрийн доройтлоор Монголын тусгаар тогтнол хэврэгшинэ. Үүнийг нийтлэг эрх ашиг гэж бодоод байгаа.

–Бондын мөнгөөр зам тавьж, үр ашиггүй гэдэг дүгнэлттэй та санал нийлж байгаа юу?

-Ярьж чамбайруулах асуудлууд байгаа байхаа.гэхдээ дүгнэлт хийх цаг болоогүй. эдийн засгийн өсөлтийг “үржүүлэгч” хүчин зүйл гэж байдаг. зам тийм хүчин зүйлд орох байх. зам тавих явдал чухал. Ямар ч байсан хоосон хөрөнгө оруулалт гэж бодож болохгүй. Чингэс бондын мөнгөөр олон арван хүлэмжийн аж ахуй барьж байгаа. нарийн ногоогоо монголчууд өөрсдөө шийддэг болно гэдэг юугаар ч хэмжихийн аргагүй. Том мега төсөл дээр мэр сэр алдаа гарч байгаа харагдана. Өндөр төлбөртэй суралцах юм шиг байна

–Хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх эсэх нь Оюу толгой, Таван толгойгоос хамааралтай байх шиг байна. Засгийн газар ч энэ төслүүдийг гацаанаас гаргана гээд зарлаад эхэллээ. Энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчид Оюу толгой болон Тавантолгой төслийг ажиглан харж байгаа. Олон жилийн өмнө номын дуу сонсож байхад гадаадын хөрөнгө оруулагчид “галуун цуваа” мэтээр явдаг гэж байсныг санаж байна. Эхний хөрөнгө оруулагчид чигээ өөрчилбөл тэр цуваа бүхлээрээ чигээ өөрчилнө. Ялангуяа Оюу толгойн гадаадын хөрөнгө оруулагчид монголчууд бидний стратеги түншлэгч мөн гэдгийг ойлгох шаардлагатай. Галуун цувааны эхний галуу л гэсэн үг. Монголчууд болон Оюу толгойн хөрөнгө оруулагчид бид биедээ шинэ байсан. Туршлагагүй байсан. Бид ч алдсан, тэд ч алдсан. Гэвч зөв буруу нь хамаагүй гэрээ байгуулаад нэг завин дээр, нэг галт тэргэнд, нэг онгоцонд суусан. Өчнөөн олон тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт Монголд орох эхлэл ингэж тавигдсан. Төд удалгүй дэлхийн эдийн засгийн хямрал, зах зээлийн үнийн уналт биднийг “шалгасан”. Асуудлаа харилцан ярилцаад харилцан ашигтай байх хувилбараар Монгол Улс, Рио Тинто болон бусад хөрөнгө оруулагчид хурдан ажлаа явуулах ёстой байтал өөр хоорондоо маргаан дэгдээж цаг алдав. Оюу толгойн хөрөнгө оруулагчид бидний хувьд стратегийн хөрөнгө оруулагч гэдгээ умартаад байх шиг байна. Монголын Засгийн газар Оюу толгойн хөрөнгө оруулагч нартайгаа ойрын үед асуудлаа цэгцэлж эдийн засагт шинэ хуудас нээе гэж байгааг талархан хүлээж авч байна. “Баахан ярилаа. Маргалдлаа. Одоо боллоо. Ажил хийх цаг болсон” гэж Монголын Засгийн газар, Рио Тинто болон бусад хөрөнгө оруулагчид ярьж байгаад хөндлөнгөөс бид битгий садаа хий. Энэ бол бидэнд, тэдэнд ашигтайгаас гадна хөрөнгө оруулагчдад хамгийн сайн дохио болох нь гарцаагүй. Оюу толгойн төслийн амжилтаас миний хариуцаж байгаа Тавантолгойн цахилгаан станцын хувь заяа бас хамаарч байгаа. Оюу толгой цахилгаан худалдан авч байж гэмээнэ Цахилгаан станцын төсөл бизнес утгатай болно. Цахилгаан станц баригдвал Тавантолгойн нүүрсний орд, бусад уул уурхай хөгжиж эхэлнэ. Өмнийн бүс үнэтэй болно. Монгол хүчтэй болно. Бүгд өөр хоорондоо уялдаатай. Ажиглаад байхад бидэнд “мега төсөл” гэдэг ухааныг ойлгоогүйгээс алдаа гараад байх шиг санагдаад байгаа. Энэ талаар хожим дэлгэрэнгүй ярья. Нэг л жишээ хэлэхэд юуг юугаар буюу
trade-off гэдэг ойлголтыг бид маруухан мэдээд байх шиг. Жижиг маргаан дунд том асуудлаа орхигдуулахыг хэлээд байгаа юм.

–Та Н.Энхбаяр даргатай уулзсан байна лээ. 2012 онд таны хэвлэлд ярьснаас үүдэж, та хоёрын харилцаа муудаж, бүр уулзалдахгүй байх хэмжээнд хүрсэн гэж ойлгож байлаа?

-Саяхан Сөүл хотод байхдаа очиж уулзсан. Монгол төрийн тэргүүн байсан хүн. Миний хувьд хэзээ ч хүндэтгэл үзүүлэх ёстой хүн. Үе үеийн Ерөнхийлөгчид ханддаг миний хандлага ийм. Энэ бол миний номлоод байдаг Монгол төрийн төлөө гэдэг үндэсний үзэлтэй ч холбоотой. Өмнөхөө муулж өнөөг үгүйсгэж ирээдүйд хүрч болохгүй гэдэг зарчимтай бас холбоотой. Өөр хооронд нь муудалцуулахыг зөвхөн гадныхан харийнхан хүсдэг байх шүү.

–Та хоёрын хооронд ямар яриа өрнөв гэдэг нь мэдээж хүмүүст сонирхолтой. Өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдаг, цаашид хэрхэх тухай, магадгүй 2016 оны сонгуульд яах талаараа ярилцсан байх гэж бодож байна?

-Ярьсан ярьсан. Сэдэв үлдээхгүй олон асуудал ярьсан. 2016 оны сонгуулийн тухай ч ярьсан. Юу ярьсан нь бидний хооронд үлдэг. Цаг нь болоогүй.

–Н.Энхбаяр дарга хэзээ ирнэ гэж байна…

-Хэлж мэдэхгүй юм.Эмчилгээний хажуугаар Монголдоо ойр ойрхон очиж байвал олон түмэн таныг зөв ойлгох байх даа. Байхгүй хооронд чинь муулаад танай намынхан таг суугаад хэцүү л юм байна гээд хэлчихсэн. Тэгж байна уу гээд л байна лээ.Мэдэж байгаа байх аа.

–Түүнийг Монголд ирэхээр баривчлах нь тодорхой болчихсон гэдэг асуудал босоод байх шиг байна. Үнэхээр тийм бол та юу хэлэх вэ?

-Хар хэл ам байлгүй дээ.

–Ингэхэд та түүнтэй авахуулсан зураг дээрээ хүзүүндээ хамгаалалттай байсан. Яасан юм бэ?

-Компьютерийн ард хэрээ мэдэхгүй тонгойж суусны гай болж хүзүүний бүх жийргэвчүүд нь мулт. Бусдыг тийм битгий болчихоосой гээд өвчний түүхээ найз нөхдүүддээ яримтгай болчихсон байгаа. Анхаарал тавьж асуусанд баярлалаа.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Уул уурхайн дэд сайд О.Эрдэнэбулган өчигдөр твиттер, фэйсбүүк хуудсаараа “Сайн мэдээ! ОТ татварын асуудал шийдсэнээр, далд уурхайн ажил товлосон хугацаандаа эхлэх боломжтой боллоо. Ирэх онд 1 тэрбум доллар + 3000 а/байр Нийт 5 тэрбүм доллар 2 дахь шатны хөрөнгө оруулалт” гэж мэдээллээ. ОТ гэдэг нь Оюу толгой. А/байр гэдэг нь ажлын байр. Оюу толгойн хоёр дахь шатны санхүүжилт эхэлж, ажилгүй гэртээ суугаа ажилтнуудаас нь гадна зөндөө хүн орлоготой болж, гаднаас өчнөөн доллар Монголын эдийн засагт урсаж орж ирнэ гэсэн таатай мэдээнд нь олон хүн коммент үлдээсэн байна лээ. Дэд сайдын постолсон мэдээллийн дор “ашгүй дээ, одоо л нэг долларын галзуурал намжих нь” гэсэн агуулгатай сэтгэгдлүүд дүүрэн харагдсан. Татварын асуудал гээд байгаа нь Татварын ерөнхий газар “Оюу толгой”-н дунд өрнөсөн 130 сая ам.долларын татварын маргаан. Татварынхан “Та нар 130 сая ам.долларын татвар төлөх ёстой, түүнийгээ төлөөрэй” гэж шаардаж буй. Харин хөрөнгө оруулагч тал “Ийм юм байж таарахгүй. Та нар зөв шийдвэр гаргахгүй бол бид арбитрт хандана” гэсэн мэдэгдэл хийгээд байгаа. Энэ асуудал хөрөнгө оруулагчдад эерэгээр шийдэгджээ гэсэн агуулга дэд сайдын мэдээллээс уншигдаж байна. Татварын ерөнхий газрын дэргэд маргаан шийдвэрлэх зөвлөл гэж бий. Зөвлөл иймэрхүү маргааныг эцэслэн шийдэх үүрэгтэй. Тэд өчигдөр Оюу толгойн татварын асуудлыг хэлэлцэж эхэлжээ. Эцсийн шийдвэр гараагүй учраас эхэлжээ гэж тодотголоо. Оюу толгойн татварын асуудлыг хөрөнгө оруулагч компанийн талд эерэгээр шийдэх тохироо аль хэдийнэ хийгдсэн гэж эх сурвалж мэдээлж байна. Мэдээж эцсийн шийд бичиг цаасан дээр гарын үсэг энэ тэртэйгээ дурайж байж дэд сайдын яриад байгаа эерэг нөлөө мэдрэгдэж эхэлнэ.

Гэхдээ жирийн нэг иргэн жиргэж, постлоогүй, салбарынх нь дэд сайд ийм үг унагасан учраас Оюу толгойн талаар бодитой мэдээлэл хийлээ гэж тодотгох нь зүйд нийцнэ.

Саяхан Ерөнхий сайд иргэдэд хандаж үг хэлэхдээ Оюу толгойн талаар гэгээлэг мэдэгдэл хийсэн нь ч цаанаа нарийн шалтгаан учиртай байж. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн зүгээр ч нэг ингэж дуугараагүйг О.Эрдэнэбулган дэд сайдын мэдээлэл батлаад өглөө. Ерөнхий сайд “Гадна дотны олон хөрөнгө оруулагчид манай хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчин шинэ хуулиудаа даган эрс сайжирсныг үнэлж байна. Гагцхүү Оюу толгой, Таван толгой төслүүдийн гацаатай байдал Монгол руу орж ирэх хөрөнгө оруулалтын гол түгжээ нь болоод байна. Тиймээс бид энэ намартаа Оюу толгой төслийг гацаанаас нь гаргаснаар дөрвөн тэрбум америк долларын хөрөнгө оруулалт орж ирэх нөхцөл бүрдэх юм” гэж хэлснийг давтан онцолъё.

Рио, засаг хоёрын хэлэлцээр хөрөнгө оруулагч талаас шинэчилсэн ТЭЗҮ өргөн барьсны дараагаас наашлах тал руугаа эргэх учиртай. Хоёр дахь шатны санхүүжилт хийгдэх цаг мөч тэр хэрээр ойртоно гэсэн үг. Татварын маргаан дэгдэх үед Оюу толгойн голлох хувьцаа эзэмшигч “Туркойз хилл”-ээс мэдэгдэл гаргаж байсныг тухайн үеийн хэвлэлийн хуудаснаас харж болно. Тэд маргаан таслах журмаар шийдэж чадахгүй бол олон улсын арбитрын шүүхэд хандан хянан шийдвэрлүүлнэ гэсэн байр сууриа мэдэгдэлдээ онцолсон байсан. Мэдэгдлийн ерөнхий агуулга нь “Бид зургадугаар сарын сүүлчээр ТЭЗҮ-ээ өгөх байсан ч ийм мэдээлэл гарсан учраас чадсангүй. Хөрөнгө оруулалт хийх эсэхээ энэ асуудлыг шийдтэл харзнана” гэсэн утгатай. Оюу толгой компанийн байр суурийг Крэйг Киннелийн тухайн үед хэлсэн “Ийм асуудал гарсанд бид харамсаж байна” гэсэн үгнээс харчихаж болно.

Тэгэхээр О.Эрдэнэбулган сайдын итгэлтэйгээр цацсан мэдээллээс харахад Оюу толгой гацаанаас гарах нь тодорхой болчихож. Татварын асуудал нь хөрөнгө оруулагч талд эерэгээр шийдэгдэх нь баараггүй болж. Татварын маргаан шийдэгдчихвэл хөрөнгө оруулагч тал ТЭЗҮ-ээ өгнө, ТЭЗҮ бэлэн болчихвол хэлэлцээр урагшилна, хэлэлцээр амжилттай дуусвал Оюутолгойн хоёр дахь шатны санхүүжилт эхэлж, зах зээлд хэдэн тэрбум ам.доллар орж ирнэ. Ерөнхий сайдын “Энэ намартаа Оюу толгойн асуудал шийдэгдэнэ” гэсэн үгний учрыг О.Эрдэнэбулган дэд сайд тайлаад өгчихлөө.

“Рио” бол дэлхийн хэмжээнд үйл ажиллагаагаа явуулдаг, хувьцаагаа олон нийтэд нээлттэй арилжаалдаг, ганц эвгүй алхам хийхэд л хувьцааных нь үнэ шалдаа бууж дампуурах эрсдэлтэйгээ ойлгохын цаагуур ойлгодог, стандарт нь дэлхийн энд яригддаг компани. “Но”-той алхам хийсэн бол Татварын ерөнхий газартай хэл үггүй тохиролцохоо илүүд үзэх нь тодорхой. Ингэлгүйгээр “Асуудлыг эндээ шийдэж чадахгүй бол арбитрт хандана” гэж итгэлтэйгээр мэдэгдчихсэн. Тэгэхээр “Рио”-д өөртөө эргэлзэх өчүүхэн ч шалтгаан үгүй нь илэрхий байна. “Но” байгаад арбитрт унавал ямар өндөр эрсдэл ирэхийг тэд мэдэхийн цаагуур мэднэ. Татварын маргааны хувьд манай стандарт дэлхийн түвшинд хүрээгүй учраас арга барилын зөрүү байсан болов уу гэсэн таамгийг учир мэдэх эрхмүүд хэлээд эхэлчихсэн. Магадгүй ийм шалтгаанаар үл ойлголцол үүссэн байж мэдэх л юм. Юутай ч дөнгөж хэдхэн хоногийн өмнө нийгмийн даатгалын шилдэг татвар төлөгч болсон Оюу толгой компани, Татварын ерөнхий газар хоёр ойлголцож гар барих нь тодорхой болчихож. Үр дүн нь дөрвөн тэрбум ам.доллар. Оюу толгойг дагасан өөр өчнөөн тэрбумууд. Монгол руу хөрөнгө оруулалт цутгах үүдийг нээсэн чихэнд чимэгтэй мэдээлэл дуулгасан Уул уурхайн дэд сайдад уншигчдынхаа өмнөөс талархал илэрхийлье. Засаг төлөөлсөн эрхмүүд ийм эерэг мэдээлэл цацаад байвал хөрөнгө оруулалтын орчин эрс сайжраад ирнэ гэдэгт эргэлзэх юм алга.

Ц.БаасаНсҮрЭН

УИХ-ын гишүүн, ЗГХЭГ-ын дарга Ч.Сайханбилэгтэй ярилцлаа.

-Таныг
хэвлэлд хамгийн нээлттэй хүн гэж ойлгодог. Гэхдээ сүүлийн үед хаалттай хүн болчихоод
байх шиг анзаарагдаад байна. Эрхэлж байгаа албан тушаалаасаа болоод байна уу, эсвэл…

-Айл гэрийн гал тогооны ажил ямар их байдаг билээ. Хамгийн их ажлыг
нь нугалдаг хэрнээ үнэлэгддэггүй. Тэгвэл Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар бол яг
л тийм ажил шиг санагддаг юм. Гэрийн ажил дийлддэггүйтэй адил зохицуулах зүйл ихтэй
алба шүү.  Зарим сайд ч хааяа тоглоом шоглоомоор
хэлдэг л юм.  Гэсэн ч энэ бол миний ажил,
хүлээсэн үүрэг, хариуцлага минь учраас гомдол нэхээд байх шаардлагагүй. Нөгөө талаар
ЗГХЭГ гэдэг өөрөө замын цагдаатай тун төстэй. Тэд замын голд зогсоод машинуудын
урсгалыг зохицуулдагтай л адил чөлөө завгүй байдаг. Бүх аймаг болоод яамтай, УИХ,
Ерөнхийлөгчийн Тамгын газартай холбогдох Засгийн газрын бүхий л харилцааг зохицуулна.
Тиймээс тэр болгон хэвлэлд ярилцлага өгөөд суух цаг гардаггүй юм. Мэдээж энэ албыг
үеийн үед хашиж ирсэн сайд болгон ийм л замыг тойроогүй дайраад өнгөрсөн байх. Би
ч тэр жишгээр явж байна даа.

-Ерөнхий
сайд танхимдаа сэлгээ хийнэ гэдгээ зарлачихлаа. Ингэж зарлах болсон шалтгаан нь
юу юм бол?

-Өөрийнхөө үгэнд тодорхой хэлсэн дээ. Засгийн газрын үйл ажиллагаанд
эрч нэмж, одоо байгаа зорилтуудаа биелүүлж, ямар чиглэлд ач холбогдол өгч ажиллахаа
тодорхой дурдсан. Үүнийхээ дагуу эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн хүрээнд
ажилласан шигээ эрчтэй ажиллана гэдгээ хэллээ. Тиймээс Засгийн газрын бүтцийн хувьд
зарим нэг өөрчлөлт,  танхимын  сэлгээ хийхээ мэдэгдлээ. Үндсэн хуулиар олгогдсон
өөрийнхөө бүрэн эрхийн хүрээнд ингэж зарлалаа.

-Ер
нь бол өнгөрсөн хаврын чуулганаар Х.Тэмүүжин сайдыг огцруулах уу, яах уу гэж хуралдсаар
байгаад таарсан. Харин энэ намар Н.Батбаяр сайдын асуудлыг ярьсаар байгаад дуусгах
юм биш биз дээ гэдэг хардлага байна. Яг энэ үед Ерөнхий сайд мэдэгдэл хийчихлээ
л дээ?

-Тийм учраас байр сууриа албан ёсоор илэрхийлчихлээ.

-Тэгэхээр Н.Батбаяр сайдыг огцруулах тухай таамаглал үнэн
гэдгийг Ерөнхий сайд баталчихаж байгаа гэсэн үг үү?

-Зөвхөн Н.Батбаяр сайдын асуудлаар
гэж хэлээгүй шүү дээ. Засгийн газрын  танхимын
бүтцийн сэлгээ хийнэ гэдгээ хэллээ. Ерөнхий сайдын мэдэгдэл хэн нэгэн сайд руу хандсан
яриа биш шүү дээ.

-Гэхдээ түүнийг үг хэлсний дараа янз бүрийн таамаг хөвөрч
байна. Н.Батбаяр, Ч.Улаан зэрэг сайд нарыг огцруулахаар төлөвлөсөн гэх зэргээр явж
байна?

-Ерөнхий сайдаас бусад бүх хүн
таамаглах эрхтэй шүү дээ. Ерөнхий сайд Засгийн газрын танхим, зөвлөх болон бусад
хүмүүстэйгээ зөвлөлдөж байж энэ асуудлыг оруулж ирэх байх. Асуудлыг УИХ-аар оруулах
хугацаа нь тодорхой болсон учраас юу хийхийг Ерөнхий сайд өөрөө мэднэ. 

-Тэгвэл танхимын сэлгээ гэдгийг нь юу гэж ойлгох вэ. Жишээ
нь Эдийн засгийн хөгжлийн яамыг татан буулгаж, Сангийн яам бүхнээ хариуцдаг бүтэц
рүү шилжинэ. Ер нь зарим яамдыг нэгтгэнэ гэдэг санаа юм уу?

-Намрын чуулган эхлэх хүртэл  энэ асуудлаар ярьж, зөвлөлдөх хугацаа бий.  Тэртэй тэргүй 2012 оны сонгуулийн дараа, ер нь
ажлын явцад Засгийн газрын бүтцийн асуудлаар маш олон санал энд тэндээс ирж байсан.
Энэ бүхний жин банг тааруулаад нэгдсэн саналаа УИХ-аар оруулах болов уу. Ер нь манайхан
улс төр хийхийн оргил нь Засгийн газрыг огцруулах гээд ойлгочихож. Сүүлийн 20 жил
ингэж явлаа шүү дээ. Үүний оронд ямар бодлогоор яаж ажиллах вэ гэдгийг шийддэг улс
төр хийх хэрэгтэй байна. Шаардлагатай бол заавал сөрөг хүчнээр шаардуулалгүйгээр
хариуцлага тооцох асуудлаа бид бүлэг дотроо ярьж шийдээд явж болно шүү дээ.

 

-Хүмүүсийн яриагаар бол энэ намар МАН, АН, МАХН-ын хамтарсан
их эвслийн Засгийн газар байгуулагдана л гэх юм. Ерөнхий сайдын хэлээд байгаа сэлгээ
нь магадгүй энэ ч юм бил үү?

-Засгийн газрыг огцруулна,  тэр сайдыг солино гэдэг яриа энэ Засгийн газрыг
байгуулагдах цагаас эхэлж явсан гэхэд болно доо. Тиймээс аль таамагт нь ямар хариу
өгөх вэ дээ. Би ч таамаглал дэвшүүлэх эрхтэй. Гэхдээ ингэж таамаглах нь хэнд хэрэгтэй
юм. Хэн нэгнийг огцруулах уу, үгүй юу гэдэг дээр бид дэндүү их сатаарах юм.

-Засгийн газрын бүрэн эрхийн хугацаа дуусахад хоёрхон жил
үлдчихсэн. Тиймээс төр нь тогтвортой байж, улс орны ажлыг цалгардуулахгүй байх нь
чухал юм шиг санагдах юм.  Өөрчлөлт сэлгээ
хийх шаардлага байна уу?

-Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд ажиллаж
байгаа хүний хувьд шууд тийм шүү гээд хэлчихэд хэр зохистой юм бол. Гэхдээ ер нь
гадна, дотны хүмүүстэй уулзаж байхад “Танай хууль эрх зүйн орчин их аятайхан боллоо.
Одоо Оюу толгой, Таван толгойгоо яахыг чинь харж байна. Үүнийгээ боломжийн шийдчихвэл
дараа нь наад улс төрөө тогтвортой байлгах хэрэгтэй” гэдгийг л хэлж байна. Төрийн
тогтвортой байдал хадгалагдвал Монгол Улсын эрх ашигт л тустай. Тэрнээс хэн нэг
сайд, Засгийн газрын эрх ашгийн асуудал биш л дээ.

-Нөгөө талаар Засгийн газар тогтвортой байх нь Ардын намаас
биш АН-аас өөрсдөөс нь шалтгаалах гээд байх шиг заримдаа харагддаг…

-Тийм шүү. Бид дотроо хэл амаа
олох ёстой. Нэг зорилгын төлөө хамтдаа явах хэрэгтэй. Үүний тулд ҮЗХ, намын бүлэг
гэж байна. Асуудлыг энэ байгууллагуудынхаа хүрээнд ярьж шийддэг байх учиртай. 

-ҮЗХ хуралдсангүй, цус сэлбэлт явагдсангүй гэх мэтийн хэл
ам гараад л байна?

-ҮЗХ-нд 220  гишүүн бий. Тэд цөм өөр өөрийн бодолтой. Нэгийнх
нь сэтгэгдэл хэвлэлд гарахаар АН дотроо маргаантай байгаа юм шиг харагддаг байх.
Гэхдээ бид бодлогын асуудал дээр нэг цул болж чаддаг. Өнөөдрийг хүртэл бүх санал
хураалтад нэг байр суурьтай, зангидсан гар шиг саналаа өгч бодлогоо тодорхойлсоор
ирлээ. Цаашдаа ч энэ байдлаараа явна. АН бол сүүдрээ нуудаггүй нам. Тийм учраас
жирийн нэг гишүүн даргаа шүүмжлэх нь ердийн үзэгдэл. Бусад намд ийм үзэгдэл хэр
элбэг билээ гэдгийг та бүхэн мэдэж байгаа шүү дээ.

-Ингэхэд АН зөвхөн МАХН-тай нууц гэрээ хийх гэж байсан гэдэг
мэдээлэл нэг хэсэг цацагдсан. Гэрээнийх нь төсөл хэвлэлээр ч гараад амжсан. Энэ
тал дээр юу хэлэх вэ?

-2012 оны сонгуулиар бид хамтран
ажиллах гэрээ байгуулчихсан. Түүнээс тусдаа гэрээ байгуулах ямар шаардлага байна
аа. Харин 2016 оноос хойш хийх гэрээнийхээ асуудлыг ярья гэдэг саналыг Шударга ёс
эвслийнхэн тавьдаг. Энэ бол нээлттэй. Үүнийг нууцын хүрээнд яриад байх ч шаардлагагүй. 

-2016 оноос хойш хийх гэрээний төсөл хэвлэлээр задарсан гэж
ойлгож болох нь ээ?

-Тэгж ойлгож болно.

-Тэгвэл тэр үед Н.Энхбаярыг НҮБ-д ажиллуулахаар яригдаж байгаа
гэж үү?

-Тийм зүйл байхгүй. Наадах чинь
цэвэр хардлага байна. Улс төрийн намуудын тохироогоор ийм асуудлыг шийдчихдэг юм
биш шүү дээ.

-Ийм утгатай гэрээ хийхээр төлөвлөж байсныг МАХН-ын дэд дарга
Д.Тэрбишдагва хүлээн зөвшөөрч ярьсан учраас танаас асуугаад байгаа юм?

-Би хүний нам дотор болж байгаа
процесс,тэдний хэлсэн зүйлийн талаар яримааргүй байна. Манайхтай харьцаж байгаа
албан ёсных нь асуудлыг хэллээ.

-Тэгэхээр хоёулаа сая манайд айлчилсан урд, хойд хөршийн тэргүүнүүд
юу яриад явсан талаар ярилцъя. Мэдээж албан ёсны мэдээллүүд хэвлэлээр хангалттай
явсан. Харин ямар айлчлал болсон, юу тохирсон тухай энгийнээр илүү нарийн мэдээлэл
өгөх байх?

-Азтай тохиолдлоор гэх юмуу даа
айлчлалын үеэр болсон бүх уулзалтад оролцлоо. Ер нь бол Хятадын дарга манайд 11
жилийн дараа, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч таван жилийн дараа ирлээ. Энэ хоёр улсын тэргүүн
манайд ийм хол зайтай ирдэг байсан бол өнөө жил хоорондоо ердөө 13 хоногийн зайтай
айлчиллаа шүү дээ. Үүгээрээ монголчуудын хувьд том завшаан тохиолоо гэж ойлгож болно.

-Том завшаан гээд хөөрцөглөөд байх хэрэг байсан юм болов уу.
Ер нь бол оросууд тэртэй тэргүй ганцаардаад, Азийг түшихээс өөр замгүй болчихсон
байгаа үед өөрсөд шиг нь гэдгэр байхад яадаг юм гэх мэтийн яриа гадуур хөвөрч л
байна…

-Энэ хоёр бол манай мөнхийн хөрш.
Тиймээс энд хөөрцөглөлөө гэдэг яриа гарах ямар ч шалтаг шалтгаан байх ёсгүй. Хөршүүддээ
хүндэтгэлтэй хандаж,  хамтын ажиллагаагаа
өргөжүүлэх нь бидэнд чухал.  Бид таны хэлдгээр
20 жил гэдгэр явлаа шүү дээ. Хэн ч хожоогүй. Үр дүнд нь Орос, Монголын харилцаа
улам холдлоо. Тиймээс хоёр хөрштэйгээ харилцах харилцаагаа зүй зохистой хэмжээнд
хадгалж,  гуравдагч хөршийн харилцаагаа хэвийн
хэмжээнд хөгжүүлэх нь Монгол Улсын хөгжлийн гол баталгаа. Ийм учраас хоёр хөршийнхөө
харилцаанд ач холбогдол өгөх ёстой. Энэ чиглэлийн ажлуудыг хөхиүлэн дэмжинэ. Өмнө
нь манай хөрштэйгээ харилцах харилцааны түвшин буцалтгүй тусламжийн хүрээнд яригддаг
байлаа. Саяын айлчлалын үр дүнд харилцан эрх тэгш, хамтран ажиллах түншүүдийн харилцаа
руу шилжиж байна.

 -Хийн хоолойг Монголоор дайруулах
асуудал саяын айлчлалуудын хүрээнд яригдсан уу. 
Хийн хоолойн асуудал аль хэдийнэ хоёр хөршийн хүрээнд шийдэгдсэн асуудал
гэж ойлгоод байгаа…

-Нэг зүйлийг зөв ойлгох ёстой.
Орос, Хятадын хооронд гэрээ нь хийгдсэн хийн хоолой манай хойгуур тойрч, алс дорнодоор
дайрах юм. Манай яриад байгаа хийн хоолой үүнээс өөр. Манай баруун хязгаараар явах
юм. Үүнийг Монголын тал нутгаар дайруулах асуудлыг гурван улс судална гэж айлчлалуудын
үеэр ярьсан шүү дээ.

-Айлчлалын үеэр яригдсан зүйлүүд хэзээнээс биеллээ олох юм
бэ?

-Хятадын даргын айлчлалын үеэр
яригдсан асуудал болгоноор үр дүнг нь нэхэж байх үүрэгтэй ажлын хэсгийг Засгийн
газар байгуулсан.  ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн айлчлалаар
яригдсан зүйлүүдийн үр дүнг ч ялгаагүй нэхнэ. Тийм учраас одоо манай сайд нар энэ
хоёр улсад чиглэл чиглэлийнхээ шугамаар ажиллахаар явцгаана.  Хятадын даргын айлчлалын үр дүнд бид далайд гарах
бололцоогоо нээлээ. 

-Ямар боомтуудаар
дамжиж гарахаар болж байгаа юм бэ?

-Бид Хятадын Тяньжин боомтоор дамждаг. Тэгвэл одоо нэмж найман боомтоор
дамжин гаргахаар болсон. Монгол  Улсын экспортын
барааны гуравны нэгийг гуравдагч хөршүүд рүү хүргэж өгөх эрхтэй болж байна. Энэ
боомтуудад хүрэх төмөр зам болоод бусад дэд бүтцүүдийг ашиглах боломж нээгдлээ.
Төмөр замаар зөөгдөж байгаа их хэмжээний бараа бүтээгдэхүүнийг хөнгөлөлттэй тарифаар
буюу дэлхийн зах зээлийн дунджаас 40 хувиар хямд үнээр тээвэрлэхээр хоёр тал тохирлоо.
Энэ бүхэн нь манайхыг хоёр
хөрштэйгээ харилцаагаа улам батжуулж байгааг илэрхийлж байгаа ч нөгөө талаар гуравдагч
хөршүүд рүүгээ илүү нээлттэй болж буйг дэлхий нийтэд харуулж байна. Дээрээс нь нэг
зүйлийг онцолж хэлье. Хятадаас Монголд үзүүлдэг буцалтгүй тусламж хуучин цагт
50, 60 сая юанийн хэмжээнд эргэлддэг байлаа. Тэгвэл одоо 1,3 тэрбум юанийн тусламж
өгье. Нэг тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийг олгоё гэдгийг Хятадын дарга хэлсэн.
Хоёр улсын эдийн засгийн хувьд хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөрүүдийн санхүүжилтэд томоохон
боломжит үүд хаалга нээгдлээ гэсэн үг.

-Зээл аваад л байдаг. Юунд зарцуулах нь
чухал байх. Хятадаас өмнө нь авсан зээлүүдийн эргэн төлөлт, үр дүн сайнгүй гэлцдэг.
Ийм байхад нэмж зээл авах яриа хэр үр дүнтэй бол. Ер нь зээлээс татгалзах нь зөв
гэдэг хандлагыг УИХ-ын дарга хаврын чуулганыг хаахдаа хэлэх шиг болсон…

-Монголын эдийн засаг
өсөлтийн хувь өндөртэй,  илүү ирээдүйтэй гэдэг
утгаараа манай зах зээл хүмүүсийн сонирхлыг татдаг. Гэхдээ бодит тоо руу ороод ирэхээр
бидний эдийн засаг дэндүү жаахан л даа. Гэлээ ч Монгол Улсын хөгжих шаардлага маш
их байна. Тэгвэл эдийн засгийг тэлэх гол аргуудын нэг нь зээл. Мөн хөрөнгө оруулалт
шүү дээ. Яахав сүүлийн дөрөв, таван жилд Оюу толгойгоос хамааралтайгаар хөрөнгө
оруулалт сайн байлаа. Үргэлж ийм байх юм шиг бодож явсаар харамсалтай нь үүнийгээ
хамтын хүчээр гацаачихлаа. Стратегийн салбарт хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай
хууль, араас нь урт нэртэй хуулийг баталж, 106 лиценз тойрсон хэрүүл маргаан хийж,
хөрөнгө оруулалтыг зогсоолоо. Тийм учраас одоо зээлийг хумина гэвэл бидний эдийн
засаг яаж тэлэх юм бэ. Хэн хариу өгөх юм.

Би зарим гишүүдээс
асуудаг юм. “Та хувийн компанитай байсан бол банкнаас зээл авч, бизнесээ өргөжүүлэхийн
төлөө гүйж байгаа. Гэтэл Монгол Улсын түвшинд зээл яригдахаар яагаад болдоггүй юм
бэ” гэж.

-Зээлээ үр ашиггүй зарцуулж, өр болгоод
байна. Үр дүнд нь харанхуй ирээдүй биднийг угтаж байна гээд сөрөг хүчин яриад байгаа
учраас яалт ч үгүй болгоомжлол төрөөд байна л даа?

-Ойлгож байна. Зээлийн
хажуугаар үйлдвэрүүдээ хөгжүүлэх ажлыг хамт хийх ёстой.  Бид улсын зээлийн хязгаарыг нэмэх асуудал тавьж
байна. Тэгтэл зэрэгцээд нөгөө талд нь хөрөнгө оруулалтын бололцоонуудыг давхар нээнэ.
Үүний тулд урт нэртэй хуулийн хэрэгжилтэд наанатай, цаанатай хандъя. 106 лицензийнхээ
асуудлыг цэгцэлье. Оюу толгой, Тавантолгойг шийдье гэж байна. Үнэндээ үүнийг л хөрөнгө
оруулагчид харж байгаа. Хөрөнгө оруулалт орж ирэх бүх үүд хаалгыг түгжчихээд байгаа
цоожнуудыг түлхүүр тааруулж онгойлгохоор ажиллаж байна. Гэтэл Оюу толгой, Тавантолгойг
тойрсон улстөрчдийн популизм тасрахгүй бол ажил яаж урагшлах юм бэ. Үүн шигээ зээлийг
хумина гэж ярих юм бол Монгол Улсаа дампууруулах бодлого явуулснаас өөрцгүй юм болно.  Импортыг орлосон олон зуун төсөл боловсруулаад,  зээл өгөөч гээд явж байгаа хувийн хэвшлийнхэн
дүүрэн байна. Энэ нь манай улсад мөнгө хэрэгтэйг харуулаад байна шүү дээ.

-Зээл авч зам тавиад байгааг сайшаахгүй
хүн олон бий байх?

-Замын үр ашгийн тухай
яриа харьцангуй ойлголт. Богд уулын бэлээр явах авто зам нээгдлээ. Баянзүрхийн товчооноос
нисэх хүртэл хэдхэн минут давхиад орохоор боллоо шүү дээ. Үүнийг үр ашигтай байлгана
гэвэл Баянзүрх юм уу нисэхийн уулзвар дээр машинуудаас мөнгө хурааж ч болно. Энэ
бол өөр асуудал. Тэгээд ч 21 аймгийн төвийг нийслэлтэйгээ замаар холбоогүй улсыг
ямар хөгжилтэй гэх юм. Тиймээс замын ажлыг хийхээс өөр арга байхгүй. Мэдээж эргээд
түргэн хугацаанд мөнгө олох төслүүдэд зээлээ зарцуулах хэрэгтэй гэдэгтэй санал нийлж
байна. Энэ хандлага руу бодлогоо чиглүүлж, экспортод чиглэсэн үйлдвэрийг дэмжье
гэдэг маягаар Засгийн газар ажиллаж байгаа. Монголд орж ирж байгаа мөнгө болгоныг
үйлдвэр барих, нэмүү өртөг бий болгох ажилд оруулах ёстой гэдэг чиглэл рүү угаасаа
орж байна.

-Гэхдээ Ардын намыг сөрөг хүчин байх хугацаанд
өрийн хязгаарыг нэмэгдүүлэх тухай яриад нэмэргүй юм шиг байна лээ. Тэгэхээр яана
гэсэн үг вэ?

 -Сөрөг хүчин дэмжих үү, үгүй юу гэдгээр асуудлыг
харж болохгүй. Улс орны эрх ашгийн төлөө их үйл хэрэг дээр сөрөг хүчин эсвэл эрх
баригч яах бол гэдэг өнцгөөс хандаж болохгүй. Ийм зүйлүүд дээр улсын эрх ашгийг
нэгдүгээрт тавьдаг болох юм бол олон асуудал ямар ч түгжээгүйгээр урагшилна.

-Өрийн хязгаарыг нэмэгдүүлэх асуудал дээр
сөрөг хүчнийхний өөрсдийнх нь хэлдгээр хүч түрээд явна гэсэн үг үү?

-Асуудлуудаа харилцан
зөвшилцлөөр явуулах нь хаа хаанаа хэрэгтэй. Гэхдээ өрийн хязгаарыг нэмэх асуудалд
хүч түрэх тухай ойлголт байхгүй шүү дээ. 
Хуулиараа боломжгүй. Яагаад гэвэл УИХ-ын гишүүдийн гуравны хоёрын дэмжлэгээр
асуудлыг шийдэх учраас. Өрийн удирдлагын тухай хуулийг УИХ-д өргөн барьсан. Намрын
чуулганы хугацаанд үүнийг шийдэх хэрэгтэй.

-Нэгэнт зээл ярьсан учраас Чингэс, Самурай
бондын талаар асууя. Зарцуулалт нь тодорхойгүй, хичнээн төгрөг үлдчихээд байгаа
нь ойлгомжгүй гэх мэтийн олон асуултууд байдаг?

-Бондын зарцуулалт,
хэрэгжүүлсэн төсөл хөтөлбөр бүрийн талаар УИХ-д байнга тайлагнадаг шүү дээ. Ерөнхий
сайд ч өөрөө чуулганд гурав, дөрвөн удаа мэдээлэл өгсөн. Бондын мөнгийг юунд зарцуулсан
тухай зузаан баримтыг УИХ-ын гишүүдэд тараасан. Ийм байхад мэдээлэл дутмаг, бүрхэг
байна гэдэг яриа үүсгэж байгаа бол улс төрийн зорилготой гэж үзэхээс өөр аргагүй.  Хоёрдугаарт бондын үлдэгдэл мөнгийг үйлдвэрүүдэд
зарцуулна. Төсөл хөтөлбөрийг нь шалгаруулаад явж байна. Самурай бондын мөнгийг ч
энэ чиглэлээр зарцуулна.  Зээл авснаас хойших
хугацаанд бид бодлогоо улам боловсронгуй болгож, ухаажиж байна гэх юм уу даа.

-Ингэхэд ямар үйлдвэрүүдийн тухай яриад
байна вэ?

-Мах, сүү, ноос ноолуур,
өвлийн хүлэмж, оёдлын салбарт хөрөнгө оруулсан шүү дээ. Чингэс бондын мөнгөөр төмөрлөгийн
үйлдвэр, мөн цементийн гурван ч үйлдвэрийн төслийг дэмжихээр болсон. Цементээ дотооддоо
бүрэн хангахаар болж байна. Өнгөрсөн хавар сая тоннын хүчин чадалтай Хөтөлийн цементийн
үйлдвэр ашиглалтад орлоо. Оны төгсгөлд “МАК”-ийн мөн сая тоннын хүчин чадалтай цементийн
үйлдвэр ашиглалтад орно. Түүний дараа “Монполимент” компанийн сая тоннын хүчин чадалтай
үйдвэр ажиллаж эхэлнэ. Нийтдээ гурван сая тоннын цементийн үйлдвэр манайд бий болох
нь. Энэ үйлдвэрүүд ажиллаад эхэлбэл Чингэс бондын өрийг төлөх нөхцөл эхнээсээ хангагдаад
ирнэ шүү дээ.  Хэдийгээр муу хэлүүлсэн ч манай
Засгийн газар яаж ажиллаж байгаа тухай гуравхан тоо хэлье. Та тэртэй тэргүй танай
Засгийн газар яаж ажиллаж байна вэ гэж асуух байлгүй.

-Мэдээж…

-Монгол Улс
1991-2011 он хүртэл 200мГв эрчим хүч үйлдвэрлэх хүчин чадалтай болсон байдаг. Тэгвэл
2012-2014 оны хооронд хоёр жилийн дотор Монгол Улс үүнтэй тэнцэх эрчим хүчний хүчин
чадал бий болголоо шүү дээ. 2000 оноос хойш 12 жилийн дотор Монголд нийт  2300 орчим км зам тавьсан байна. Гэтэл бид хоёр
жилийн хугацаанд 2500 км зам тавьжээ.  Жилд
дунджаар 38 мянган айлын орон сууц барьж байсан түүх байхгүй шүү.  Ингээд бодохоор бүтээн байгуулалт үнэхээр өрнөж
байна. Энэ бол муу хэлүүлэн байж мөнгө, хөрөнгө оруулсны үр дүн.

-Өөр онцлох ажил юу байна вэ?

-Эдийн засгаа эрчимжүүлэх
хөтөлбөр гаргаж ажиллалаа. Том бүтээн байгуулалтын үйлдвэр нээх гээд тоног төхөөрөмж
оруулж ирвэл татварыг нь хоёр жилээр хойшлуулах эсвэл хэсэгчилж төлөх боломжийг
нээж өглөө. Жижиг, дунд үйлдвэрээ дэмжиж, гааль,НӨАТ-ын татвараас чөлөөлдөг асуудлыг
2016 он хүртэл хойшлууллаа. Хайгуул хийх бололцоог хөрөнгө оруулагчдад нээж өгөв.
НӨАТ-ын буцаан олголтын асуудлыг УИХ-д өргөн барьчихсан байна. Энэ бүх хуулийг шийдүүлээд
байгаа нь бизнесийн орчныг таатай болгохын тулд шүү дээ. Мэргэжлийн хяналт өнгөрсөн
хугацаанд 6300 гаруй бараанд шалгалт хийдэг байж. Тэгвэл үүнийг нь цөөлж,  700-хан бараанд хяналт шалгалт хийдэг болголоо.
Хийсэн болгоноо нэг бүрчлэн ярина гэвэл та бид хоёрын ярилцлагын цаг хүрэхгүй байх.
Засгийн газар хийсэн бүхнээ заалт бүрээр нь энгийн ойлгомжтой хэлбэрээр бэлтгэж,
УИХ-д өргөн барина. Ард түмэндээ ч тайлагнана.

-Эдийн засгийг 100 хоногт сэргээхгүй бол
огцроорой гэдэг сануулгатайгаар та бүхэн ажилласан байх. Үнэхээр 100 хоног ч хурдан
юм. Үр дүн нь юу болов. Сөрөг хүчин бол хангалтгүй гэдэг дүн тавьчихаад л сууж байна?

-Эдийн засгийг
100 хоногийн дотор эмчилнэ гэж хэн ч яриагүй. Тэр бол улс төрийн зорилгоор хачир
нэмсэн асуудал шүү дээ.  Бид 100 хоногт дэвшүүлсэн
зорилгоо биелүүлсэн. Эдийн засгийн асуудалд Засгийн газар, бизнесийнхэн, УИХ-ын
анхаарлыг хандуулна гэдэг зорилгодоо хүрсэн. Засгийн газар бизнесийнхэнтэй хамтарч
ажиллаж чаддаг юм байна гэдгээ харууллаа. Зөвхөн татварын чиглэлээр гэхэд 14 төрлийн
хууль санаачилж, ихэнхийг нь батлууллаа. Одоо хэд хэдэн хуулийг УИХ-аар хэлэлцэхээр
хүлээж байна. Транзит тээврийн асуудлыг шийдчихлээ. Одоо төмөр замынхаа асуудлыг
шийднэ. Том бүтээн байгуулалт төсөл хөтөлбөрийг урагшлуулах бололцоо гарч байна.
Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногт хийсэн 100 ажлын жагсаалтыг бид гаргачихсан
байна.

-Хөрөнгө оруулалт яаж нэмэгдэв, долларын
ханш буурав уу, эдийн засгийн үзүүлэлт дээшлэв үү гэдэг бодитой тоог л хүмүүс нэхдэг
юм…

-Яг тийм бодит үзүүлэлтийг
гаргаж байгаа. Жишээ нь шатахууны үнэ тогтвортой байлаа. Өмнө нь байнга л нэмэгддэг
байсан. Гэтэл сүүлийн хоёр жил шатахууны үнэ нэмэгдлээ гэдэг яриа сонсоогүй болохоор
хүмүүс мартчихаад байх шиг байна. Үүнийг санах ёстой. Лицензүүдийн асуудлыг цэгцлэхээр
Зөвшөөрлийн тухай хуулийг өргөн барилаа. Алтны ил тод байдлыг бүрдүүлэх тухай хуулийг
баталсан учраас өнөөдөр Монголын алт Монголдоо үлдэж байна. Монголбанкинд жилд дөрвөн
тонн алт тушаагддаг байсан бол сая найман сарын байдлаар 6.6 тонн алт тушаагдчихаад
байна. Махны үнэ, гурилын үнэ огцом хөдөлсөнгүй. Орон сууцны бага хүүтэй зээлийг
хотод олгоод зогссонгүй хөдөө орон нутгийн иргэдэд долоон хувийн хүүтэй өгөхөөр
болж байна. Шинэ сум хөтөлбөр үргэлжилж байна. Өмч хувьчлалыг бид шинэ шатанд гаргаж
байна. Энэ бүхэн эзэн 100 хөтөлбөрийн хүрээнд бий боллоо. Гэхдээ 100 хоногоор энэ
бүхэн дуусгавар болохгүй. Цаашид үргэлжилнэ.

-Долларын ханш цаашид бууж төсөвт тусгагдсан
1384 гэдэг тоон дээрээ очих болов уу?

-Долларын ханшийн
асуудал дээр ганц юм хүсье. Улс төр бага хийгээч. Тэртэй тэргүй манайд доллар ихээр
орж ирвэл тэр хэрээр ханш нь бууна. Улстөрчид хэвлэлийн бага хурал хийгээд яриад
л байх юм бол ханш нь савлаад байна. Зүгээр зах зээлийнх нь жамаар явуулах хэрэгтэй
байна. Одоо Хятадын 160 сая ам.долларын санхүүжилт манайд орж ирнэ. Швейцарийн банкны
300 сая ам.долларын санхүүжилтийг энэ долоо хоногт авна. Араас нь Худалдаа хөгжлийн
банкны 500 сая ам.долларын санхүүжилт орж ирнэ. Он гартал долларын урсгал тасралтгүй
үргэлжилнэ. Дээрээс нь Оюу толгой, Тавантолгойн асуудлыг удахгүй шийдэж, гацаанаас
гаргана. Тэгэхээр хөрөнгө оруулалт саадгүй орж ирнэ. Уул уурхайн хайгуулын чиглэлээр
ам.долларын урсгал хөвөрнө. Энэ мэтээр дунд хугацааны төсөөлөл бүх зүйл дээр гэгээтэй
харагдаж байгаа. Тиймээс бүгдийг зах зээлийнх нь голдрилоор явуул. Дундаас нь улс
төрийн ашиг хонжоо хайж бүү хутгалдаасай гэж бодож байна.

-Засгийн газрын гишүүд, Ерөнхий сайдын
яриаг сонсохоор бүх зүйл гэгээтэй сайхан байгаа мэт санагддаг.  Гэвч бодит байдал дээр энэ бүхэн харагдахгүй байна
гэдэг шүүмжлэл бий…

-Бүх юм сайхан болно
гэдэг маягаар эрх баригчид иргэдээ хуураад байгаа юм биш ээ. Бидэнд асуудал их бий.
Тэр болгоныг тодорхой хэмжээнд шийдэж байна. Шийдэх ёстой асуудлууд ч үлдэж байна
гэдгийг хэлж байгаа юм. Гэхдээ сөрөг хүчний зорилго нь эрх баригчдыг шүүмжлэх учраас
тэднийг буруутгаад яахав.

-Хаах, боох, хорих, цагдахаараа юу юунаас
давуу байна. Ардчилсан засаг гэж ийм байхыг хэлдэг юм уу гэдэг зэмлэл ч байгаа?

-Бидний амьдарч байгаа
нийгэм анархи биш учраас дүрэм, журам, стандарттай байхёстой. Үүнийг л мөрдүүлэх
гэж, ийм байх ёстой шүү, энэ шаардлагыг хангаарай гэхээр хаалаа, боолоо, хавчлаа
гэдэг асуудал яригдаад байх шиг байна. Жишээ нь өнөөдөр сэтгэгдлүүдийг хаасан билүү,
хаагаагүй. Сэтгэгдэл хаах тухай асуудал хэзээ ч тавиагүй. Харин хүн харааж, гүтгэж
доромжилж болохгүй гэдэг стандартын тухай ярьсан.  Хэвлэл мэдээллийн салбарт ч хааж боосон зүйл хаана
ч байхгүй.

-Яагаав өнгөрсөн жил кабелийн телевиз,
саяхан нэг сайтыг хаалаа. Энэ бүхэн нь эрх барьж байгаа ардчилсан засгийн хийсэн
ажил шиг харагдаад байна…

-Кабелийн телевизүүд
дээр стандартын асуудал яригдсан. Нэг нь яахаараа хоёр гурван тэрбумын хөрөнгө оруулалт
хийж, хүмүүс цалинжуулж, студи байгуулдаг. Нөгөө нь жижиг юмаар аргалж, бусдын оюуны
өмчийг ашигладаг юм бэ. Ийм учраас л стандартаа мөрдөх асуудал тавьсан. Гэхдээ үүнийг
Засгийн газар хийгээд байгаа юм биш. Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос дүрэм
журмынхаа дагуу асуудал тавьсан. Энэ бол аль Засгийн газар байхаас үл хамааран хийгдэх
ажил.  Зөвхөн хэвлэл мэдээлэл ч бус бүх салбарт
ийм стандарт мөрдүүлэх хэрэгтэй.  Үг хэлэх,
хэвлэн нийтлэх эрх нь бидний суурь зарчим учраас түүнд халдах эрх байхгүй.

-Ц.Бат гэдэг жиргээчийг хорьсон явдал
нь үг хэлэх эрх чөлөөнд халдсан хэрэг гэж ойлгогдоод байгаа. Үүнийг ч Засгийн газрын
явуулж байгаа бодлогын үр дүн гэдэг утгаар харах хүмүүс байна л даа?

-Жиргээ олон нийтийн
хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл мөн үү гэдгийг хуулиараа тодорхойлох шаардлагатай. Интернетийн
орчин дахь энэ асуудлуудыг зохицуулах хэрэгтэй юм байна гэдэг нь энэ жишээнээс харагдлаа.
Энэ бүхнийг шийдээд явбал ийм асуудал гарахаас нь өмнө сэргийлнэ.

-Ц.Бат жиргээчийг хэдийгээр сулласан ч
түүний хоригдсон явдал бол  нэгэнт өнгөрсөн
асуудал гэж үү?

-Засгийн газар хэн
нэгнийг шоронд хориогүй. Шүүх хүнийг хорих шийдвэр гаргадаг шүү дээ. Ер нь хүн өөрийнхөө
үзэл бодлыг илэрхийлсний төлөө эрх чөлөөгөө хасуулна гэдэг байж болохгүй л зүйл.

-Гэтэл танай танхимын сайд хүнийг үзэл
бодлоо илэрхийлснийх нь төлөө баривчлуулсан нь Засгийн газрыг бүхэлд нь харлуулаад  байгаа юм шиг байна…

-Энэ асуудал руу засаг
хутгалдаагүй. Хувь хүмүүсийн хоорондын асуудал. Ер нь зарим найз нөхдөдөө хэлдэг
юм. Завгүй энэ их ажлын хажуугаар хаагуур нь жиргэдэг байна гэж. Хэрвээ хүн жиргэж
л байгаа бол тэндээс үүдэх үр дагаврыг өөрөө хүлээх ёстой. Тийм учраас миний хувьд
жиргээнд, фэйсбүүкт ч ордоггүй. Засаг төрд зүтгээд явж байгаа хүн жиргээд байх нь
тааламжтай иш. Миний өмнөөс хуурамч акаунт нээсэн байсныг харин буцааж олж авсан
шүү.

-Засгийн газраас нүүрс хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсэн
ч араасаа асуудал дагуулчихлаа. Үнэхээр ийм маапаантай хөтөлбөр байсан юм уу?

-Нэг зүйлийг ойлгохгүй
байна. Манай Л.Гансүх зөвлөх хааяа бараг нүүр нь хөө болчихсон л явдаг байлаа. Нүүрс
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх гэж бүтэн жил зүтгэсэн дээ. Үр дүнд нь 200 мянган төгрөгийн
үнэтэй нүүрсийг хүмүүсийн гар дээр 80 мянган төгрөгөөр аваачсан. Тэр бол хөдөлшгүй
үнэн. Тийм байхад юу нь болохоо байчихсан юм. 
Асуудал байсан юм бол шүүх гэм буруутайг нь тогтоосны дараа барьж хорих ёстой.
Гэтэл яагаад шүүхээр буруутайг нь тогтоогоогүй байхад хорьчихов гэдгийг ойлгохгүй
байна. Энэ нь 1930-аад онд үйлчилж байсан зарчмаасаа салаагүйн илрэл гэдгийг нь
харуулж байна. Хуулийн шинэчлэлийг яаравчилж, ийм гажуудлыг даруй өөрчлөх ёстойг
нотлоод байна.

-Засаг барьж байгаа намд хууль, шүүхийнхэн
үйлчилдэг гэдэг ойлголт байдаг. Гэтэл эрх баригч намынхан ч баригдаад байгааг харвал
энэ ойлголтод өөрчлөлт орсных юм болов уу гэж бодогдохоор байна…

-Хуулийн байгууллагынхан
хэн эрх мэдэлтэй байхаас үл хамаараад, гагцхүү хуульд захирагдан ажиллах ёстой.
Таны асуултаас харахаар нээрээ бид урагшлаад ч байгаа мэт. Гэхдээ юу юугүй барьж
хориод л хуучин шигээ хэрэг тулгах гээд байгааг нь харахаар шинэчлэл яагаа ч үгүй
харагдах юм.

-Та түрүүнд хөрөнгө оруулалтыг хамтын
хүчээр гацаачихлаа гэдэг үг хэлсэн.  Яалт
ч үгүй АН-ын засгийн үед Оюу толгой, Таван толгой асуудалд орчихлоо.  Үүнийг өмнө нь Оюу толгойг эсэргүүцдэг байсан
хүмүүс сайд болчихсон зэрэгтэй нь холбож ойлгох нь их?

-Оюу толгой, Таван
толгой уналтад орох тухай ойлголт хаана ч байхгүй. Аль аль нь хүчин чадлаараа ажиллаж
байгаа. Жишээ нь Оюу толгойгоос гарсан зэсийн концентраци Эрдэнэт үйлдвэрийн хэмжээнд
хүрчихлээ. Та бид хоёрыг яриад сууж байх энэ цагт Оюу толгой, Таван толгой хоёулаа
ажиллаж байна. Оюу толгойн гол баялаг газрынхаа гүнд байгаа. Түүнийг ашиглахад санхүүжилт
хэрэгтэй байна. Энэ төвөгтэй болчихоод байна. Оюу толгойн талаар маргаантай байгаа
30-аад асуудлаар Засгийн газар “РиоТинто”-той ярилцаж, эхнээс нь цэгцэлсэн. Одоо
дөрөв нь л үлдчихээд байна. Сайд нарын зүгээс хувь хүний байр сууриар хандаад байгаа
юмбайхгүй. Монгол Улсын эрх ашгийн өмнөөс Засгийн газрын нэгдсэн бодлогын дагуу
ажиллаж байгаа.

-Үлдсэн дөрвөн асуудлын тухай дэлгэрүүлээч?

-Нэгдүгээрт анхны
хөрөнгө оруулалтын илүүдлийн асуудлыг одоо болтол шийдэж чадаагүй. Хоёрдугаар шатны
олборлолтын ажлын ТЭЗҮ-г “РиоТинто” манай талд хүлээлгэж өгөх ажил байна. Сүүлд
гарсан татварын маргаан бий. Далд уурхайн төслийн санхүүжилт асуудалтай байгаа.Гэхдээ
есдүгээр 30-ны дотор эдгээр зүйлүүдийг нэг тийш нь болгоно. Тиймээс Засгийн газар
бололцоотой бүх арга хэмжээг авч байна. Есдүгээр сарын 30-нд хоёр тал нэгдсэн байдлаар
байр сууриа илэрхийлэхээр чармайн ажиллаж байгаа.

-Ийм богино хугацаанд шийдэж чадах уу?

-Шийдэх бололцоотой.
Одоогийн байдлаар Оюу толгойн зэсийн компанийн захирал Монголд ажиллаж байна. Энэ
сардаа багтаагаад гадаадад болон Улаанбаатарт хэд хэдэн яриа хэлэлцээ хийхээр төлөвлөсөн.  Сарын сүүлийн долоо хоногт “РиоТинто”-гийн нэгдүгээр
хүнийг Монголд ирүүлэх урьдчилсан тохиролцоотой байгаа. “РиоТинто”-гийн нэгдүгээр
хүн манайд өмнө нь ирж байгаагүй шүү дээ.

-Таван толгойн хувьд ямар яриа байна вэ?

-Таван толгойн хувьд
гурав, дөрвөн сая тонн нүүрсийг дангаараа гаргаж л байна. Гэхдээ хэд хэдэн дутагдал
байна аа. Төр менежментээ хийсэн хэвээрээ. 
“Чалко”-гийн өр одоо болтол дуусаагүй гэх мэтийн асуудал бий. Тийм учраас
Таван толгойг шинэ түвшинд гаргаж,  2010 оноос
хойш зогссон яриа хэлцлүүдийг сэргээе. Нүүрсний үнэ уначихсан байгаа энэ үед хэрхэн
урагшлах нөхцөлүүдийг ярья гэдэг маягаар Засгийн газраас  шийдвэр гаргалаа. Үндсэндээ долоон нөхцөл гаргаж
тавьж байна. Эхний ээлжинд ойрын 2.5 жилийн дотор 30 сая тонн хүртэл угаасан нүүрс
гаргах үүргийг Таван толгойн шинэ хөрөнгө оруулагчид оногдуулах гэж байна. Дээрээс
нь угаах үйлдвэр барих даалгавар өгнө. Мөн Таван толгой- Гашуун сухайтын чиглэлд
тавьж байгаа төмөр замыг гүйцээн барь. Дараа нь Сайншандын чиглэлд төмөр зам барих
ажилд оролц гэдэг даалгавар өгч байна. Таван толгойн лиценз Монгол Улсад үлдэнэ.
Таван толгой компани зөвхөн татвараа авдаг зохион байгуулалтад шилжинэ. Харин хөрөнгө
оруулагч нь олборлолт, тээвэрлэлт, менежментээ хариуц гэдэг чиглэл өгч байна. Монголын
консерциумууд Таван толгойд орж, хөрөнгө оруулалтаа хий. “Чалко”-гийн өр төлбөрийг
бүрэн барагдуул. Ингээд баруун, зүүн цанхи дээр үйл ажиллагаа явуул гэдэг чиглэл
өгч байна. Надаар ахлуулсан ажлын хэсэг байгуулагдлаа. Засгийн газар ийм нөхцөл
тавьж байна гэдгээ Таван толгойд урд нь оролцсон бүх компани руу явуулж байна. Арваннэгдүгээр
сард багтаан хөрөнгө оруулах сонирхолтой компаниуд саналаа өгнө. Хамгийн сайн санал
ирүүлсэнтэй нь арван хоёрдугаар сарын 15-ны дотор Таван толгойг хөдөлгөх яриа хэлэлцээрээ
хийж дуусгана. Энэ түүхэн шийдвэрийг Засгийн газар гаргалаа шүү дээ. Таван толгойг
сонирхоод байгаа том том компаниуд саналаа ирүүлэх байхаа гэж найдаж байна. Одоо
жижигхэн Налайхын уурхай шиг хөдлөхөө больё, хамгийн их нөөцтэй ордоо эдийн засгийн
эргэлтэд даруй оруулахын тулд ажлаа шуурхайлахаар төлөвлөж байна.

-Төмөр замын царигийн асуудлыг танаас
асуухгүй өнгөрч болохгүй байх. Энэ маргааныг хэзээ эцэслэн шийдэх бол?

-Саяын айлчлалуудаар
тодорхой болчихсон. Хятадын даргын айлчлалаар дамжин өнгөрөх тээврийн нөхцөлийг
тодорхой болголоо. ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн айлчлалаар үндсэн магистрал шугамаа хэвээр
нь хөгжүүлнэ гэдгээ тохирлоо. Одоо төмөр замын асуудлаа УИХ-аар оруулж ёсчлох ажил
үлдлээ.

-Хойшоо өргөн, урагшаа нарийн царигийн
төмөр зам тавих асуудлыг ёсчлуулна гэж үү?

-Тийм. Үүнийг УИХ-д
өргөн барьчихсан байгаа шүү дээ. УИХ батлах л үлдэж байна.

-Төгсгөлд нь нэг зүйлийг тодруулахад таныг
Говь-Алтайн дархан цаазтай хоёр газрыг төрийн тусгай хамгаалалтаас гаргаж, хувьдаа
завших гээд байгаа тухай мэдээлэл нэг хэсэг явсан. Тэр ямар учиртай юм бэ?

-Орон нутгийн сонгуулийн
үеэр өрсөлдөгч намаас гаргасан зохион бичлэг. Янз бүрийн асуудлаар санал онол нэгтгэх
асуудал Засгийн газрын тогоонд байнга явагддаг. Аймгийн хурал нь саналаа гаргадаг,
буцааж иргэдээсээ асуусны эцэст шийдвэр гаргадаг. Тэр процессоороо явдаг зүйл. Хэрэв
тэр мэдээлэл үнэн байсан юм бол тухайн үед Говь-Алтайн орон нутгийн сонгуульд АН
ялахгүй.  Тэгээд ч энэ талаар тэр үед нь тайлбараа
хийчихсэн. Өнөөдөр дахиж сөхөхөд ач холбогдолгүй болчихсон зүйл дээ. Энэ асуудлаар
Засгийн газар дээр ямар нэгэн шийдвэр гараагүй.

 Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

1.Экспортын валютын орлого багассан

2.Импортыг хорогдуулж, валютын зарлагаа хэмнээгүй явсных

3.Гадаадын хөрөнгө оруулалтаар урсгал зардалдаа зориулж оруулж  ирдэг валютын орлого багассан

4.Гадаадын зээл  тусламжаар орж ирдэг валютын орлого хорогдсон

5.Аж ахуйн нэгж байгууллагууд, арилжааны банкууд гадаадаас оруулж ирдэг гадаад валют хангалтгүй байсан

6.Ард иргэд, аж ахуйн нэгж байгууллагууд гадаад валютаа банкинд хадгалуулж байгаа гэх мэт үндсэн  шалтгаанаар валютын ханшийг хөөрөгджээ. Товч хэлбэл, гадаад валютын орлого (нийлүүлэлт) нь зарлагаа (эрэлтээ) хангаж чадахгүй байгаатай холбоотой. Өөр ямар ч шалтгаан байхгүй.

                       ГАДААД ВАЛЮТЫН ХАНШ ХӨӨРӨГДСӨНИЙ ХОР УРШИГ, ХОХИРОЛ  

  Төгрөгтэй хөрвөдөг гадаад валют, ялангуяа гүйлгээнд хамгийн их хэрэглэгддэг ам.доллар, евро, Хятадын юанийн ханшийн хөөрөгдөл нь улс орон, ард түмэн, аж ахуйн нэгж байгууллагад шууд ба тойруу замаар ямар их хохирол учруулж байгааг тодорхой жишээгээр өгүүлье!

1.Манайд албан томилолт ба жуулчнаар ирж байгаа гадаадынхан зочид буудлын хөлс, хоолны мөнгө, тээврийн зардалд хоногт 60 ам.доллар зарах ёстой байсан бол доллараа төгрөгөөр солилуулж, 30 ам.доллар зарж, ханшийн хөөрөгдлийн зөрүүгээр сул орлого олж, тэр хэмжээгээр улс орон, аж ахуйн нэгж байгууллагыг хохироож байна. 

2.Өмнө нь гадаад валютаар авсан зээлийн өр төлбөрийг төлөхөд төлөгч этгээдүүд (Засгийн газар, аж ахуйн нэгж байгууллага, банк, хувь хүмүүс) ханшийн хөөрөгдлийн зөрүүгээр хохирол хүлээнэ.

3.Гадаад валютаар төлбөр хийдэг бүхий л төлбөр тооцоонд төлөгч этгээдүүд ханшийн хөөрөгдлийн зөрүүгээр хохирол хүлээнэ.

4.Манайд ажиллаж байгаа олон улсын байгууллагын төлөөлөгчийн газрууд, гадаад орнуудын Элчин сайдын яамд валютаар ирсэн зардлаа төгрөгөөр солиулж, ханшийн зөрүүгээр сул орлого олж, тэр хэмжээгээр зардлаа хэмнэж Монгол Улсыг хохироож байна. 

5.Гадаадын хөрөнгө оруулагчид урсгал зардалдаа зориулан оруулж ирсэн гадаад валютаа төгрөгөөр сольж, ханшийн зөрүүгээр сул орлого олж, тэр хэмжээгээр нийт хөрөнгө оруулалтаа зохиомлоор нэмэгдүүлж, эзэмших хувьцаа ба ногдол ашгаа мөн зохиомлоор өсгөж, хамтран ажиллагч Монголын Улсын Засгийн газар ба Монголын талын хувь нийлүүлэгчийг хохироож байна. 

6.Ханш нь хөөрөгдсөн гадаад валют, ялангуяа ам.доллар, юаниар бараа бүтээгдэхүүн импортолж, төгрөгөөр үнэлж борлуулахад, ханшийн хөөрөгдлийн зөрүүгээр инфляци үүсгэж байна. Өнөөдөр манай инфляци 14,9 хувьд хүрсний тодорхой хувь нь гадаад валютын ханш хөөрөгдсөний нөлөө гэж ойлгож байна.

Энэ бүх хохирол учруулсан буруутан нь хэн бэ? гэвэл, төгрөгийн ханш ба түүнтэй хөрвөх гадаад валютын ханшийг тогтвортой байлгаж чадаагүй Монголбанк, түүний удирдлагууд. Хариуцлага тооцвол, тэдэнд хариуцлага хүлээлгэх ёстой.

ВАЛЮТЫН ХАНШИЙН ХӨӨРӨГДЛИЙГ ЗОГСООХ МОНГОЛБАНКНЫ АРГА НЬ БУРУУГААС ҮР ДҮНД ХҮРЭХГҮЙ БАЙНА

Монголбанк, арилжааны банкуудаас дуудлагын худалдаагаар валют (ам.доллар) худалдан авч, түүгээрээ валютын ханшийн хөөрөгдлийг зогсоох оролдлого нь үр дүнд хүрэхгүй, ханшийн хөөрөгдөл хоног сараар үргэлжилж, хохирлын хэмжээ нь нэмэгдэж, эдийн засгийн хямрал дээр ханшийн хөөрөгдлийн хямралыг нэмэрлэж байна. 

Монголбанк валютын ханшийн хөөрөгдлийг зогсоох бүтэлгүй арга барилдаа мэргэжлийн дүгнэлт хийж, гадаадаас валютын зээл авах юмуу эсвэл алтныхаа нөөцийн тодорхой хэсгийг худалдах зэргээр “валютын довтолгоон”-ыг үр дүнтэй хийж болох байсан. Гэтэл тэгсэнгүй, бүтэхгүй арга барилтайгаа зууралдаж байгаад харамсч байна.

1994 онд батлагдсан гадаад валютын ханшийг зохицуулах тухай хуульд валютын ханшийн бодлого, зохицуулах арга хэлбэрийг тодорхой зааж өгөөгүй орхигдуулсан нь ажилд нөлөөлсөн нь гарцаагүй.

Нэгэнт л валютын ханшийг зохицуулж чадахгүйгээс цааш төгрөгтэй хөрвөх гадаад валютын ханшийг хатуу тогтоох хэрэгтэй. Жишээлбэл, нэг ам.долларыг 1250-1350 төгрөг, нэг юанийг 160-200 төгрөг. Хятад улс ам.доллартай хөврөх юанийхаа ханшийг хатуу тогтоож амжилтад хүрсэн. АНУ 1980-аад онд зээлийн хүүгийн дээд, хадгаламжийн хүүгийн доод хэмжээг тогтоож байсан. Энэ нь улс орны эрх ашигт нийцүүлэн зах зээлийн зарчмыг зөрчиж болдгийг харуулж байна. 

Харин нэг нааштай хандлага ажиглагдаж эхэллээ. Юу вэ? гэвэл, өндөр үнэтэй бараа бүтээгдэхүүнийг худалдаж авах нь багасхаар үнэ нь хямдардгийн адил, ханш нь хөөрөгдсөн гадаад валютын (ам.долларын) хэрэглээ нь багасахаар ханш нь буудаг юм. Одоо энэ үйл явц явагдаж эхэллээ. Гэхдээ ханш өссөн суурин дээр хүртэл буурахгүй, тодорхой хэмжээнд хүрээд зогсох байх.  

ХЭРЭГЖДЭГГҮЙ ОР НЭР ТӨДИЙ МӨНГӨНИЙ  БОДЛОГО

Жил бүрийн мөнгөний бодлогод төгрөгийн ханшийг тогтвортой байлгана, инфляцийг нэг оронтой тоонд барина (2014 оны мөнгөний бодлогод инфляцийг 8 хувьд байлгана гэж төлөвлөсөн, гэтэл өнөөдөр 14,9 хувьд хүрээд байна) гэдэг. Улсын валютын цэвэр нөөцийг импортын 6-8 долоо хоногийн хэрэгцээтэй тэнцэхүйц хэмжээнд байлгана гэж гуравхан үзүүлэлтээр дэндүү явцуу төлөвлөдөг. Төлөвлөсөн үзүүлэлтүүд нь бараг бүхэлдээ биелэгдэлгүй явж ирлээ. 

2012, 2013 онд улсын валютын цэвэр нөөц 3,3 тэрбум ам.долларт хүрч байсан бол өнөөдөр 1,6 тэрбум болтлоо буурчээ. Юунд зарцуулснаа мэдээлэхгүй байна.

Гадаад валютын ханшийн хөөрөгдөл үргэлжилж, хохирол нь хоног сараар нэмэгдэж байгаа болон ор нэр төдий мөнгөний бодлогын талаар Монголбанкны Мөнгөний бодлогын зөвлөл, Хяналтын зөвлөл юу хийж байгаа нь харагдахгүй байна. 

Монголбанкны хараат бус үйл ажиллагаанд хяналт тавих үүрэгтэй УИХ-ын мэргэжил мэдлэг хүрдэггүй ч гэсэн мэргэжлийн хүмүүсээр ажлын хэсэг байгуулж Монголбанкийг шалгуулж арга хэмжээ авахгүй алгуурлаж суугаад харамсч байна.

ӨГҮҮЛЭХГҮЙ ӨНГӨРЧ БОЛОХГҮЙ ЗАРИМ АСУУДАЛ

Японы хоёр, Хятадын хоёр банк манайд төлөөлөгчийн газар, салбаруудаа нээж ажиллаж эхэллээ. Эдгээр банкны үйл ажиллагааг зохицуулах талаар Монголбанк юу хийж байгаагаа мэдээлэхгүй байна.

Капитал хөрөнгө ихтэй, менежмент сайтай гадаадын хүчирхэг банкуудын салбарууд манайд ажиллах нь сайн муу хоёр талтай. Сайн тал нь аж ахуйн нэгж байгууллага, ард иргэдэд бага хүүтэй, урт хугацаатай зээл олгоно. Болзошгүй муу тал нь өөрийн хөрөнгө багатай, өрсөлдөх чадваргүй, өндөр хүүтэй хадгаламж цуглуулж, өндөр хүүтэй, богино хугацаатай зээл олгодог манай арилжааны  жижиг банкуудыг дампууруулж мэдэх юм.

Хэрэв арилжааны банкууд дампуурвал том хадгаламж эзэмшигчдийг хохироож болзошгүй. 20 хүртэл сая төгрөгийн хадгаламж даатгалтай. Түүнээс давсан хадгаламж даатгалгүй байгаа. 

Өнөөдөр 7,0 их наяд төгрөгийн хадгаламж байгаагаас 95 хувийг нь нийт хадгаламж эзэмшигчдийн тавхан хувь нь эзэмшиж байгаагаас үзэхэд, манай хадгаламж бүхэлдээ баячуудынх болох нь харагдаж байна.

Арилжааны банкууд дампуурсан тохиолдолд том хадгаламж эзэмшигчид мөнгөөрөө ашиг орлого сайтай компаниудын хувьцаа худалдаж авна. Жижиг хадгаламж эзэмшигчдийн зарим нь мөнгөө идэж ууж дуусгана. Зарим нь үндсэн хөрөнгө ба хувьцаа худалдаж авна. 

БАНКНЫ САЛБАРТ ХЭРЭГЖҮҮЛБЭЛ ЗОХИХ АСУУДЛУУД

1991 онд хоёр шатлалтай банкны тогтолцоонд шилжсэнээс хойш өнөөдрийг хүртэл манай эдийн засаг, санхүү төсөв, мөнгө зээл, гадаад дотоод худалдаа, санхүүгийн зах зээл асар их хөгжлөө. Гадаадын зээл, буцалтгүй тусламжид шүтдэг байсан бол гадаад зах зээл дээр бонд гаргаж мөнгө босгодог боллоо. Гадаадын хөрөнгө оруулалт ч их нэмэгдлээ. Товч хэлбэл, санхүү банкны орон зай өргөжиж тэллээ.

Орос, Хятадтай стратегийн иж бүрэн түншилж, хамтран ажиллахаар эдийн засгийн бүх салбарт ихээхэн хөрөнгө оруулалт ирнэ. 

Япон, БНСУ-тай өргөн түншилж, хамтран ажиллахаар тэдний хөрөнгө оруулалт ч их ирнэ. 

Энэ бүхэн нь манай банкны салбарыг өөрчилж шинэчилж, үйл ажиллагааг нь орчин үеийн шаардлагад нийцүүлэн хөгжүүлж, эдийн засаг, нийгэмд эзлэх байр суурийг нь дээшлүүлэхийг зүй ёсоор шаардаж байна. 

Монголбанкнаас ойрын үед ямар ямар асуудлыг хэрэгжүүлбэл зохих талаар тайлбарлаж нуршихгүй, саналаа шууд хэлье!

1.Дэндүү явцуу, ор нэр төдий мөнгөний бодлогоо дараах чиглэлээр өөрчилж, хамрах хүрээг нь өргөтгөх

-Монголбанк инфляцийг бүхэлд нь хариуцдагийг зогсоож, мөнгөтэй холбоотой хүчин зүйлсийг (нийт мөнгийг хэтрүүлж нэмэгдүүлэх; гүйлгээнд байвал зохих бэлэн мөнгийг хэтрүүлбэл; цаасан мөнгийг (эмиссийг) хэтрүүлж гүйлгээнд гаргах; төгрөг ба гадаад валютын ханш хөөрөгдөх)  хариуцаж хариуцлага тооцдог болох. Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний хангамж нийлүүлэлт муудах, үнэ тарифын өсөлттэй холбоотой инфляци үүсгэдэг хүчин зүйлсийг (бараа бүтээгдэхүүний үнэ тарифыг нэмэгдүүлэх; төсвийн урсгал зардал, цалин тэтгэвэр, тэтгэмжийг огцом нэмэгдүүлэх; гадаад зах зээл дээр үнэ нь нэмэгдсэн бараа бүтээгдэхүүнийг импортлох; татвар төлбөрийг нэмэгдүүлэх) Засгийн газарт хариуцуулж хариуцлага тооцдог болох.

-Монголбанкнаас бодит эдийн засгийг дэмжих зээлийг Засгийн газраар биш, арилжааны банкуудаар дамжуулан олгодог болох.

2.Монголбанкнаас арил¬жааны банкуудад хяналт тавьж зохицуулдаг механизмуудыг өөрчилж амьдралд нийцүүлэх. Тухайлбал, арилжааны банкуудаас Монголбанкинд заавал байлгах нөөцийг зогсоох юмуу эсвэл хүүтэй байршуулдаг болох. 

3.Монголбанк болон арилжааны банкуудыг хамарсан төлбөр тооцооны нэгдсэн цахим сүлжээг буй болгож, мөнгөний гарах орох урсгалд хяналт тавьдаг болох.

4.Монголбанкны өөрийн нь бүтэц зохион байгуулалтыг нь өөрчилж шинэчлэхийн хамт, орон нутгийн салбаруудыг татан буулгаж, бэлэн мөнгөний зузаатгал хариуцсан 3-4 хүнийг ХААН банкны орон нутгийн салбарт хоёр өрөө хөлслөн суулгаж, зардал хэмнэх.

5.Засгийн газар Монголбанкнаас зээл авбал УИХ-ын тогтоол гардаг болох.

6.Засгийн газар гадаадаас зээл авах юмуу гадаад дотоод зах зээл дээр бонд гаргахад Монголбанкны санал дүгнэлтийг үндэслэж УИХ зөвшөөрдөг болох.

7.Засгийн газрын гадаад дотоод өр; авсан зээл, гаргасан бондын ашиглалтын байдал, үр ашиг ямар байгаа талаар Монголбанк улирал тутам УИХ-д мэдээлдэг болох. 

8.Монголбанкны дэргэд банкируудыг давтан сургаж, мэргэжлийг нь дээшлүүлэх төв байгуулж, гадаадаас мэргэжилтэн, эрдэмтэд урьж багшлуулах.

9.Төв банкны тухай болон төлбөр тооцооны тухай хууль, гадаад валютын ханшийг зохицуулах тухай хуулиудыг өөрчилж шинэчлэх.

10.Засгийн газар Монголбанктай санамж бичиг байгуулж, түүний хараат бус байдлыг алдагдуулж, өөрийн дагуур хавсрага болгож, санхүүгийн эх үүсвэрийг нь ашиглаж байгаа буруу үйлдлийг хориглох. 

Мөн Засгийн газар Хөгжлийн банкны хараат бус байдлыг алдагдуулж, төрийн банк мэтээр түүний эх үүсвэрийг ашиглаж байгааг таслан зогсоох зорилгоор. Хөгжлийн банкийг Монголбанкны дэргэд ажиллуулж, хараат бус байдлыг нь хангаж, зээл олгоход нь давхар хяналт тогтоож болох.   

Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, доктор, профессор Г.ПҮРЭВБААТАР

Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн дэд сайд Ц.Туваантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Дархан-Уул аймгийн Хонгор суманд тариаланчид хямд үнээр улаанбуудайг худалдан авахыг эсэргүүцэн жагсаж байна. Үнэхээр ингэж эсэргүүцэж, жагсахаар хэмжээний бага үнийг салбарын яамны зүгээс санал болгосон юм уу?

-Яамны зүгээс Тариалан эрхлэгчдийн холбоотой хэлэлцсэний үндсэн дээр өнгөрөгч хавар өөрийн сандаа худалдан авах улаанбуудайн үнийг тонн тутамд нь 460 мянга байхаар тогтсон. Өртгийн тооцоогоор нэг тонн улаанбуудайн өөрийн өртөг 395 мянган төгрөг. Үүн дээр тариаланчдын зорилтот ашгийг 18-20 хувь байхаар тооцоход улаанбуудайн тонн тутмын үнэ 460 мянга болж байгаа юм. Гэхдээ улаанбуудайн ургацын маш бага хувийг сандаа худалдан авдаг бол үлдсэн хэсгийг гурилын үйлдвэрүүдэд нийлүүлдэг. Энэ жил тариаланчдаас гурилын үйлдвэрүүдэд нийлүүлэх буудайн тонн тутмыг 500 мянган төгрөгөөр тогтоосон. Дээр нь бид тонн тутам дахь 100 мянган төгрөгийн урамшуулал олгоно. Салбарын яамны хувьд улаанбуудайн тариалалтын өртөг, зардлыг мэдэхийн хувьд хэдэн төгрөгөөр улаанбуудайг худалдан авбал зохилтой гэдгийг нарийн тооцсон. Өөрөөр хэлбэл тариаланчдын өндөр үнээр буудайгаа зарах, боломжийн үнээр худалдан авах гэсэн төр болон хувийн хэвшлийнхний алтан огтлолцлыг яамнаас тогтоож өгдөг. Гэтэл тариаланчид хэт өндөр буюу Засгийн газрын тогтоосон үнээс өндөр үнээр худалдаалах сонирхолтой байвал энэ нь маш том асуудал. Улаанбуудайн үнэ өндөр бол гурилын үнэ нэмэгдэнэ. Ингэсэн тохиолдолд бидний хүнсний өргөн нэрийн бараа бүтээгдэхүүний үнэ өснө. Гурил өөрөө стратегийн хүнсэнд ордог учраас энэ төрлийн хүнсний бүтээгдэхүүний экспорт импортыг хуулийн дагуу квотоор зохицуулдаг. Тэр бүү хэл ҮХААЯ-наас аймгийн үйлдвэр хөдөө аж ахуйн газрууд, тариаланчдад уринштай талбайн 15 болон 20 хувьд л рапс тариаллуулахаар зохицуулдаг юм шүү дээ.

ҮХААЯ урамшууллаас гадна төрөл бүрээр газар тариалан эрхлэгч аж ахуй нэгжээ дэмждэг. Тухайлбал Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангаас олгодог хаврын тариалалт, зуны уриншинд олгодог шатахууныг тал хувийн, элит сортын үрийг 20 хувийн урьдчилгаатайгаар санхүүжилт олгодог. Энэ жил улаанбуудайн тээвэрлэлтийн зардлыг төрөөс гаргахаар болсон. Түүнчлэн хатаалга цэвэрлэгээний машингүй бол хатаалгын зардлыг ч төрөөс хариуцахаар болсон. Мөн сайн чанарын үр болон техник хэрэгслийг хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр олгох зэргээр яамны зүгээс энэ мэт дэмжлэгийг үзүүлсээр ирсэн, үзүүлсээр ч байх болно. Ийм нөхцөлд газар тариалан эрхлэгч аж ахуй нэгжүүд яамтайгаа нягт хамтарч ажиллах нь хамгийн чухал.

-Хэрэв тариаланчидтай улаанбуудайн тонн тутмыг 500 мянган төгрөгөөр худалдаж авах дээр зөвшилцөлд хүрч чадахгүй бол ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Энэ тохиолдолд ҮХААЯ-аас ард иргэдийнхээ худалдан авах чадвар, гурилын үнийн хэт өсөлт зэргийг харгалзан эрх зүйн хүрээнд хэд хэдэн шийдвэр гаргах нь дамжиггүй. Хүнсний улаанбуудайг элеватор нөхцөлөөр 500 мянгаас дээш төгрөгөөр борлуулсан тохиолдолд урамшуулал олгохгүй. Бас хямд үнэтэй импортын улаанбуудай оруулах зөвшөөрөл олгоно. Эдийн засаг сайнгүй, иргэдийн амьжиргаа хэцүүхэн байгаа энэ үед ургадаг, ундардаг ургацынхаа борлуулах үнэн дээр уян хатан хандаач ээ гэдгийг аж ахуй нэгжүүддээ хандан хэлмээр байна.

-Энэ жилийн импортын улаанбуудайн үнэ хямд байгаа гэдэг үнэн үү?

-Энэ жил ОХУ улаанбуудайн 55 орчим сая тонныг хураан авах урьдчилсан тооцоо гарсан. Энэ нь өнгөрсөн жилийнхээс 30-35 хувийн илүү гэсэн үг. Дээр нь ОХУ-аас барууны орнууд руу экспортлох улаанбуудайн хэмжээ багасах төлөв ажиглагдаж байгаа учраас манайд хямд үнэтэй улаанбуудай импортоор орж ирэх магадлал өндөр. ОХУ-ын Эрхүү, Сибирь орчимд гуравдугаар сортын нэг тонн улаанбуудай 180 орчим ам.доллар байна. Монгол руу экспортоллоо гэвэл тээврийн зардал нь нэмэгдээд 500 орчим мянган төгрөгт багтах тооцоолол гарч ирсэн. Тэгэхээр бид дотоодын улаанбуудайн үнээ импортынхоос хамгаалах шаардлага зүй ёсоор гарч ирж байгаа биз. Энэ жил ганц Монгол ч гэлтгүй бусад тариалангийн бус нутгуудад цаг агаар нэн тааламжтай байсан учраас ийн ургац нэмэгджээ.

-Энэ жил хичнээн га талбайгаас хэр их хэмжээний улаанбуудай хураан авах вэ?

-Энэ жил 293 мянган га талбайд улаанбуудай тариалснаас 440 мянган тонн улаанбуудайг үтрэм дээрээ хураан авах юм. Өнгөрсөн жилийнхтэй харьцуулахад 15-16 мянган тонноор нэмэгдсэн үзүүлэлт. Ийн хураан авсан улаан буудайгаа тарианы хольцоос салгахад 410 орчим мянган тонн улаанбуудай үлдэнэ. Үүнээс 320 орчим мянган тонныг хүнсний зориулалтаар худалдан авахаар төлөвлөж байна. Энэ жил ургацын баланс сайн тогтоогдсон. Газар дээр нь очиж үзэхэд тариан болц, ургац маш сайн байна. Засгийн газраас Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан болон гурилын үйлдвэрт тушаасан улаанбуудайн тонн тутамд 100 мянган төгрөгийн урамшууллаа олгодгоороо олгоно. Энэхүү урамшуулалд урьдчилсан байдлаар 30 орчим тэрбум төгрөг зарцуулагдана.

-Яамны зүгээс буудайн сортыг сайжруулах тал дээр хэрхэн анхаарч ирсэн бэ?

-Мэдээж сайн чанарын үр хэрэглэж сайн чанарын буудай ургац хурааж авна. Өнгөрсөн хавар 20 хүртэлх мянган тонн улаанбуудайн элит үрийг гааль, НӨАТ-аас чөлөөлөх шийдвэрийг УИХ-аас гаргасан. Энэ жил үүний дагуу тариаланчид өөрсдөө квотоо аваад найман мянган гаруй тонн элит улаанбуудайн үрийг тариачдад өгсөн. Элит сортыг тарьсан тохиолдолд манай яамны зүгээс энэ үрийн ургацыг бүгдийг тээрэмдээд гурил болгох бус хянан баталгаажилт хийлгүүлээд, сан болон бүсийн аж ахуй нэгжүүддээ тарааж, ингэсэн нөхцөлд ирэх жилийн тариалалтыг бүх газарт сайн чанарын улаанбуудайн үрээр хийлгүүлэх байр суурьтай байгаа. Алтайский, Бурядский зэрэг Монголд нутагшсан сортыг оруулж ирсэн.

-Улаанбуудайг дотоодын хэрэгцээгээ сүүлийн хэдэн жил тогтмол хангасаар ирлээ. Экспортонд гаргах боломжтой юу?

-Ойрын хоёроос гурван жилдээ улаанбуудайг экспортлох боломжгүй. Харин үүнээс цааш, хэтдээ экспортлох бүрэн боломжтой гэж үзэж байгаа. Цаг агаар энэ жилийнх шиг үргэлж ийм сайхан дэлгэр байхгүй нь мэдээж. Гадагш гаргаж мөнгө олохоос илүүтэй ган гачигтай, ургац муутай жилийг өлхөн давчихаар нөөцтэй байх шаардлагатай.

Одоогоор орон даяар улаанбуудайн ургац хураалт эхэлжээ. Шууд болон ангилан хадалт эхэлчихэж. Ургац маш сайн чанартай. Га-гаас 3500 кг-аас дээш улаанбуудай хураан авна гэсэн компани ч байна.

                                                                                                                                                                              М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Гадаад хэргийн сайд асан Ц.Гомбосүрэнтэй ярилцлаа.

–Хоёр хөршийн тэргүүн айлчилсан. Айлчлалуудыг, Монгол улсын гадаад бодлогыг дүгнэж эхэллээ. Таны бодлоор энэ бүхэнд ямар дүгнэлт хийж байгаа вэ?

-Монгол Улсын хувьд олон тулгуурт гадаад бодлоготойг бүгд мэднэ. Хуучин ганц тулгууртай байсан гэж үзээд арай олон байх ёстой гэдэг утгаар тэгж нэрлэсэн юм. Үүний үндсэн дээр тав, зургаан орныг тоолдог. Мэдээж гол тулгуур нь хоёр хөршийн бодлого, дараачийн гол тулгуур гуравдагч хөршийн бодлого тэгээд Азийн бодлого, НҮБ, олон улсын бодлого байна. Ингээд хөгжиж буй орны хувьд бүгд ач холбогдолтой гэж үзнэ. Гэхдээ тэргүүлэх ач холбогдолтой гэж хоёр хөршөө авч үзэх учиртай. Харилцааны амин чухал асуудлууд энд л байгаа. Ингэж бодоход хоёр хөршийн төрийн тэргүүний айлчлал нэг дор гэж болохоор ойрхон тохиолоо. Өмнө нь хоёр хөршийн дарга нар ирж л байсан, манайхан очиж л байсан. Саяын айлчлалууд, баримт бичиг байгуулсныг нь харахад хоёр хөрштэйгээ тус бүрт нь харилцааны идэвхжил, шинэ эрч хүч орлоо гэж дүгнэцгээж байна. Би ч санал нэг байгаа.

–В.Путины айлчлалын хувьд ямар ач холбогдолтой болов?

-Орос-Монголын хооронд олон асуудал бөглөрч, урагшилж өгөхгүй байсан. Цаг хугацаа өнгөрөөд байдаг манайд чухал ач холбогдолтой асуудлууд байрандаа байсаар байлаа. Саяын айлчлалын үр дүнд харилцааны тэр бөглөөг аваад хаячихлаа гэж болно. Улс төрийн хувьд чухал ач холбогдолтой гэж ярьдаг. Тэр үнэн. Амьд өнцгөөс нь авч үзвэл “Халх голын ялалтын 75 жилийн ойд оролцож сайхан найрлая” гэлгүйгээр ажил хэргийн том зорилтыг шингээсэн байлаа.

–Олон асуудлын талаар ярилцсан. Алийг нь онцолж, тодотгохоор байна?

-Хоёр орны харилцааг хөгжүүлэх талаар байгуулсан баримт бичгийг нь үзсэнгүй. Гарчиглаад яривал төмөр зам гэх мэтээр байнга яригддаг байсан асуудлууд хөдлөхөөр болж байх шиг байна. Хоёр орны худалдааны тэнцвэрийг арилгах, ойртуулах арга зам хайя гэж хоёр Ерөнхийлөгч ярилцжээ. Гол зүйл нь манай улсаас гаргадаг бүтээгдэхүүнийг нэмэгдүүлэх. Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд үүний гол саад нь Оросын талын гаалийн хяналт, татвар байсан. Манай талаас үүнийг чухалчилж үзээд их том санал тавьсан байна билээ. “Ирэх 20 жилийн хугацаанд манай хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнд танайх элдэв татвар битгий тавиач ээ” гэсэн нь өөрийнхөө эрх ашгийг бодсоных.

нөгөөтэйгүүр манай гаргах гээд байгаа хөдөө аж ахуйн тэр дотроо мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүн өнөөдрийн орост бас л хэрэгтэй. Ерөнхийлөгч в.Путины хэвлэлийн бага хурал дээр хэлсэн үгийг сонслоо. тэрээр “Монгол нөхдийн тавьж буй саналыг нааштайгаар хүлээн авч бүрэн шийднэ” гэжээ. тэр нь юу гэсэн үг вэ гэвэл бидний хүсч байгаа шиг татварыг тэглэж өгөх нь юу юм гэхэд эрс бууруулаад өгвөл худалдааны харилцаанд их таатай нөхцөл бий болно. Мэддэг хүний ярьж байгааг сонсоход “Манай улс 500 сая ам.долларын мах нийлүүлэх бүрэн боломжтой. арьс шир, ноос, ноолуур, энэ чиглэлийн бүтээгдэхүүнийг махнаас ч илүүтэйгээр нийлүүлэх боломжтой” гэж байсан. эндээс дүгнэхэд тэрбум гаруй ам.долларын худалдаалалт хэрэгжих боломжийг нээлээ гэж би хувьдаа дүгнэж байна. Бүтээгдэхүүнээ зарна гэдэг аж ахуйн нэгжүүдийн ашиг орлого нэмэгдэж, ажил үйлсээ өргөжүүлэх гэх мэтээр цааш цаашаа нөлөөлөөд явдаг учраас том завшаан.

–Орос, Монгол, Хятад гурван улсын ярилцдаг мөнхийн сэдэв нь төмөр зам. Хойд хөрштэйгөө энэ тухай ямар тохиролцоонд хүрсэн бол?

-төмөр замын тухайд том тохиролцоо хийгдсэн гэж болно. олон жилийн өмнөөс ярьсаар ирсэн. Хос шугамтай болгоё, цахилгаанжуулъя гэж. асуудал дээр 2020 он гэсэн тоо хэлэх шиг боллоо. Өнөөдрөөс харахад хол мэт санагдах ч жижиг горхин дээр банзан гүүр барих ажил биш шүү дээ. Ингэж том үйлсийг хийе гээд тохиролцлоо. Манай өөрийн бүтээгдэхүүний экспорт тэгтэл нэмэгдэхгүй юм аа гэхэд дамжих буюу транзит тээврээс ашиг харж болно. Оросоос урагшаа хэмжээ хязгааргүй бараа ачигдах нь юу юм. гэхдээ урд хөршөөс орос руу, оросоос цаашаа дамжих ачаа бараа бишгүй байх үндэстэй. Ямартай ч зөөдөг бараа нь байхад бид зөөх чадвартай байх ёстой. тэр зөөх чадвар маань эрс нэмэгдэх нь. энэ мэтээр тодорхой хэрэгжүүлээд эхэлбэл бүгд ач холбогдолтой баримт бичгүүд батлагдах шиг болно билээ. визний асуудал ч шийдэгдсэн. Ингэснээр амьд харилцаа буюу хувь хүн хоорондын албаны харилцаа идэвхжихэд чухал. Бодитоор бол үнэхээр сайхан уур амьсгалыг бүрдүүлж өгч байна.

–Царигийн асуудал яаж шийдэгдэв?

-оросууд бидэнд хандаж “танайх урдаа нарийн цариг тавьж болохгүй” гэж хэлэхгүй. орос дэлхийн хамгийн урт төмөр замтай орон гэж яригддаг юм. нарийн яривал манай орон ч төмөр замын бодлогынх нь хүрээнд байгаа. оросын зарим салбарын техник технологиуд дэлхийд гүйцэгдэхээ больсон. гэхдээ төмөр зам нь манлай технологи биш. Бид ч тийм түвшинд яваа гэсэн үг. Хоёрдугаарт бид ч өөрсдийгөө зовоогоод байх шаардлагагүй. Бид Хятад руу, тэдний төмөр замыг ашиглаад дараагийн оронд бараагаа гаргах гэж байгаа бол ижил төмөр замтай л байх ёстой биз дээ. Манайхан л болсон хойно гурав дөрөв давуулж бодоод нэг ухаан сийлж “Түүнийг дагаж юу орж ирэх вэ” гээд бид л ухаантай болох гэж байгаа юм шиг зүйл яриад байдаг. Харилцаанд асуудал байвал сайжруулж, сайн зүйл байвал бататгаж шийдэж байх ёстой. Царигийн асуудлаа хятадуудтай тохирох шиг болно билээ. Ялангуяа мухар төмөр замын тухайд. Ах нар юу ярьж болох вэ гэвэл хувь нийлүүлсэн улаанбаатар төмөр замын эрх ашгийг хөндсөн асуудал байвал ярилцаж болно. улмаар хоёр, гурван замтай болох, түүнээсээ салаалсан төмөр зам тавихаар болбол оросууд хамтарч ажиллах, хөрөнгө оруулалтаа хийж болно шүү дээ. энэ бол эс ойлголцоод байх зүйл биш. ойлголцдоггүй асуудал нь хэмжээ дамжаатай холбоотой, 1949 оны гэрээг шинэчлэх гээд чаддаггүй тал бий. Манайхан мөнөөх л хувь яриад байдаг байхгүй юу.

–Айлчлал бүрийн араас бодит хөрөнгө оруулалтыг сонирхдог. Оросууд Монголд ямар хөрөнгө оруулалт хийв. Ер нь Орос 1990 оноос хойш бидэнд юу өгсөн бэ?

-Оростой барим тавим тоо яригдаагүй. Шуурхай айлчлал болсон шүү дээ. Харин ч овоо хэдэн баримт бичигт гарын үсэг зурчихлаа. зарим нь ч санамж бичиг юм билээ. санамж бичиг гэдэг худалч хүнд мартахгүй гэж бичиж байгаа тийм зүйл л дээ. Шууд хэлбэл заавал гэдэг механизмгүй. тэгээд цаашид хэрэгжих зарчмын тохиролцоонуудыг хийсэн. Жишээ нь саяын худалдааг тойруулаад ярихад мөнгөн дүн, тоо ярьсантай утга нэг. Баян-Өлгийн асгатын мөнгөний ордыг байнга ярьдаг даа. тэрийг амжсангүй. нэг зүйл дээр санал зөрж байгаа ажиглагддаг юм. Манай улс гадагшаа харьцах гэхээрээ “Манайх 51 хувь” гээд байдаг. Харин оросууд 50:50 байя гэдэг. энэ асуудал дээрээ ойлголцсон бололтой юм билээ. Хувь ярьж хэрэлдэлгүйгээр эдийн засгийн өгөөжийг нь бодоод явчих хэрэгтэй. Хэрэлдээд байвал шүүх гэж байна. Харин хэл амаа ололцох нь хорвоогийн ёс шүү дээ. сүүлийн жилүүдэд хоёр орны хамтарч босгосон обьект юу байна гэхээр тоймтой зүйл байдаггүй. Биднийг аргаа барж байхад харж үзээгүй гэж болно.

–Хойшоо хийх худалдааг тэнцүүлнэ, ойртуулна гээд байгаа. Манайх мах, арьс, ноосноос өөр юу гаргах вэ. Нүүрс хийгээд уул уурхайн бүтээгдэхүүний хувьд бараг тоохгүй биз дээ?

-нүүрс, уул уурхайн бүтээгдэхүүний хувьд өрсөлдөгч шүү дээ. Яахав ховор элемент, уран, вольфром зэргийг солилцох боломжтой ч хоёр орны худалдааг овойж товойтол дүүргэх нь юу л бол. тэгэхээр мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд нийлүүлэх л үлдэж байгаа юм. Лаазалсан бүтээгдэхүүнийг тэд авахгүй учраас махыг махаар нь гаргах тухай яригдана. в.Путин зориуд цохож байна билээ. “Манай эрүүл ахуйн стандартын шаардлагыг хангадаг байх ёстой” гэж. Манай махыг шалгадаг оросын алба манайд байгуулагдах юм байна гэж ойлгосон. социализмын үед 25 сая малтай байхад 100 мянга гаруй тонн мах гаргадаг байлаа. одоо 50 сая малтай болсон учраас тухайн цагт гаргаж байсныг төвөггүйхэн хил давуулж болно байх. Европын холбоо бидэнд олон хөнгөлөлт, боломж олгосон. гэхдээ тэр бүр манайд байхгүй зүйл ч юм уу эсвэл Монголын бүтээгдэхүүнийг хэрэглэж сураагүй байдаг. Харин ах нарыг нэхий дээл, савхин дээлээр дарчихад л аваад байх жишээтэй. гэхдээ бид нэхий дээл, савхиа туркээс дутуугүй боловсруулдаг болох хэрэгтэй л дээ.

–Харин Оросоос авах тухайд шатахуунаас өөр юу байх бол?

-нефтийн бүтээгдэхүүний крантыг хаана гэдэгтээ хүрвэл их эвгүй асуудал. тиймээс бидний хараат бус болно гэж яриад байдаг нь зөв. Өөр өөр газраас багаханыг авч, өөрсдөө ч нефтиэ ухаад байгаа учраас нэлээд засарч шийдэгдэх байх. гэхдээ шатахууныг оросоос огт авахгүй болно гэсэн үг бас биш. Бас цахилгаан станц, үйлдвэрийн газрууд нь байна. Цахилгаан хийгээд үйлдвэрийг дагасан сэлбэг хэрэгсэл авдаг байх. Хүнсний бүтээгдэхүүн багахан хэмжээгээр авдаг. Миний мэдэхээр өнөөдрийн хараат байгаа зүйл бол цэрэг, техникийн хамтын ажиллагаа. танк, онгоц, буу гээд бүгд л оросынх. Үүнийг өөрчлөх ёсгүй гэж үздэг юм, би.

–Монгол–Оросын харилцаанд олон жил “бөглөө” байсан гэж та хэллээ. Сая тохиролцсон зүйлүүд ч дарагдалгүй хэрэгжинэ гэх баталгаагүй. Хэрэгжих найдвар хэр байна?

-Баримт бичиг байгуулсныхаа дараа хоёулаа өөр өөрийнхөөрөө тайлбарлаад байдаг талтай. Миний харж байгаагаар Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орост Ерөнхийлөгчийнх нь нэр хүнд өндөр байгаагийн зэрэгцээ дахиад арван жил төрийн эрхэнд байх магадлалтай. тийм учраас в.Путиныг тойрсон, энэ хүний айлчлалын хүрээнд хөндөгдсөн асуудал хэрэгжих нь баталгаатай гэж үзэж байгаа. Хэрэгжихгүй бол матах газар нь в.Путин болж таарч байна. Харилцан ойлголцол гэж нэг зүйл бий. амаараа ярихаар ойлголцоод байгаа юм шиг. Ажил хийх гэхээр элдэв саад давамгайлаад байдаг. Үүний цаана үнэхээр улс төрийн хүсэл, зориг дутагдаад байдаг гэж хэлж болно. Өмнө нь татварын асуудлыг л гэхэд хөндөхөд “гаалийн хамтын ажиллагааны байгууллага гэж бий, тийшээ ор” гэдэг байсан. тэрэнд нь Казах, Белорусь, Орос, Киргиз зэрэг хэдэн орон байдаг. энэ мэтээр манай улсыг хэрэг дээрээ явцуу, хаалттай бүлэглэл рүү татаж оруулчих гээд байдаг. Миний бодлоор манай орон хамгийн хүнд үеэ туулчихсан. Харин өнөөдөр том зорилгын хүрээнд худалдааны тэнцлийг жаахан дээшлүүлээд байнгын үйл ажиллагаатай болчихвол хөрш орон учраас замын зардал гэж байхгүйтэй адил шүү дээ. Хаа холын америкт ноолуур аваарай гэж хашхирч явсны оронд хөршүүддээ “ноолууран цамц аваарай” гэж хэлэхэд амар. улмаар тэд худалдаж аваад дасчихвал байнгын зах зээл болно гэсэн үг. энэ үүднээсээ чухал байхгүй юу. түүнээс биш царай алдаж явахаа бид больчихсон юм.

–Си Жиньпин даргын айлчлалын тухайд?

-Хятадуудын хувьд бөглөрч тагларсан зүйл байсангүй. Харилцаа ихээхэн идэвхтэй өргөн цар хүрээг хамардаг болчихсон юм. урд хөрштэй харилцах харилцаа өөрийгөө хөтлөөд явчих бяр тэнхээтэй болчихож. түүнийг нь бид зохицуулж байх ёстой. Мэдээж хэрэг хөрш орон учраас ярилцаж, шийдэж байх олон асуудал байна. эдгээр харилцаанаас дамжих тээвэр хамгийн хэрэгтэй гэж манайхан байнга ярьсан. Хятадтай гэрээ хүртэл байгуулсан. энэ нь манай орны далайд гарах гарцыг илүү баталгаажуулж байгаа хэрэг л дээ. Үүний зэрэгцээ зээл, тусламжийн асуудал ч хөндөгдөж харилцаа улам идэвхжих хандлага илэрлээ. энэ идэвхжил нийгэм, эдийн засгийн харилцаанд улам тодорлоо. Биднийг байнга тусгаар тогтнол гэж ярьдаг учраас си Жиньпин дарга “Монгол улс тусгаар тогтносон гүрэн” гэж тодоос тод хэлсэн. удаа дараа ингэж ярьсан, түүнийгээ ч нотолсон л зүйл. стратегийн иж бүрэн түншлэлийн гэрээнд хоёр орны төрийн тэргүүн гарын үсэг зурсан. Үүнд “Хүчээр түрий барихгүй” гэх мэтээр чангалж тодруулсан үг, үсэг оруулсан. Өмнө нь урд хөрш юанийн зээл олгодог байсан. тэгээд тэр мөнгөөрөө өөрийнх нь технологийг л авах боломж олддог. Харин одоо ам.долларын зээл олгоё гэж байна. тэр нь “Дуртай газраасаа технологио аваад дуртай төслөө санхүүжүүл” гэсэн утгатай. Үнэхээр бидэнд боломж өгч байгаа асуудал.

–Монгол орон хоёр хөрштэйгөө хамтын ажиллагаагаа шинэ шатанд гаргаж идэвхижүүллээ. Гэтэл гуравдагч хөршийн бодлого бага зэрэг сааралтаад байх шиг?

-Хоёр хөрш маань тэврээд авлаа, бусад нь хэрэггүй гэж хандаж болохгүй. тэгэхээр манайх гуравдагч хөршийн бодлогоо дахин сайн тайлбарласан байх хэрэгтэй. Манай улсын Япон, Америктай харилцах харьцаа ЕаБХаБ-т элссэн зэрэг нь оросын хийгээд Хятадын эсрэг чиглэж байгаа үйл хөдлөл, утга агуулга огт биш. нэг үгээр хэлбэл хожмын өдөр америк хүрч ирээд цэргийн баазаа байгуулаад байрлана гэж ойлгож болохгүй. Бид хоёр хөрштэйгөө төдийгүй дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудтай харилцан ашигтай хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэх ийм л байр суурьтай. түүний цаана юу байдаг вэ гэвэл гуравдагч хөршүүд маань 1990-ээд оны хүнд үед дэмжиж тусалж, зовлонг минь хуваалцаж өдий зэрэгт хүргэж өгсөн. тиймээс энэ харилцаагаа улам өргөжүүлэх, хөгжүүлэх, бэхжүүлэх тухай ярьж байгаа. түүнээс биш хоёр хөршдөө муу юм хийх гээгүй. Бас нэг зүйл нь хоёр хөрш маань ШХаБ-т ор гэж шахдаг юм. Өнөөдөр бид ажиглагч гэсэн байр суурьтай байгаа. Бидэнд тэр байгууллагын юу хийх гээд байгаа нь ойлгомжгүй байдаг. орлоо гэхэд тэндээс юу олж авах нь тодорхойгүй. Цаана нь бас “БрИКс”-ийн орнууд гээд л гараад ирсэн. энэ нь ямар санаа вэ гэвэл дэлхийн орнуудыг бүлэг бүлэгт хуваах гэж байгаа юм шиг философийн дор яваад байгаа юм. түүний цаана нь цэрэг улс төрийн эвсэл гэсэн ойлголт дагадаг.

Хал балгүй байгууллагууд бий л дээ. Жишээ нь аПЕК байна. одоо томчууд ном хаялцаад буцдаг газар шиг болчихоод байгаа юм. Дэлхийн орнууд ямар хандлагатай байгааг нь мэдэхийн тулд Монгол тэнд оролцож байх учиртай.

–Хоёр хөршид маань дургүй орнууд олон. Тэдэнд юу гэж ойлгуулах вэ?

-ойлгуулахад нэг их төвөгтэй биш. гуравдагч хөршүүд “Хоёр хөрштэйгөө аятайхан байгаарай” гэдэг. америк л гэхэд эртнээс “Бид танайхыг хоёр хөршөөс чинь салгах гээгүй. танай хамаг юм чинь хоёр хөрштэйгөө шүү” гэдэг. гэхдээ шүүмжлэлтэй хандах зүйл гэвэл бүх хөршүүдийнхээ хөрөнгө оруулалтыг олигтой дэмжиж өгөхгүй байгаа юм. тэгэхээр гуравдагч хөршийн бодлогоо дахин тайлбарласан байх шаардлагатай гэж үзэж байгаа. “Манай энэ бодлого та нарын эсрэг чиглээгүй” гэж байнга ярьж байх ёстой.

Л.МӨНХТӨР