Category: цаг-үе

–Сайхан намаржаад байна уу. Өнгөрөгч зун уран бүтээлийн хайгуул-аялал их хийв үү?

-Өө, сайхан намаржиж байна. Уг нь чи бид хоёр ном гарсны дараа л ярилцаж заншсан сан. Яагаад юм гараагүй байхад хоргоогоод байна даа. (инээв)

-“Цагаан хар улаан” романаа гаргаснаас хойш нэг л нам гүм болчих шиг. Хэвлүүлэхгүй л болохоос биш туурвиад л байна уу?

-Сүүлийн үед би өвөл сууж юм бичдэг болоод байгаа. “Цагаан хар улаан”-аас хойш эхэлсэн зүйл алга. Мэдээж, яаж зүгээр байх вэ. Санаа сэдэл хайж ойр зуур явсаан, явсан.

–Таныг уншигчидтайгаа саявтар нэг уулзсан тухай цахим ертөнцөөр шуугиад байсан?

-Дорнодын буриад залуусын “Амин тоонто” гэдэг байгууллагаас “Бөөгийн домог” роман дээр голлож яриа өрнүүлсэн нэг уулзалт зохиосон юм.

–Солонгосын найруулагч Чой Чангүн “Цасны роман”-аар чинь хүүхэлдэйн шоу хийснийг харлаа. Таны бүтээлүүдээр дэлгэцийн болон тайзны бүтээл хийе гэсэн санал гадаад, дотоодоос их ирнэ биз?

-Өө, тэгж нэг их сонирхоод байсан юм байхгүй дээ. “Бөөгийн домог”-оор кино хийе гэсэн хоёр санал ирсэн. Нэг нь буриадууд, орос орчуулгаа өгчих гэсэн. Орос хувилбарынх нь эрх орчуулагчид нь байгаа болохоор энэ учраа хэлээд л орхисон. Харин талийгаач Жанчивдорж гуайн хүү кино болгоё гэж хүсэхээр нь зөвшөөрсөн байгаа. Дэлгэцийн хувилбар болгосон зохиолыг нь ойрын үед нэг уншиж үзэх байх.

–Та саяхан фейсбүүк хуудсан дээрээ Москвагийн оюутны байраа харсан чинь уйлмаар байна гэсэн байсан. Ер нь сайхан дурсамжууд тэнд их үлджээ дээ?

-Өө, тэгэлгүй яахав. Би чинь юугаа ч мэдэхгүй нусгай жаал тэнд очоод залуу насныхаа зургаан жилийг үрсэн юм чинь. Ер нь хүүхэд мөрөөдлөөрөө, насанд хүрсэн хүн дурсамжаараа амьдардаг ч байж магадгүй. Тэр тусмаа залуу байснаа, бүтэлгүй, ядуу, тэнэг алхмуудаа хүн хэзээ ч мартдаггүй юм шиг.

–Яруу найргийн “Бясалгал” түүврээ гаргасныхаа дараахан “Яруу найраг баяртай” гэх маягийн яриа өгч билээ. Шүлгээ аль хэр бичиж байна. Уншигчид бол энэ мэдэгдэлд чинь сэтгэл их гонсгор явдаг юм байна лээ?

-Би шүлэг бичихээ үнэхээр больсон. “Бясалгал”-аас хойш нэг ч шүлэг бичээгүй.

–Өө ямар харамсалтай юм бэ. Бишрэн шүтэгчид чинь “Аюур баруун гарын булчин дээрээ өлзий хээ шивүүлсэн юм билээ. Эхнэрийнх нь нэрийн бэлгэдэл” гэлцэх юм. Та тийм шивээс хийлгэсэн юм уу?

-За, бишрэн шүтэгч ч гэх шиг, бас ахыгаа хөөргөх нь үү. Шивээсний хувьд бол удаж байгаа зүйл шүү дээ.

–Тэжээдэг монгол банхрууд чинь олон болж байна уу?

-Уг нь өдийд сүрэг нохойтой байх байлаа. Даанч өнгөрсөн намар нэг монгол, нэг түвд эр эм хоёр банхраа хулгайд алдсан. Манай нутагт нэг өвгөн “Одоо чинь хүнтэй ч хүн байж болохгүй, малтай ч хүн байж болохгүй цаг” гэж хэлж байсан юм гэнэ лээ. Яг л түүн шиг аятайхан нохойг ч тааваар нь байлгадаггүй бас сонин цаг үед бид амьдарч байна шүү. Миний нохдын энэ хаврын гөлөгнүүдээс хамгийн сайн гарсныг нь багын найз минь аваад явсан юм. Гэтэл бас л хулгайд алдчихаж. Нохойд хүн дасаад бүр үр хүүхэд шигээ хайртай болчихдог юм. Тийм амьтныг нь хулгайлчихна гэхээр, ёстой, ярихаас ч дургүй хүрч байна.

–Өлзийтөгс найрагч сүүлийн үед ямар уран бүтээл туурвиж байна даа?

-Өлзий үргэлж онгодтой байдаг хүн. Манай гэрт одоо Өлзий л шүлэг бичиж байна даа (инээв)

–Танай Баянхонгороос төрсөн төрийн шагналт П.Пүрэвсүрэн гэж ланжгар зохиолч өнгөрөгч хавар бурхан зүг одлоо. Та түүнтэй хэр ойр байсан бол?

-Миний нутгаас уул шиг сайхан хоёр найрагч төрж өвгөн болтлоо харагдсанд нь би маш их баярлаж явдаг. Тэнгэр үзэж Тангадын Галсан ах маань урт удаан наслаасай билээ. Пүүжээ ах бол анх намайг Горькийн сургуульд явах боллоо гэдэг баярт мэдээг Баянхонгорт очин дуулгаж байсан ерөөлтэй ах минь. Намайг нэгдүгээр курс төгсөхөд Пүүжээ ах төрийн шагнал авсан. Би Москвагийн Елисеевский гастрономоос морин шилтэй “Havana Club” зориуд аваад, өлзий утастай тэмдэгтэй нь тулган ууж баясч байлаа. Бага залуугаас ойр дотно явсан цөөхөн зохиолчдын минь нэг л дээ. Хөөрхий, байсхийгээд л паргиатсан хоолойгоор утасддаг тэр ах минь ноднинхон “Ай, би Аргалантаа мөн ч их санадаг шүү. Бодохоор л нулимс гардаг юм. Нутаг гэж их л өөр зүйл дээ” гэж хэлж байсан сан. Алтан саванд нь баруун зүгт малтай айлд төрнө гэж гарсан гэнэ лээ. Муу ах минь нутагтаа очоо байлгүй дээ, бодоход.

-“Шүгдэн” романаа Ажаа гэгээнд зориулж бичсэн гэсэн. Тэр буянтантай та тийм их ойр хүн үү?

-Би жинхэнэ ламыг анх удаа ойроос харсан минь л тэр хүн. Жинхэнэ гэдгийг би өргөн, дээд утгаар нь хэлж байгааг ойлгосон биз. 2006 онд Блүүминтон дахь өргөөнд нь анх нүүр учирч, үг яриаг нь чагнаж байлаа. Гайхамшигт хувь заяатай, гайхалтай амьдралыг туулж яваа гэгээнтэн дээ. Ажаа гэгээнтэн кирилл монгол үсгээр уншдаггүй учраас миний романыг уншаагүй байх. Далай ламд ойр шадар хүний хувьд өөрт нь ийм сахиусны нэртэй ном зориулахад жаахан хэцүү туссан байж магадгүй. Гэхдээ юм бүхэнд мөн чанар нь л гол шүү дээ. “Шүгдэн” гэсэн нэр нь илүү бэлгэдлийн утгатай гэдгийг л би гэгээнтэнд цухас тайлбарласан. Миний энэ роман бол колоничлол болоод Бурханы шашны утга учрын л тухай болохоос, гадуур хүмүүсийн яриад байгаа шүтлэг хоорондын зөрчилд огт хамаагүй бүтээл. Уншаагүй мөртлөө элдвийг ярьж яваа хүмүүст би “Уншаад үз” л гэж хэлдэг. Уншаад ойлгохгүй хүмүүстэй бол юугаа ярих вэ.

–Таны хамгийн дотнын анд нөхөд ямар хүмүүс байна?

-Аагий, Чибо, Сансар, Идэр гээд Москвагийн найзууд, Бобоо, Онгой, Дэлгэр, Жаамаа, Дэмбээ гээд ангийн андууд, Зоригоо, Оок, Бодио, Баганаа, Болдоо гээд манай сумынхан, Зандаа, Жаак, Баяраа, Мөөгий, Болд ах, Бямбаа ах, Ариунаа эгч гээд санаа нийлдэг нөхөд, Зико, Дэрэм, Со гээд хуурай ах нар. Үгүй, нэрлээд барахгүй юм байна аа. Нөгөө юу гэдэг билээ. Олон найзтай хүнд ганц ч найз байдаггүй гэдэг шиг л олон найзтай юм байна шүү дээ, би. (инээв)

–Та энэ жилийн наадмын түрүү бөх тодроход жигтэйхэн их баярласан сэтгэгдэл бичиж байсан даа…

-Наадам сайхан болсон шүү. 2002 онд эхнэр бид хоёр Батсуурь хэмээх жаахан хүүгээр газарчлуулан, одоогийнхоо зуслангийн газрыг анх үзэж байсан юм. Яриа хөөрөөтэй, хэвлүүхэн цовоо мөнөөх жаал “Энэ хашааг зарчих юм бол аав надад унадаг дугуй авч өгнө гэсэн” хэмээн, их л идэвхтэй нааш цааш гүйж, газрынхаа харууцыг магтан, “Тэнд их гоё булаг бий” гэхчлэн зааж байсан сан. Намсрайжав начнаас (харцага цол тэр үед байгаагүй) мөнөөх хашааг худалдан авч төвхнөснөөс хойш олон ч жил улирч. Домогт аваргын нэртэй, зургаа долдугаар ангийн мөнөөх жаал маань өнөө жил төрийн наадамд түрүүлчихдэг юм. Цаг хугацаа гэж ийм л гайхамшигт ид шидтэн юм даа.

–Зохиолчдын хороогоор ч нэг их очдоггүй гэж сонссон. Уран бүтээлийн халуун яриа өрнүүлдэг зохиолч, яруу найрагч найз нөхөд байгаа байлгүй дээ. Сүүлийн үед гэхэд хэнтэй уулзаж ярилцав?

-Ёстой хэнтэй ч уулзаагүй. Архи уухаа больсноос хойш хүмүүстэй уран зохиол ярихаа больсон. (инээв)

–Та Монголын топ таван яруу найрагч, зохиолчийг нэрлэж зарим амбийцтануудыг цус харвуулах шахсан. Тэр хэдээсээ “урваагүй” биз дээ?

-Хүний үзэл бодол гэдэг юм ойлгож танихын хэрээр байнга л өөрчлөгдөж байдаг зүйл. Гэхдээ би нэлээд юм уншиж харьцуулсны үндсэн дээр гаргасан нэрс болохоор эргэлзэж буцаад байх юм үгүй л дээ.

–Та бол олон сайхан антологиудыг хэвлүүлж уншигчдадаа өргөн барьсан. Цэвэр зохиолчийн аж төрлөөр амьдарч байгаа хүнд номоо хэвлүүлэхэд хэцүү байдаг уу, эсвэл таны бүтээлүүдийг олноо хүргэгч сайхан сэтгэлтнүүдийн ач буян их байх уу?

-Барууны зохиолчидтой харьцуулахад бид ч өөрийн дураар номоо гаргаад, өөрийгөө хамгийн мундаг нь гэж хээвнэг зарлаад болоод л байна. Ном барлах мөнгө нь байх юм бол шүү дээ. Яахав, олон жил номын мөрөө тууштай хөөснийх миний нэртэй ном гарвал авчихдаг тодорхой уншигчдын хүрээ бий болж л дээ. Гэхдээ ном хэвлүүлэх, түгээх, борлуулах гэдэг зохиолч хүнд бол ахадсан ажил. Паблишин хийгээд бүх илүү дутуу ажлыг хариуцчихаар, тэгэхдээ тэр ажлынхаа төлөө зохиогчийг монжчихгүй байх чадамжтай хэвлэлийн газар бий болоход манайд арай л эрт байх шиг байна. Яахав, тэгээд бусдынхаа жишгээр л явж байна даа. Зарим номын минь хэвлэлийн зардалд гар сунгаж нэмэр хандив болсон найз нөхөд олон бий шүү. Тэдний туслалцаагүйгээр амжихгүй байсаан.

Л.БАТЦЭНГЭЛ

МОНГОЛ УЛСЫН СТАТИСТИКИЙН СИСТЕМД ОЛОН УЛСЫН БАЙГУУЛЛАГУУД ЦОГЦ ҮНЭЛГЭЭ ХИЙЖ, ҮР ДҮНГ ТАНИЛЦУУЛЛАА

Монголын статистикийн байгууллага нь үйл ажиллагаандаа олон улсын шинжээчдийн багаар цогц үнэлгээ хийлгэж, статистикийн салбарын үйл ажиллагаа дэлхийн жишигт хэр нийцэж байна, өнөөдөр ямар түвшинд хүрсэн, цаашид юу хийх шаардлагатай байгаагаа тодорхойлох хэлбэрээр урьд өмнөхөөс, ер нь улс орны хэмжээнд хэвшиж тогтсон жишгээс арай өөр хэлбэрээр түүхт 90 жилийн ойгоо тэмдэглэж байна.

Үндэсний статистикийн хорооны ажлын ололт, амжилтыг Европын холбооны статистикийн комисс, Европын чөлөөт худалдааны нийгэмлэг, Норвеги улсын статистикийн байгууллагын төлөөлөл бүхий олон улсын шинжээчдийн багийн өндрөөр үнэлсэн дүгнэлтийг хамтран ажиллаж буй гадаадын 20 гаруй орны түншүүдтэйгээ, дотоодын хамтын ажиллагаатай байгууллагуудтайгаа хоёр өдрийн турш хэлэлцэх үйл ажиллагааг зохион байгуулж байна.

Олон улсын цогц үнэлгээ нь олон улсын түвшинд болон Европд ашиглагддаг стандарт, зарчим, зөвлөмж, түүний дотор НҮБ-аас баталсан Албан ёсны статистикийн үндсэн зарчим, Европын статистикийн Үйл ажиллагааны журмын дагуу тухайн улс албан ёсны статистик мэдээллээ эрхлэн гаргаж буй эсэхэд хийдэг институцийн, бүтэц зохион байгуулалтын болон мэргэжлийн чадавхийн хүрээг хамарсан нарийвчилсан, цогц дүн шинжилгээ юм. Иймд олон улсын цогц үнэлгээ нь улс орнуудын төр, засгийн байгууллага, эрх бүхий байгууллага, хэрэглэгч, үндэсний болон олон улсын түвшинд хамтран ажиллагч байгууллагуудад тухайн орны статистикийн системийн хөгжлийг цогц байдлаар харах боломжийг олгодог байна.

Евростатын санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр зохион байгуулж буй энэхүү уулзалт семинарын үндсэн зорилго нь 2013-2014 онд Монгол улсад хэрэгжүүлсэн Олон улсын цогц үнэлгээний үр дүнг тархаахын сацуу статистикийн системд чанарын соёлыг нэвтрүүлэх арга хэрэгсэл болж буй олон улсын үнэлгээний давуу талыг Азийн улс орнуудад таниулж, туршлагаа хуваалцах, статистикийн үйл ажиллагаанд чанарын тогтолцоог нэвтрүүлэх, хэрэгжүүлэхэд оршиж буй аж.

Ийнхүү Монгол Улсад олон улсын цогц үнэлгээ хийсэн жишээ нь бусад улс орнуудад олон улсын цогц үнэлгээг таниулахад үнэтэй хувь нэмэр оруулахын зэрэгцээ энэ төрлийн таниулах сурталчилгааг Монгол Улсын статистикийн системд хийсэн олон улсын цогц үнэлгээний үр дүн зэрэг бодит ажилтай шууд холбосноор илүү үр дүн гарна гэж үзэж болох юм.

Улс орныхоо хөгжлийг тоон танилцуулж буй статистикийн алба нь ийнхүү өнөөдөр 90 жилийнхээ нөр их хөдөлмөрийг олон улсын байгууллагуудаар үнэлүүлж, дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн байгууллага боллоо.

Монгол Улсын хувьд статистик нь өнө эртний уламжлалтай, эдийн засгийн ууган салбарын нэг юм. Бидний өвөг Хүннү нар хүн, малаа тоолж, мод хэрчин тэмдэглэж байсан тухай болон 13 дугаар зуунд хүчирхэг төр улсыг байгуулсан монголчууд байлдан дагуулсан улс орныхоо хүн амыг тоолж, түүнд үндэслэн албан татвар ногдуулж байсан тухай түүхийн баримт бичгүүдэд тэмдэглэгдэн үлдсэн нь тэр үед бүртгэл, статистикийн тодорхой үр дүнг ашиглаж байсныг харуулж байна. Өнө эртний түүхтэй статистикийн алба нь өнөөдөр Монгол Улсын статистикийн тухай хуулийнхаа дагуу аж ахуй нэгж байгууллага, өрхөөс үндсэн мэдээллээ цуглуулахаас гадна яамд, агентлагуудаас албан ёсны болон захиргааны 236 төрлийн давхардсан 46000 мэдээллийг сар, улирал, жилийн давтамжтайгаар цуглуулж, боловсруулан, хэрэглэгчдэд тархааж байна.

Монгол Улсын “Хүн ам, орон сууцны тооллого”, “Аж ахуйн нэгж байгууллагын тооллого”, Хөдөө аж ахуйн тооллого, мал тооллого зэрэг томоохон тооллогуудыг эрхлэн зохион байгуулж, явуулсны зэрэгцээ “Нийгмийн үзүүлэлтийн түүвэр судалгаа” “Цаг ашиглалтын судалгаа, “Ажиллах хүчний судалгаа, Өрхийн нийгэм, эдийн засгийн судалгаа зэргийг улсын төсөв, НYБ-ын Хүн амын сан, Хүүхдийн сан, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк зэрэг олон улсын байгууллагуудын дэмжлэгтэйгээр явуулж үр дүнг нийтийн хүртээл болгож байна. Статистикийн байгууллага нь салбарынхаа хэмжээгээр 340 шахам өндөр мэргэжлийн статистикчид, эдийн засагчдаас бүрдсэн, орчин үеийн электрон, цахим техник, боловсронгуй технологи, интернет сүлжээ, программыг ашиглан статистикийн мэдээллээ боловсруулах чадавхитай, олон улсын адил, төстэй байгууллагуудтай хөл нийлүүлэн зэрэгцэж, нийтлэг хэлээр нь харьцаж чаддаг мэргэжлийн хүчирхэг алба болж, НҮБ-ын статистикийн комиссын гишүүнээр сонгогдон ажиллаж байна.

ҮСХ-НЫ ДАРГА С.МЭНДСАЙХАН

СТАТИСТИКИЙН АЛБА МААНЬ ЗОРИЛГОО АМЖИЛТТАЙ БИеЛҮҮЛЖ 90 ЖИЛИЙНХЭЭ ОЙГ УГТАЖ БАЙНА

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙ САЙД АСАН,

ГАВЬЯАТ ЭДИЙН ЗАСАГЧ Д.БЯМБАСҮРЭН

Статистикийн алба нь нийгмийн амьдралын бодит

үнэнийг нийтэд мэдээлэх нь чухал

–Танд статистикийн албаны түүхт 90 жилийн ойн баярын мэндийг хүргэе. Статистикийн алба нь амжилт бүтээл дүүрэнтэй их ойгоо угтаж байна. Энэ албанд сүүлийн жилүүдийн зорилт, анхаарах асуудлуудын талаар мэдээлэл өгнө үү?

Улс орны болон бүс нутаг, аймаг, сум, багийн түвшинд статистикийн мэдээллийн хэрэгцээ шаардлага өсөн нэмэгдсээр байна. Тиймээс бид энэ шаардлагыг хангаж, статистикийн мэдээллийг үнэн бодитой, шуурхай гаргах асуудалд улам их ач холбогдол өгч ажиллаж байна.

Ер нь статистикийн мэдээллийг олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөх аргачлалын дагуу цуглуулж,боловсруулж, нэгтгэн гаргаснаар зөвхөн улс орныхоо хөгжлийн түвшинг тооцохоос гадна Монгол Улс маань олон улсын хэмжээнд ямар түвшинд үйл ажиллагаагаа явуулж байгааг тодорхойлох ажил чухал болж байна. Түүнчлэн статистикийн мэдээллийн чанарыг улам сайжруулж, хэрэглэгчдийн эрэлт хэрэгцээнд нийцүүлж, орчин үеийн шинжлэх ухаан, дэвшилтэд технологийг ашиглан богино хугацаанд ойлгомжтой хүргэх зэрэг ажлууд бидний өмнө тавигдаж буй гол зорилтууд юм.

Энэ бүх зорилтоо амжилттай гүйцэтгэж, идэвх чармайлттай ажилласаар түүхт 90 жилийнхээ ойтой золгож байгаадаа баяртай байна. Өнөөдөр 90 жилийн ойгоо тэмдэглэж байгаа түүхт баярын өдрийг тохиолдуулан Монгол Улсын статистикийн салбарын суурийг тавихаас эхлээд одоогийн олон улсын түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн байгууллага болсон амжилтанд хүрэхэд хувь нэмрээ оруулсан үе үеийн статистикчид, ахмад буурлууд, бидэнтэй хамтран ажилладаг олон улсын болон дотоодын байгууллагууд, хэрэглэгч та бүхэндээ баярын мэнд хүргэж, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.

–Төрд зүтгэж байгаа хүн бүрийн үйл хэрэг үнэ цэнэтэй байх нь мэдээж. Тэр дундаа байнга тоотой харьцаж, судалгаа хийдэг статистикийн байгуулагын ачаалал харьцангуй их байдаг гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Статистикчийн мэргэжил их сонин. Алт олборлогчид баахан шороог түмпэнд хийгээд угааж угааж шүдэнзний толгойн чинээ шар юм гаргаж авдаг шиг статистикч хүний ажил тийм юм. Статистикийн ажлын хамгийн хүнд нь мэдээлэл цуглуулах бүрдүүлэх ажил юм. Нэгэнт цуглуулсан мэдээллийг зангидаад тэр дундаасаа аналитик дүгнэлт гаргана гэдэг бол мэргэжлийн чадварын асуудал юм.

–Улс орны хөгжилд статистикийн тоо мэдээлэл маш чухал үүрэгтэй. Тиймээс ч статистикийн байгуулага нь улс төрийн аливаа нөлөөлөлд авталгүй статистикийн үнэн бодит мэдээллээр ард түмнийг хангах үүрэг зорилготой байдаг. Тэгэхээр энэ чухал байгууллагын үйл ажиллагаанд цаашид анхаарах асуудлаар ахмад статистикчийн хувьд та санал бодлоо хуваалцана уу?

-Үе үеийн статистикчдийн зорилго ойролцоо болов уу. Хамгийн чухал нь нийгмийн амьдралын үнэн зөв дүр төрхийг харуулах асуудал юм. Улс орны хөгжлийг зөвхөн үйлдвэрлэлийн өсөлт, бууралтаар бус тогтвортой хөгжлийн филисофиос урган гарсан синтетик үзүүлэлтүүдээр дүгнэдэг болсон. Жишээлэхэд орчин үеийн статистик дотор байгалийн нөөц, баялаг нөхцөл энэ талаарх баталгаатай тоо материал хэрэгтэй байна. Орд газрын төлбөр гэдгээр үнэлэгддэг өв баялгийг орд газар бүрээр үнэлгээг нь гаргаж, төлбөрийг нь тооцоод макро эдийн засгийн балансад нөөц, баялаг гээд үйлдвэрлэлийг нь хүчин зүйл гээд тусгаж оруулж чадах юм бол статистикт маш том дэвшил болно.

ҮСХ-НЫ ТЭРГҮҮН ДЭД ДАРГА Б.БАДАМЦЭЦЭГ

Статистикийн байгууллага байгаа нөөц боломждоо тулгуурлан илүү ихийг хийж бүтээнэ гэдэгтээ итгэл дүүрэн байна

–Статистикийн ал–ба үүсч хөгжсөний 90 жилийн ойн баярын мэндийг хүргэе. Статистикийн алба маань түүхт их ойгоо ямар амжилтаар угтаж байна вэ?

Монгол улсад статистикийн алба байгуулагдсаны 90 жилийн ойг тохиолдуулан мэргэжил нэгт хамт олондоо чин сэтгэлийн халуун мэндчилгээг өргөн дэвшүүлье.

Энэхүү түүхт ой маань статистикийн байгууллагын хөгжлийн түвшинг бүхэлд нь үнэлж дүгнэсэн, олон улсын цогц үнэлгээний дүнг хэлэлцүүлэх томоохон арга хэмжээтэй хамтдаа тохиож байгаагаараа түүхэн онцлогтой ой болж байна.

Энэхүү дээд хэмжээний уулзалт нь “Үндэсний статистикийн системийн хөгжилд олон улсын цогц үнэлгээний гүйцэтгэх үүрэг” сэдвийн дор зохион байгуулагдаж, дэлхийн 19 орны 20 гаруй төлөөлөгч, олон улсын байгууллагуудын төлөөлөл оролцож, санал бодлоо илэрхийлэх боломжийг олгож байгаа юм.

Уулзалтын үеэр Монгол улсын албан ёсны статистикийн үйл ажиллагаанд хийсэн цогц үнэлгээний үр дүнг тал бүрээс нь хэлэлцэж, энэхүү үнэлгээнийхээ үр дүнд суурилан бусад улс орнуудад туршлага, үр шимийг нь түгээн дэлгэрүүлэх зорилгыг агуулж байгаагаараа бидний хувьд ихээхэн ач холбогдолтой, бас хариуцлагатай үйл явдал болж байна.

–Монгол Улсын статистикийн байгууллагын үйл ажиллагаанд өгсөн ерөнхий үнэлгээний талаар товч танилцуулана уу?

-Монгол Улсын статистикийн байгууллага нь “Статистикийн тухай” хуулинд заасны дагуу Улсын Их хурлын шууд харьяалалд байж, үндэсний хэмжээнд мөрдөх дунд хугацааны хөтөлбөрөө батлуулан, үр дүнгээ Их хуралд тайлагнадаг онцлогтой байгууллага бөгөөд олон улсын нийтлэг аргачлал, арга зүй, баримтлах зарчим, ангиллыг үйл ажиллагаандаа цаг алдахгүй нэвтрүүлэхэд ихээхэн анхаарч ирсэн бөгөөд энэ нь үнэлгээний үр дүнгээр ч мөн нотлогдож буйг юуны өмнө тэмдэглэхийг хүсэж байна.

Олон улсын цогц үнэлгээг Европын Чөлөөт Худалдааны Ассоциац, НҮБ-ын Ази, Номхон далайн орнуудын Эдийн засаг, нийгмийн комисс, НҮБ-ын Европын эдийн засгийн комисс хамтран хийж, ерөнхий дүгнэлтэндээ: “Сүүлийн жилүүдэд Монгол улсын статистикийн байгууллагын үйл ажиллагаанд үсрэнгүй хөгжил, дэвшил гарсан бөгөөд олон улсын өнөөгийн чиг хандлагын дагуу урагшилж байна” гэж дурьдсаныг энд онцлон тэмдэглэж байна.

Үнэлгээг үндэсний статистикийн системийг хамруулан хийсэн бөгөөд хууль эрх зүйн хэм хэмжээ, байгууллагын тогтолцоо, мэдээллийг цуглуулах, боловсруулах, тархаах бүх үйл явц, статистикийн үйл ажиллагаанд баримтлах нийтлэг зарчим, арга, аргачлал болон боловсон хүчний чадавхи, хүрэлцээ хангамж, орчин үеийн техник, технологийн хөгжил дэвшил зэрэгт нарийвчилсан үнэлгээг хийж, холбогдох зөвлөмжүүдийг гаргаж тавьсан. Энэ бүхний үр дүнд статистикийн байгууллага дунд хугацааныхаа зорилго, зорилтоо оновчтой тодорхойлж, байгаа нөөц боломждоо тулгуурлан илүү ихийг хийж бүтээх чиглэлд ажиллах шаардлага гарч байна. Бид ажиллах болно, улам ихийг бүтээнэ гэдэгтээ итгэл дүүрэн байна.

Эцэст нь, өнөөдөр ойгоо тэмдэглэж байгаа статистикийн байгууллагын үе үеийн ажилтнууд, хамт олондоо, бидний үйл ажиллагааг байнга дэмжиж, бидэнтэй хамтарч ажилладаг иргэд, аж ахйун нэгж, байгууллагадаа, бидний гаргасан мэдээллийг үйл ажиллагаандаа байнга хэрэглэж, санаа бодлоо илэрхийлж байдаг бүх шатны хэрэглэгчиддээ гүн талархал илэрхийлье.

НҮБ-ын Европ, эдийн засгийн комисс

бүсийн зөвлөх Габриел Гамез

Монголын статистикийн системийн сүүлийн үеийн үнэлгээний үр дүн нь зөв зам дээр байгааг бид харж байна

–Та Монголын статистикт хийгдсэн цогц үнэлгээний талаар болон 90 жилийн ойг тохиолдуулан мэргэжил нэгт статистикчдадаа хандан сэтгэгдлээсээ хуваалцана уу?

-Монгол Улсын орчин үеийн статистикийн 90 жилийн ойг тохиолдуулан НҮБ-ын статистикийн системийн нэрийн өмнөөс баярын мэнд хүргэе.

Үнэн зөв, найдвартай статистик нь улс орны нийгэм, эдийн засгийн хөгжил дэвшлийн хяналт болж, байгаль орчин, биологийн төрөл зүйлийг хамгаалах чухал хэрэгсэл юм. Дэлхийн хэмжээнд санхүүгийн урсгал, бараа, үйлчилгээний олон улсын солилцоог нэмэгдүүлэх, өсөн нэмэгдэж буй шилжилт хөдөлгөөн зэрэг нь үндэсний эдийн засаг, даяаршлын үйл явцтай үндэсний болон олон улсын статистикийн хамтын нийгэмлэгийн хариу арга хэмжээ болон дуудагддаг.

Статистикийн хувьсгал нь олон улсын үндэсний хэмжээнд бүх талуудын оролцоотойгоор хийгдэж байгаа бөгөөд тэдний дунд Монголын Үндэсний Статистикийн хороо голлох байр суурьтай билээ.

Байгууллагын хувьд 90 жил гэдэг нь Монголын статистикийг залуу эрч хүчтэй гэж үзэж болохоор санагдаж байна. Би Монгол Улсын Үндэсний Статистикийн хороо өөрсдийн төлөө бус, харин бодлого боловсруулагчид, судлаачид, бизнесийн болон олон нийтийн байгууллага, иргэний нийгмийн олон улсын байгууллагууд зэрэг бүх нийтийн төлөө мэдээллийг гаргаж байна гэж онцлон хэлмээр байна.

Монгол Улсын статистикийг дэмжиж, 10 жилийн хугацаанд бид хамтдаа хамгийн дэвшилтэт үндэсний статистикийн системийг ашиглан 100 жилийн ойг хамт тэмдэглэх боломжтой болгох нь бидний хамтын үүрэг хариуцлага мөн болов уу.

Монголын статистикийн системийн сүүлийн үеийн үнэлгээний үр дүн нь зөв зам дээр байгааг бидэнд харуулсан болохоор энэ нь боломжтой юм гэдэгт би итгэлтэй байна. Цаашдын амжилтад хувь нэмэр оруулах залуу статистикчдыг мэргэшүүлж, ур чадварыг нь сайжруулах нь ирээдүйд Монголын статистикийн амжилтын үндэс байх болно. Учир нь байгууллага тусгай зориулалтын ажилтангүй бол цэрэггүй армитай адил билээ.

Байгууллагын энэхүү түүхэн ойг тэмдэглэх нь өдөр шөнөгүй статистик төлөө ажиллаж байгаа шаргуу ажилтнуудын баяр юм. Тиймээс бүх ажилтнууд та бүхэнд баярын мэнд хүргэж, амжилт хүсье. Монголын Статистик мандан бадраг!

НҮБ-ЫН СТАТИСТИКИЙН ХЭЛТСИЙН ДАРГА СТЕФАН ШВАЙНФЕСТ

Тогтвортой хөгжлийг статистикийн тогтвортой мэдээллээр дэмжиж байх хэрэгтэй юм

Миний бие Нью-Йорк дахь НҮБ-ын төв байрнаас Монгол Улсад орчин үеийн үндэсний статистикийн алба үүсч хөгжсөний 90 жилийн ой тохиож буй энэхүү онцгой үйл явдлыг тохиолдуулан Та бүхэнд баяр хүргэн мэндчилж байгаадаа таатай байна.

Монгол Улс НҮБ-ын Статистикийн комиссын гишүүнээр 2012-2015 оны хугацаанд ажиллаж байна. Статистикийн комисс дэлхийн хэмжээнд сонгуулиар сонгогддог 24 гишүүнтэй (Ази тивээс зөвхөн 4 улс) байдаг гэдэг нь Монгол Улс олон улсын статистикийн системийг тодорхойлох онцгой үүрэг, хариуцлагыг хүлээж байгаа гэсэн үг юм. Монгол Улсын Үндэсний статистикийн хороо Статистикийн комиссын үйл ажиллагаанд хувь нэмрээ оруулж байгаа нэг тодорхой чиглэл нь Байгалийн нөөцөд суурилсан эдийн засагтай улс орнуудын статистикийн асуудлаарх Улаанбаатар хотын группыг 2012 онд байгуулсан явдал юм. Монгол, Австралийн хамтран гаргасан энэ санаачилгаар байгуулсан тус групп нь уул уурхайн салбарын үйл ажиллагааг бүрэн гүйцэд бүртгэх, түүний эдийн засагт оруулах хувь нэмэр, нийгэм, байгаль орчны салбарт үзүүлэх нөлөөллийг бодитой тооцох чиглэлд арга зүй, практик зөвлөмжийг боловсруулахад голлох үүрэг гүйцэтгэж байна.

Цаашид хийх ажлаа төсөөлж харвал, манай үндэсний статистикийн байгууллагууд, дэлхийн статистикийн системд тулгарч буй олон хүндрэл бэрхшээл байна. Тоо мэдээллийн хувьсгалыг хийх хэрэгтэй байна. Үндэсний түвшинд улс төрчид, олон нийтийн найдвартай мэдээллийг цаг тухайд нь авах сонирхол улам бүр нэмэгдэж байна гэдгийг зүй ёсоор хэлэх хэрэгтэй юм. Мэргэжлийн статистикийн хамтын нийгэмлэгийнхэн бид энэ шинэ эрэлт хэрэгцээг хангах үүднээс статистикийнхаа тогтолцоог шинэчлэх, өөрчлөх талаар гаргаж буй хүчин чармайлтаа улам бүр нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна. Харин дэлхийн түвшинд НҮБ, өөрийн олон улсын түншүүдтэйгээ 2015 оноос хойшхи хөгжлийн шинэ хөтөлбөрийг боловсруулахаар нягт хамтран ажиллаж байна. Манай статистикийн хамтын нийгэмлэгийнхэн хөгжлийн энэ шинэ хөтөлбөрийн зорилго, зорилтод хяналт шинжилгээ хийх ажилд гол үүрэг гүйцэтгэх шаардлагатай байна.Үүнийг энгийн үгээр хэлвэл Тогтвортой хөгжлийг Тогтвортой статистикийн мэдээллээр дэмжиж байх хэрэгтэй юм.

Азийн үндэсний статистикийн байгууллагуудад зориулан статистикийн салбарын чанарын тогтолцоог нэвтрүүлэх олон улсын цогц үнэлгээний уулзалт семинарыг зохион байгуулж, 2015-2019 оны статистикийн салбарыг хөгжүүлэх дунд хугацааны үндэсний хөтөлбөрөө боловсруулахаар зэхэж буй энэ үед Монгол Улсын Үндэсний статистикийн хороо энэхүү тэмдэглэлт үйл явдлыг тохиолдуулан өнгөрснөө эргэн харж бахархах төдийгүй ирээдүйгээ, цаашид хийх ажлаа төлөвлөж байгаа гэж ойлгож байна. НҮБ-ын Статистикийн хэлтэс энэ аялалд та бүгдийн хамтрагч байж хамтран ажиллана гэдгээ дахин тэмдэглэхийг хүсэж байна.

Цагдан хорих 461 дүгээр ангид хоригдож байсан Б.Амарбаясгалан, Э.Вантөмөр нар өнгөрсөн сарын 4-нд оргосон. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөнхий газрынхан Б.Амарбаясгаланг есдүгээр сарын 29-нд, Э.Вантөмөрийг маргааш нь баривчилсан билээ. Оргосон сэжигтнүүд 20 гаруй хоног хаана юу хийж явсныг албаны болон албан бус эх сурвалжуудын мэдээллээр тоймлон хүргэе.

ОРГОХООР БЭЛТГЭЖ БАЙЖЭЭ

Э.Вантөмөр залилан хийсэн, бусдын бие махбодид санаатайгаар гэмтэл учруулсан хэрэгт холбогдож гүйцэтгэх ажиллагааны дагуу цагдан хоригдсон. Түүнийг Эрүүгийн хуулийн 148.2, 98.1-д зааснаар эрүүгийн хэрэг үүсгэн, сэжигтнээр шалгаж байсан юм. Харин Б.Амарбаясгалан нь хулгайн гэмт хэрэгт сэжигтнээр шалгагдаж байжээ. Б.Амарбаясгалан нь өмнө нь ийм төрлийн гэмт хэрэгт холбогдож байсан учраас Эрүүгийн хуулийн 145.4-т зааснаар эрүүгийн хэрэг үүсгээд байсан аж. Б.Амарбаясгалан, Э.Вантөмөр нарыг ойролцоо хугацаанд цагдан хорьсон аж. Мөн хорих ангийн гуравдугаар давхарт хамт хоригдож байжээ. Тиймээс 461 дүгээр ангид орж танилцсан гэж үзэж байгаа аж. Оргох санааг Б.Амарбаясгалан гаргасан гэх албан бус мэдээлэл бий. Улмаар тэд оргохоор хувцас, хэрэглэх зүйлсээ бэлтгэж байсан бололтой. Эргэлтээр ирсэн хүнээрээ хутга авахуулснаа хорих өрөөнд нууж, зузаан хувцас бэлтгэж байсан бололтой.

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путиныг айлчлах үеэр нийслэлийн хорих ангиудад өндөржүүлсэн хамгаалалт авсан. Энэ хамгаалалтыг буусны дараа оргохоор төлөвлөж байснаа хэрэгжүүлсэн бололтой. Есдүгээр сарын 4-ний үүрээр хуяг унтаж байх зуурт хөнжлийн даавуугаараа нарлагааны сараалжин төмрийг ороож гагнаасыг нь салгасан бололтой юм. Дараа нь даавуугаараа зүүгдэж гуравдугаар давхраас бууж оргосон мэдээлэл байгаа. Тэд оргохоор гэтэж явахдаа хутгатай байсан нь камерт үлдсэн байдаг. Есдүгээр сарын эхээр нийслэлд дулаан байсан. Гэтэл Э.Вантөмөр, Б.Амарбаясгалан нар давхар өмд, цамц өмсөж, дулаалсныг бодоход хорих ангиас гараад шууд уул руу явахаар төлөвлөж байсан нь илт байна. Тухайлбал, Б.Амарбаясгалан хоёр ноосон цамц давхарлаж, давхар өмд өмссөн байжээ. Э.Вантөмөр мөн хоёр давхар цамцтай. Хоёулаа хавар, намрын гуталтай байсан аж.

ЗАЛААТЫН АМАНД НҮХ УХАЖ, УРЦ БАРЬЖЭЭ

Тэд үүрээр оргохдоо, уул руу ортол өөрсдийнх нь талаар мэдэхгүй гэж таамаглаж байжээ. Тиймээс ч оргосон даруйдаа Яармагийн гүүрээр гарч Их тэнгэрийн ам өнгөрч, Залаатын амаар Богдхан уул руу орсон аж. 461 дүгээр хорих ангиас Залаатын ам хүртэл 10 гаруй км бий. Явган хүмүүс арван км алхахад багагүй хугацаа зарцуулах нь ойлгомжтой. Бас очоод идэх хоол хүнс замаараа бэлтгэсэн гэнэ. Оргохоор бэлтгэж байхдаа багагүй мөнгө хадгалсан нь үүнээс харагдаж байна. Ямар ч байсан Яармагийн гүүрээр гарч Их тэнгэр рүү явж байхад Богд уулын шинэ замыг засч байсан зам ангийнхан байсан аж. Гэхдээ оргодлууд халимаг үстэй учраас хүмүүст анзаарагдахгүй байсан бололтой. Тэгээд ч эрлийнхэн оргосноос хойш хоёр хоногийн дараа оргодлуудын талаарх мэдээллийг олон нийтэд ил болгож, зургийг нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тарааж, гудамж талбайд наасан байдаг. Тиймээс оргосон хоёр нөхөрт уулын аманд хүртэл ямар ч саад байгаагүй бололтой юм. Залаатын ам руу нэлээд гүнзгий орж нүх ухаж, оромж бэлтгэсэн байна. Тэндээ бүгж, эрлийн ажиллагаа саармагжихыг хүлээж байсан бололтой юм. Оромжиндоо хийн буу, сүх, хутга зэргийг хадгалж байсныг баригдсаных нь дараа эд мөрийн баримт болгон авчээ. Тэгэхээр оргосныхоо дараа ойрын хүмүүс рүүгээ холбоо барьж зэвсэг авсан бололтой. Мөн хоёулаа гар утастай байсан аж. Хулгайн гэмт хэрэгт удаа дараа холбогдож байсан Б.Амарбаясгалан оргож явахдаа гар утас, мөнгө хулгайлсан байж магадгүйг цагдаагийнхан шалгаж байгаа аж.

Богдхан уул дархан цаазтай. Ам бүрт нэг байгаль хамгаалагч ажилладаг. Залаатын аманд ажилладаг байгаль хамгаалагч өглөө, оройд ажлын байраа эргэдэг талаар ярьсан. Гэхдээ оргодлуудын талаар ямар нэгэн сэжигтэй зүйл олж мэдээгүй аж. Хэрвээ оргодлуудыг барьсан, байгаа газрыг нь мэдсэн бол амь насанд нь аюултай нөхцөл үүсч мэдэхээр байжээ. Учир нь оргодлууд хийн буу, сүх, хутгатай байсан талаар өмнө дурдсан.

ЭРЭЛ

461 дүгээр хорих ангиас хоёр сэжигтэн оргосны дараа Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөнхий газар, Тахарын ерөнхий газрын хамтарсан ажлын хэсэг эрэл хийж байсан. Ажлын хэсэг нийслэл болон орон нутгийн 30 шахам чиглэлд эрэн хайх ажиллагаа хийж байжээ. Нийслэлд баар, цэнгээний газар, цахим тоглоомын газруудыг хараандаа авч, байнгын хяналтад байлгаж байсан аж. Мөн ар гэрийнхэнд нь гүйцэтгэх ажиллагаа явуулж байжээ.

Үүнээс гадна оргодлуудын талаар баттай мэдээлэл өгсөн хүнд нэг сая төгрөгийн шагнал олгох зар тараагаад байсан юм. Зарын дагуу 300 гаруй мэдээлэл ажлын хэсэгт ирсэн аж.

Хоёр сэжигтэн мөрдөн байцаагдаж байхдаа гэрийн хаягаа буруу мэдээлсэн байна. Тухайлбал, Э.Вантөмөр Хан-Уул дүүргийн 14 хорооны … тоот хаягт гэж бүртгүүлсэн аж. Уг хаягийн дагуу очиход заасан гудамж, тоотод нь айл байдаггүй болж таарчээ. Б.Амарбаясгалан Сонгинохайрхан дүүргийн 23 дугаар хорооны … тоотод амьдардаг гэж бүртгүүлсэн ч тэр хашааг хоёр жилийн өмнө огт өөр айл худалдаж авсан нь тодорхой болжээ. Эхнэр, хүүхэд нь ч бүртгүүлсэн хаяг дээрээ байдаггүй нь эрлийн явцад тодорхой болжээ. Тиймээс гүйцэтгэх ажиллагааны дагуу гэр, бүлийнхнийг нь олж хяналтандаа авсан байна. Албан бус эх сурвалжийн мэдээлснээр оргодлуудын нэг нь холын хамаатны эрэгтэй дүүгээрээ дамжуулан гэрийнхэнтэйгээ холбоо барьж байсан бололтой. Холбоо барьж эхэлсэн үеэс нь буюу хэд хоногийн өмнө эрлийн ажлын хэсгийнхэн тэднийг ууланд бүгсэн байх таамаг мэдээлэл авч байжээ. Гэхдээ аль ууланд бүгсэнийг нь мэдэх боломж байгаагүй аж. Тиймээс хотод орж ирэхийг нь анаж байжээ.

ХООЛ ХҮНС, ДУЛААН ХУВЦСАА БЭЛТГЭХ ГЭЖ ОРЖ ИРЭЭД БАРИГДЖЭЭ

Оргосон хоёр нөхөр Залаатын аманд 23 хоносон байна. Цаг агаар тогтуун байсан учраас тэдэнд бэрхшээл нэг их байгаагүй бололтой юм. Холын хамаатнаараа дамжуулж гэр бүлийнхнээсээ нэг, хоёр удаа хоол хүнс авахуулсан гэх мэдээлэл ч байна.

Харин өнгөрсөн бямба гаригийн шөнө цас орж, хүйтрэхэд нүхэнд амьдрах боломжгүй болжээ. Тиймээс ням гаригийн өглөө хоёулаа хот руу явсан байна. Оройхон хотод орж ирээд хоёулаа салж, тус тусдаа танилындаа хоносон бололтой. Даваа гаригт шинэ Бөмбөгөрт очиж магадгүй гэх мэдээллийг эрлийнхэн авчээ. Тиймээс Бөмбөгөр хавийг хяналтандаа авсан аж. Оройхон Б.Амарбаясгалан Бөмбөгөр худалдааны төвд ирэхэд нь эрлийнхэн бүслэж баривчлахад бэлтгэж байжээ. Улмаар 18.05 цагт түүнийг Бөмбөгөр худалдааны төвийн баруун хаалган дээр баривчлахад зугтахыг оролдсон гэнэ. Б.Амарбаясгалан баригдсаныхаа дараа Э.Вантөмөрийгөө хаана байгааг мэдэхгүй гэж хэсэг мэлзсэн байна. Ажлын хэсгийнхэн түүнийг дагуулж Залаатын ам дахь оромжинд нь үзлэг хийж, эд мөрийн баримтуудыг авчээ. Улмаар гүйцэтгэх ажиллагааны хүрээнд Б.Амарбаясгалан Э.Вантөмөртэй утсаар яриулж нэгдүгээр хорооллын орчимд уулзуулахаар болсон аж. Э.Вантөмөр мягмар гаригт товлосон цагтаа нэгдүгээр хорооллын хоёрдугаар байранд очоод баригджээ.

ОРГОСОН УЧРААС ЯЛ ДЭЭР НЬ 5-10 ЖИЛ НЭМЭГДЭХ БОЛОЛТОЙ

Б.Амарбаясгалан давтан хулгай хийсэн хэргээр шүүгдвэл 10-15 жил хоригдох хуулийн зүйл ангиар шалгуулж байсан. Харин Э.Вантөмөр залилангийн хэргээр шүүгдсэн бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг тавин нэгээс хоёр зуун тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, гурваас дээш зургаан сар хүртэл хугацаагаар баривчлах, эсхүл хоёроос таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгүүлэх хуулийн заалттай байсан. Мөн бусдын бие махбодид хөнгөн гэмтэл учруулсан хэрэгтээ гурав хүртэлх жилийн ял сонсох хуулийн зүйл ангиар шалгуулж байсан. Одоо үүн дээр нь цагдан хорих ангиас оргосон гэх гэмт хэргийн зүйл анги нэмэгдэх аж. Эрүүгийн хуулийн 261 дүгээр зүйлийн 261.2-т “Прокурорын хяналт, шүүх, цагдан хорих, хорих ангиас оргох хэргийг давтан буюу бүлэглэж, түүнчлэн онц аюултай гэмт хэрэгтэн үйлдсэн, эсхүл харуул манаанд зэвсэг, хүч хэрэглэж буюу хорих ангийн барилга байгууламж, хамгаалалтын тоног төхөөрөмжийг эвдэж оргосон бол таваас дээш арван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ” гэж заасан байдаг.

Ц.ӨРНӨХ

БНСУ-ын Инчён хот­ноо Азийн спортын XVII их наадам болж байна. Энэ сарын 4-нийг хүртэл үргэлжлэх уг наадамд Азийн 45 орны 9500 тамир­чин 36 спортын төрлөөр өрсөлдөж бай­на. Манай улсын 234 тамирчин спортын 24 төрөлд хүч сорьж байгаа юм. Монголын тамирчид эхний өдрөөс л одтой байж медалийн буухиагаа таслахгүй явж байна. Өчигдрийн байдлаар дөрвөн алт, дөрвөн мөнгө, 11 хүрэл медальтайгаар 15 дугаар байрт жагсч байлаа. Энэ удаагийн наадмыг БНХАУ-ын баг 126 алт, 80 мөнгө, 62 хүрэл медальтайгаар тасархай түрүүлж байна. Харин араас нь зохион байгуулагч БНСУ 54 алт, Япон 37 алт, Казахстан 15 алт, Иран 14 алтан медальтайгаар тус тус нэхсээр.

БНСУ-ын хувьд зохион байгуулагч, талбайн эзэн гэдгээрээ энэ удаагийн наадмыг хошуучлах гэж янз бүрээр үзэж байгаа бололтой. Ер нь ч тэгдэг л дээ. Жижиг, том байна уу хамаагүй тэмцээн л бол тэмцээн. Зохион байгуулж байгаа газар нь аль болох тухайн тэмцээндээ тэргүүлчих санаатай л байдаг.

Монголчууд Инчёноос медаль хүртлээ гэх сай­хан мэдээг “Жүдочдын хоолноос бохир зүйл гарчээ” гэх хачирхмаар мэдээ сэлт дагалдсан нь тухайн үед эвгүй л бай­лаа. Гэсэн ч монголчууд тиймэрхүү явцуу зүйлд нэг их ач холбогдол өгдөггүй учир тэгэсхийгээд өнгөрөөсөн юм. Тэгтэл дараа нь манай далбааг буруу байрлуулсан нь монголчуудын эгдүүг төрүүлэв. Гэсэн ч бид уурсан хилэгнэсэнгүй, энэ чинь зүгээр наадам шүү дээ. Хүмүүс андуурч, эндүүрээ л биз.

Манай багийг ахалж байгаа Б.Бат-Эрдэнэ авар­га тэргүүтэй нөхөд дипломат ёсоорАзийн наадмыг зохион байгуулах хороонд ноот бичиг явуулж, болж буй үйл явдалд албан ёсны тайлбар хүссэн. Ноот бичгийн хариу ч ирсэн.Уг бичигт солонгосчууд болсон явдалд харамсч байгаагаа илэрхийлж, цаашид ийм алдаа дутаг­дал гаргахгүй гээд хоёр орны найрамдалт харилцаа, Азийн ард түмнүүдийн эв нэгдлийн төлөөх энэхүү наадмыг үлдсэн хугацаанд хүчин чармайлт гарган зохион байгуулахаа хичээнгүйлэн бичжээ.

Ингээд болсон явдал намжлаа гэтэл тэгсэнгүй. Манай боксчдыг оноогоор илт дарж, өрсөлдөгчөө хөл дээрээ тогтохгүй болтол нь зодсоор байтал ялалтыг нөгөө талд өгсөн нь хэний ч дургүйцлийг төрүүлж “Энэ Солонгосчууд чинь яасан олиггүй, шударга бус улс вэ” гэсэн дохиог дэлхий нийтэд өгчихлөө.

Японы арлыг шуу­гиулж, монгол эрийн хий­морь жавхааг дэлхийд цуурайтуулсан их аварга Асашёорюү Д.Дагвадорж болж буй явдалд эмзэглэж байгаагаа илэрхийлэн, цахим ертөнцөд үгээ илэр­хийлснийг япон­чууд олж уншаад хэв­лэл мэдээллийн хэрэгс­лүүд нь цохон тэмдэг­лэж байна. Японы мэдээл­лийн хэрэгслүүд “Солонгосчууд Монго­лын боксчдыг арай хэт­рүүл­жээ. Спортыг оршин тогтоодог шударга бай­дал солонгосоор дуусч байна уу” гэж олон улсад дамжуулж байна.

Манай хойд хөршийн­хөн ч энэ бүхэнд анхаарал хандуулж солонгосчууд монголчуудын ялалт, амжилт бүрийг хэрхэн дарж, нууж байгааг дэлхий нийтэд уламжилжээ.

Гэтэл Өмнөд Солон­госчууд зөвхөн Монголын баг биш Энэтхэг, Иран, Казахстан зэрэг улсуудын багуудад ч эвгүй зан гаргаж, зарим тоглолт тэмцээн дээр шударга биш байдал гаргаад байна.

Монголчууд бид БНСУ-тай үүх түүхээрээ ч, орчин цагт ч тэр ямар нэг сэжмээр холбогд­дог. Тэнд манай олон мянган залуус ажиллаж хөдөлмөрлөж байгаа. Энд ч олон зуун солонгос­чууд ажиллаж амьдран сууж байна. Уг нь бие биеэ үгүйсгэх улс биш л. Үнэндээ монголчуудын хэдэн хувь Инчёны наа­дамд анхаарал хандуул­сан бол оо. Нэг их тоо гарахгүй л болов уу. Яагаад гэвэл манай тамирчид олимп, дэлхийн аваргаас медалийг ихэрлүүлж, алаглуулаад авчихдаг болсон болохоор ард түмний хувьд зөвхөн олимп, дэлхийн аваргын дэвжээ л хамгийн үнэ цэнтэй мэт болчихсон.

Н.Төгсцогтод зохих ялалтыг өгөөгүй нь тэнд байсан монголчуудын дургүйцлийг төрүүлсэн нь мэдээж л дээ. Рингнээс хэдхэн алхмын зайнаас тоглолтыг нүд салгалгүй ширтэж байсан хүний сэтгэл хөдлөл юугаар ч илэрхийлшгүй сай­хан бас эгзэгтэй бай­даг. Тэгээд яах вэ дургүйцлээ илэрхийлээд ганц хоёр ундааны сав шидчихэж. Гэтэл үүний хариуд солонгосчууд “Тэгээд байвал танай багийг наадмаас хасна” гэж “томорчээ”. Үүгээр ч зогсохгүй БНСУ-ын зүгээс Монголд байгаа нутаг нэгтнүүддээ хан­дан “Та нар орой үдэш ресторан, бааранд орж хооллохгүй байх, харанхуй гудамжаар ганц нэгээрээ явахгүй байх, зайлшгүй шаардлага гарвал царайгаа дал­далж, нүдний шил зүү” гэж анхааруулжээ. Ийм анхааруулга гаргасныг дуулаад хичнээн монгол инээсэн гэж санана.

Бидний хувьд Солон­го­сын соёл заншил, хоол ундыг ойлгон хүлээж авцгаасан. Яагаад гэвэл бид нэг дэлхий дээр амьдран суугаа л улс шүү дээ. Яахав нэг тэмцээн дээр тэд тамирчнаа ялуу­лах гэж хичээгээд олимп, дэлхийн аваргын медальтай, барууныхныг 17-хон насандаа байлдан дагуулчихсан шавилхан боксчин залууд ялалт өгөхгүй гээд оноог нь дараа л биз. Тэрийг дэлхий нийт бүгдээрээ л харсан. Солонгосчуудыг бид ажилсаг, хөдөлмөрч хичээнгүй хүмүүс гэж ойлгодог. Бидэнд байхгүй сайн чанарууд тэнд бий, бий. Бас бид тэднийг эх оронч хүмүүс гэж боддог. Монголчууд бид ингэж л солонгосчуудыг эерүү боддог. Тэгтэл нэг багахан тэмцээнээс болж тэд нэр төрөө унагаан байж улайрч байгаа нь харамсалтай. Н.Төгсцогт рингнээс бууж ирээд хэл­лээ ш дээ “Надад нэг медаль дутаад байсан юм. Тэр нь Азийн наад­мын медаль л даа. Бусад нь бүгд байгаа. Медальтай л харьюу гэж бодсон юм. Гэхдээ яах вэ. Шударга үнэн ялах биз” гээд. Монгол хүнд жудаг гэж нэг зүйл байдаг юм. Тэр нь энэ.

Монголчууд урьсан зочноо хоймортоо суул­гаад, хоол ундны дээжээ өргөн барихдаа цайнд нь өндгөө ч дүрэхээс цээр­лэдэг тийм ариун ёс заншилтай талын уужим сэтгэлтэй хүмүүс. Азийн наадамхан төдийд тамирчныхаа оноог даруулж, хоолоо бузарлуулчихаад уурлаж босч ирдэг мунхаг улс биш ээ. Яагаад гэвэл бид түүхийн янз бүрийн нугачаа зовлонг туулан өнгөрүүлэхдээ элдэв саадыг туулаад л гарчих­сан, гарч чаддаг. Олимп, ДАШТ-д оноогоо даруулах байтугай, медалиа ч луйвардуулаад хоосон ирж ч байсан удаатай.

Гуулин улсын андууд­даа хэлэхэд Монголын баг тамирчдын маань хувьд Инчёны наадам бол хуваарьт ёсны дагуу л оролцож байгаа ээлжит нэг тэмцээн нь. Монголчууд бүгдээрээ шуугилдаад л ажил төрлөө алдан байж энэ наадмыг үзээд байгаа юм алга. Тариа хураалт, өвлийн бэлтгэл, найр хуримын үе эхэлж байхад юун, Инчён. Зав алга. Тийм болохоор Монголд байгаа солонгосчууд минь өмнө нь манай оронд яаж амьдардаг байсан бэ, яг тэр хэвээрээ л байгаарай. Бид наадам төдийхөнд хөөрөөд байдаггүй. Яагаад гэвэл долдугаар сар гараад л манай орны өнцөг булан бүр, тосгон болгонд иймэрхүү наадам зөндөө болдог юм.

Эх оронч байна гэдэг олон медаль авчирснаар хэмжигддэггүй. Харинулс орныхоо нэрийг дэлхийн дайдад бүтэн, бүрэн авч явахыг хэлдэг гэж бид ойлгодог оо.

Д.ГАНСАРУУЛ

Х.Бат-Ялалтын
шүүгчтэй маргалдаж буй бичлэгийн хэсэг

-Саяхан
Х.Бат-Ялалт нарын хүмүүс танай шүүхийн шүүгчийг тойрч зогсч байгаад айхавтар загнаж
байгаа бичлэгээ цахим мэдээллийн хэрэгслээр тараасан. Шүүгч рүү халдан түрэмгийлж,
ажлынх нь байран дээр ийм үйлдэл гаргаж байгаа нь халдашгүй байдалд нь нөлөөлж байгаа
хэрэг мөн үү?

-Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 26 дугаар зүйлд зааснаар
шүүгчийн халдашгүй байдал гэдэгт “Амь бие, ажлын байр, хувийн болон албаны орон
сууц, эзэмшиж ашиглаж байгаа хувийн  болон
албаны тээвэр, холбооны хэрэгсэл, өөрийнх нь мэдэлд байгаа бичиг баримт, ачаа тээш,
бусад эд хөрөнгө, захидал харилцааны нууц” зэрэг зүйлүүд хамаардаг. Гэвч есдүгээр
сарын 24-ний өглөө Б.Бат-Дэлгэр, Бат-Ялалт нарын хэсэг хүмүүс шүүх хурал товлосон
цагтаа эхэлсэнгүй гэх шалтгаанаар шүүх хуралдааныг санаатайгаар орхин гарч, шүүх
хуралдааны дэгийг зөрчин, шүүхийн байранд зүй бус авир гаргалаа. Мөн шүүгчийг согтуу
хэмээн гүтгэсэн асуудал ч гарлаа. Х.Бат-Ялалт тэргүүтэй хүмүүс шүүх хуралдааныг
цагтаа эхлээгүй гэдэг асуудалтай холбоотойгоор гомдол гаргаж болох хэдий ч тэр эрхээ
эдлэхгүйгээр шүүхийн байранд хашгирч, дайрч давшлан бичлэг хийх зэргээр шүүхийг
үл хүндэтгэсэн авир гаргасан нь Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 21 дүгээр
зүйлийн 21.1-д зааснаар хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд санаатайгаар саад учруулж,
шүүгчийн хараат бус байдалд хөндлөнгөөс нөлөөлж, дарамт учруулж байгаа ноцтой үйлдэл
гэж үзэж байна.

-Шүүгчийн
хараат бус байдалд нөлөөлсөн гэж үзэж байгаа бол шүүгчээ төлөөлж гомдол гаргасан
уу?

-Яг энэ асуудал дээр манай зүгээс ямар нэгэн гомдол гаргаагүй байгаа.
Өмнө нь ийм тохиолдол гарч байсныг холбогдох байгууллагад мэдэгдэж байсан. Шүүгчийн
халдашгүй байдалд халдсан тохиолдлыг цагдаагийн байгууллага шалгаж байгаа жишээ
ч бий.

-Интернэтээр
цацсан бичлэгээс харахад шүүгч шүүх хуралдааныг товлосон цагтаа хийхгүй байгаа нь
иргэдийг чирэгдүүлж байна гэж байсан. Чухам юу болсон юм бэ?

-Шүүх стандартын байртай, шүүх хуралдааны танхим  хүрэлцээтэй 
байсан бол шүүгч товлосон цагтаа хурал хийх бүрэн боломжтой, хүмүүс ч цагтаа
хурал эхэлсэнгүй гэж бухимдахгүй байсан байх. Шүүх хуралдаан цагтаа эхлээгүйн гол
шалтгаан  нь шүүх хуралдааны заал хүрэлцээгүйгээс
болсныг тэнд байсан хүмүүс мэдэж байгаа хэдий ч, шүүгчийн хараат бус байдалд нөлөөлөхийн
тулд үүгээр шалтаглан  гуйвуулан дүрс бичлэгжүүлж
олон нийтэд цацсан нь бодит байдалтай нийцэхгүй байна. Шүүхийн ачаалал маш их, шүүх
хуралдааны танхим хүрэлцээгүйгээс зарим хурал давхцдаг. Өдөрт дунджаар 50 хэрэг
шийдвэрлэж байна шүү дээ. Тэр өдөр Д.Ганболд шүүгч товлосон цагт шүүх танхимд ирсэн.
Гэхдээ танхим хүрэлцээгүйгээс өмнө нь өөр хэргийг шүүх хуралдаан болсон. Гэхдээ
тэр хуралдаан удаагүй завсарласан. Үүний дараа буюу 8.20 цагийн орчимд хэргийн оролцогчдыг
танхимд оруулж эхэлсэн.

Шүүхийн ажилтнууд хэргийн оролцогчдыг бүртгэж танхимд оруулахад бага
зэрэг хугацаа алдсан. Ингээд шүүх хуралдааны танхимд оруултал хэргийн оролцогчид
эхлээд хоорондоо маргалдаж эхэлсэн. Улмаар шүүгчийг элдвээр доромжилж, дайрч байгаад
бүгд танхимыг орхиод гараад явчихсан. Шүүх хуралдааныг эхлүүлэх ямар ч боломж олгоогүй.
Тухайн үед  манай ажилтнууд учирлаж тайлбарлан
шүүх хуралдааны танхимд орохыг гуйсан боловч үл тоомсорлон, улмаар шүүхийн байранд
бусдыг уриалан дуудаж зүй бус авирлаж эхэлсэн. Энэ үеэр шүүгч хэргийн оролцогчдыг
хуралдааны танхимд орж ирэхийг хүлээж байгаад орж ирэхгүй болохоор нь гараад иртэл
түүн лүү дайрч шүүгчийг үндэслэлгүйгээр гүтгэн, түүнийгээ дүрс бичлэгжүүлэн олон
нийтийн цахим сүлжээнд цацсан хэрэг л болсон. Бичлэгээс харахад энэ үйл ажиллагаа
урдаас төлөвлөгдсөн, нэг нь шүүгчийг гүтгэж, нөгөө нь баримтжуулсан гэдэг нь тодорхой
харагдаж байгаа.

-Шүүхийн
халдашгүй, аюулгүй ажиллагааг хангахын тулд Тахарын алба байгуулагдсан. Тухайн үед
Тахарын албаныхан шүүгчийг яаж хамгаалсан юм бэ?

-Тахарын алба бол шүүхийн аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор байгуулагдсан
шинэ алба. Тухайн өдрийн үйл явдлыг хуулиар хүлээсэн үүргийнхээ дагуу шүүхийн хэвийн
үйл ажиллагааг хангаж ажиллаж чадсан бол Х.Бат-Ялалт нарт дураар авирлах боломж
олгохгүй байсан.Цаашид Тахарын алба үүрэгт ажлаа хуулийн дагуу хариуцлагатай, өндөр
сонор сэрэмжтэй гүйцэтгэх шаардлага тулгарч байгааг энэ явдал нотоллоо.

-Шүүх
хуралдааныг үймүүлбэл хуулийн дагуу хариуцлага тооцдог. Хууль сануулах боломж байгаагүй
юм уу?

-Шүүх хуралдааныг үймүүлсэн тохиолдолд захиргааны арга хэмжээ авах
хуультай. Баривчлах, торгох зэрэг хуулийн зохицуулалт бий. Гэхдээ тэр өдөр шүүх
хуралдааныг эхлүүлээгүй. Эхлэх ч боломж байгаагүй.

-Х.Бат-Ялалт
“Энэ шүүгч согтуу байна. Архи үнэртээд байна” гэж байсан. Шүүгч үнэхээр согтууруулах
ундаа хэрэглэсэн байсан юм уу?

– Шүүгч согтуу байгаагүй ээ. Энэ бол зориуд тараасан гүтгэлэг.

-Согтуурлын
зэргээ шалгуулсангүй гэж буруутгаж байгаа харагдсан. Шаардлагатай бол хаана хандаж,
хэнд шалгуулах ёстой вэ?

-Шүүгчийн ёс зүйтэй холбоотой асуудлыг Шүүхийн ёс зүйн хороонд хандаж
шийдвэрлүүлдэг. Б.Бат-Дэлгэр, Х.Бат-Ялалт нар Шүүхийн ёс зүйн хороонд гомдлоо гаргасан
байна лээ.

-Шүүгчид
хэл амнаас болгоомжилж өөр рүү нь дайрсан, доромжилсон, гүтгэсэн хүмүүсийг тоогоогүй
мэт өнгөрч байх шиг байдаг. Энэ нь шүүх эрх мэдэлд хэн хүссэн нь халдаж болдог мэт
ойлголт төрүүлж, эргээд хараат бус байдалд нь сөргөөр нөлөөлөх юм биш үү?

-Шүүгч нар хэргийн оролцогчдын гүтгэлэг, доромжлол, үг хэлээр дайрах
асуудалд хүлээцтэй байдлаар хүлээж авч ирсэн. Ер нь намайг ингэлээ тэглээ гээд гомдол
гаргаад заргалдаад яваа шүүгч нарын талаар та нар сонсоогүй байх. Шүүх эрх мэдлийг,
хэрэгжүүлж байгаа шүүгч гомдох, сэтгэлийн хат заах, тэвчээртэй байх асуудлыг урьтал
болгодог. Энэ нь эрх зүйн хамгаалалт нь ч учир дутагдалтай байж ирсэнтэй холбоотой.
Шүүхийн тухай багц хууль,Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль  шинээр хэрэгжиж эхэлснээр дээрх байдал өөр болж
шүүгчийн аюулгүй байдлыг хамгаалдаг Тахарын алба, шүүхийн бие даасан,шүүгчийн  хараат бус байдлыг хангаж ажилладаг Шүүхийн ерөнхий
зөвлөлийн үйл ажиллагааны хүрээнд шүүгчээ хамгаалдаг эрх зүйн зохицуулалт баталгаажлаа.  Шүүгчийн хараат бус байдалд халдсан этгээдэд хүлээлгэх
хариуцлага тодорхой болж байна.

-“Иргэдийн
шударга шүүх” гэх зэрэг төрийн бус байгууллага бий. Шүүхийн дэргэд шүүх байж болдог
юм уу?

-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 47 зүйлийн 47.1-д зааснаар “Монгол улсад
шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлнэ.” 47.2-т “ Ямар ч нөхцөлд хуулиас гадуур
шүүх байгуулах, шүүх эрх мэдлийг өөр байгууллага эрхлэн хэрэгжүүлэхийг хориглоно”
гэж заасан байдаг.Шүүхийг зөвхөн Үндсэн хууль, бусад хуулийн дагуу байгуулдаг учраас
шүүхийн дэргэд шүүх байна гэсэн ойлголт байхгүй.

Харин шүүхийг хардах эрх иргэнд бий. Үүнийгээ илэрхийлэх эрх нь хуулиар
олгогдсон.Гэхдээ хууль журмынхаа дагуу эрх бүхий байгууллагад нь гомдлоо гаргаж
шалгуулах эрхтэй. Тухайлбал, шүүхийн шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөхгүй бол давж заалдах
шатны шүүх,Улсын дээд шүүх хүртэл гомдол гаргаж болно. Шүүгчийг ёс зүйн зөрчил гаргалаа
гэж үзвэл Шүүхийн ёс зүйн хороонд гомдол гаргах эрх иргэдэд бий. Түүнээс биш бүдүүлэг
зан авир гаргаж, доромжилж, гүтгэж, ажил хэргийн болон албаны нэр хүндийг нь гутаан
доромжлох эрх байхгүй.

 Ц.ӨРНӨХ

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин С.Батсүхтэй ярилцлаа.

-Сүүлийн
үед хийж буй шинэ уран бүтээлийн чимээ юу байна?

-“Өөртэйгөө ярилцахуй” гээд шинэ цомог дээр ажиллаж байна. Энэ цомогт
орсон дуунуудынхаа сэдвийг яруу найрагчдад өгч шүлгийг нь бичүүлсэн. Мөн дуу бүрийн
аяыг өөр өөр хөгжмийн зохиолчдоор бичүүллээ. Бүх дууныхаа хоолойны бичлэгт орчихсон.
Цомог бэлэн болсон. Цаг нь ирэхээр үзэгчдэдээ хүргэхээр хадгалаад байж байна. Миний
арав дахь цомог.

-Дууныхаа  сэдэв, санааг хүртэл захиалж хийлгэсэн гэхээр
дан таны ертөнцөөр ард түмэн аялах нь ээ?

-Тэгэлгүй яахав. Цомгоос гадна 
дуугаа сэргээж тайзан дээр дуулахаар зэхэж байна. Энэ дууг хэдэн жилийн өмнө
дуулаад телевиз, фм-үүдэд өгөлгүй өнгөрсөн юм. Хаа нэг бясалгалын төвүүдэд энэ дуу
маань эгшиглэж сонсогддог байлаа. Харин саяхнаас нэг лам залуу миний хоолойн дээр
ам бариад их аятайхан, дотоод сэтгэлээсээ дуулж байгаа бичлэг файсбүүк хуудсаар
тархах болж. Хүмүүс ч их сайхан дуу гэж байна.

Нандин цэнхэр тэнгэрийг хайрлаарай

Намрын будан бүрхчихнэ ай хөөрхий

Насан өндөр аав, ээжээ хайрлаарай

Нартын жам нь булаачихна ай хөөрхий… гээд үгийг нь Бавуудорж,
аяыг нь “Баянмонгол чуулга”-ын хөгжимчин Нармандах бичсэн. “Нандин цэнхэр тэнгэрийг
хайрлаарай” гэдэг нэртэй байсан чинь ард түмэн “Орчлонг хайрлаарай” гээд нэрлэчихэж.
Очсон газар болгон намайг энэ дуугаа дуулаач гэдэг боллоо. Тиймээс би энэ дууг тайзан
дээр дуулах цаг нь иржээ гэж бодлоо. Байгаль эх дэлхийтэйгээ зүй бусаар харьцах
болсон өнөөгийн нийгэмд зориулагдсан дуу. Нийгмийн захиалга юм уу даа. Миний нэг
зарчим байдаг л даа. Дуугаа ард түмэнд танигдаж хүрсний дараа тайзан дээр дуулдаг.

-Яагаад.
Чанартай, чанаргүй олон уран бүтээл гаргаж байснаас ард түмний сэтгэлд хүрсэн ганц
бүтээл хийе гэдэг утгаараа юу?

-Урлагийн хүн уран бүтээлээрээ үзэгчдийн сэтгэлийн утсыг хөндөх ёстой.
Хэрэглэгч нь ард түмэн учраас. Тиймдээ ч би шинэ дуун дээр сургууль хийж тайзан
дээр дуулж үзэгчдийг хуурахыг хүсдэггүй. “Зөөлөн зөөлөн замбуулин”, “Завхан гол”,
“Бүүвэй ээж”, “Аав уул минь” зэрэг дуу ард түмэнд хүрчихсэн, сэтгэлд нь хоногшчихсон
учраас үзэгчид намайг дуулахыг хүлээж, хүсч байна. Хэдэн жилийн өмнө тоглолтыг минь
үзэх гэж очдог байсан бол өнөөдөр ард түмэн надтай хамт дуулах гэж Бөхийн өргөөнд
очиж байна. Хүмүүс чөлөөт цагаараа караокедож хайртай дуучныхаа дууг өөрсдөө дуулахыг
илүүд үздэг болсон үе. Урлаг илүү цэнгүүн тал руугаа хөгжиж байгаа илрэл л дээ.
Өнөөдөр олон сайхан шинэ уран бүтээлч төрж байна. Урлагийн хүний гол зорилго нь
нийгмийн сэтгэлзүйд нөлөөлж сайн сайхан зүйлийг гурван бадаг дуугаараа ард түмэнд
ойртуулах гэдгийг мартаж болохгүй. Аливаа арга хэмжээ, тайзан дээр гараад шинэ дуугаа
хүргэхээсээ илүүтэйгээр тэдний хүсч байгаа дууг дуулах хэрэгтэй. Ингэхдээ амнаасаа
гарч буй хий болгоныг чин сэтгэлээсээ гаргадаг байх ёстой. Ингэж байж ард түмэн
чамайг сонсоно, ард түмэн чамайг хайрлаж хүндэлнэ, уран бүтээл чинь хүнд хүрч үзэгчдийн
сэтгэлийг баярлуулна шүү дээ.

-Чин
сэтгэлээсээ дуулж сурна гэдэг уран бүтээлч зөв замаараа явж байгаа нэг илрэл гэж
ойлгож болох уу?

-Үг үсэг, хэлж байгаа авиа хүртэл чин сэтгэлээсээ, үнэн байх ёстой.
Монголын ард түмэн намайг дуулаад дуусахад дуулж байгаа дуу, гоё хоолой руу биш
миний чин сэтгэл рүү минь баярласнаа илэрхийлж алга ташдаг байхгүй юу. Ер нь нэрд
гасан амжилтад хүрчихсэн мундаг дуучдыг хараад байхад их сэтгэлээсээ дуулж байгаа
нь харагддаг. Яагаад гэвэл тэд өөрт нь диваажин, шүтдэг уул ус, бүхий  л аз жаргал нь байгааг олчихсон, юуны тулд дуулж
буйгаа ухаарчихсан хүмүүс. “Харанга”-ын Лхагвасүрэн, Өлзий-Орших, Сарантуяа, Түвшинтөгс
нарыг хар. Гоё дуулахдаа биш. Дуу нь тэдний 
амьдрал болчихсон, дуун дотроо амьдардаг учраас үзэгчдэд хүрээд байна. Тэр
ятга тоглодог хөгжимчин Мөнх-Эрдэнэ байна. Бүр хөгжим дотроо амьдардаг, ятгынхаа
хөг бүрт чин сэтгэлээ зориулж байна. Үүнийг л өөрийгөө олох гээд байгаа юм. Өөрийгөө
олчихсон хүнээс төгс бүтээл гарна. Гэтэл манай залуус өөрийгөө олно гээд хаа нэгтээгээс
юм олох юм шиг хайгаад байдаг. Тийм биш л дээ. Мөн чанараа ухаараагүйн л шинж.

-Таны
дуулсан хуучны олон сайхан дуу бий. Бараг таны нэрээр овоглодог гэхэд буруудахгүй
болов уу?

-Аан тэгж ярьж болохгүй. Тэр домог болсон бурхан шиг хүмүүсийг би
яаж гүйцэж дуулахав. Өөрийнхөө хэмжээнд жаахан хэмнэлийг нь өөрчилсөн төдий. Гэхдээ
их цөөхөн. Нэг цомогт нэг дуу л ордог. “Зам дээр гээгдсэн цэцэг” дуу байна. Би цомог
болгондоо хүүхэд ахуйдаа дуулдаг байсан дуунаас заавал нэгийг оруулдаг. Хамгийн
анхны цомогтоо Зангад гуайн “Монгол бүсгүйн үзэсгэлэн” дууг оруулсан. Арай хөнгөн
болгож дуулсан. Дараа нь “Отрын адуучин” дууг хоёр дахь цомогтоо оруулсан байх жишээтэй.
Учраа мэдэхгүй хүүхэд байхдаа хашгирч, амандаа байнга хүлхэж явсан дуугаа юун төлөө
дуучин болсон билээ гэж бодоод дуулсан хэрэг л дээ. Хүний дууг дуулна гэдэг бэлэн
хоол шүү дээ. Зангад гуай миний өмнө мах шөл, сонгино ногоог нь тааруулаад таваглаад
өгчихсөн л хоол байхгүй юу. Цомгоо борлуулахын тулд л нэр хүндтэй хүний бэлэн хоол
ашигласан явдал шүү дээ, нуулгүй хэлэхэд.

-“Гоёлоо
өмссөн ээж” дууг мэдэхгүй хүн байхгүй. Энэ дуу мэндэлсэн дурсамжаас хуваалцахгүй
юу?

-“Гоёлоо өмссөн ээж” дуу миний аав, ээждээ зориулсан дуу. Соёлын
төвийн эрхлэгч Ганбаатар гээд ая зохиодог хүнийх. “Ханийн сэтгэл” гээд дууны аяыг
бас бичсэн. Би аав, ээжийгээ сүрхий жаргааж, сэтгэлд нь байсан тэр өнгө, өнгийн
дээлийг олныг сольж өгч чадаагүй хүн. Тийм болохоор ирээдүй хойч залуус минь эцэг,
эхийнхээ ачийг амьд сэрүүн үед нь багахан ч хариулаасай гэж зориуд төрсөн дуу. Эх,
эцгийн ачийг хариулна гэдэг цэцгийн шүүдрийн дусал түүж цай чанахыг хэлдэггүй юм
шиг байгаа юм. Гол нь амьдарч буй нийгэмдээ биеэ зөв аваад, өөрсдийгөө арчлаад,
төрийнхөө гар хараад байхгүйгээр амьдрахыг хэлэх байх. Энэ эх оронч гээд яваад байгаа
залуус ч мөн адил. Ер нь миний уран бүтээлийн хамтрагч нөхөд маань өөрийн гэсэн
онцлогтой хүмүүс. “Аав уул”, “Завхан гол”, “Намрын борооноор цувгүй алхахдаа”,
“Ээжтэй орчлон” зэрэг олон сайхан дууны минь аяыг бичсэн манай УГЗ Ц.Жамъян багш
аяа эхлээд биччихээд дараа нь шүлгээ тааруулдаг, Цэвээнравдан болохоор шүлгэнд ая
хийдэг хүн. Харин Ц.Бавуудорж яруу найрагч болохоор надаас арваад дүү мөртлөө намайг
“Баагий” гэж дууддаг найз. Ц.Бавуудоржийн надад өгсөн эхний шүлэг нь нэг хэсэг нэлээд
шуугиулсан арван хэдхэн настай байхдаа бичсэн “Хөхнийх нь товчинд хүрсэн ч биш дээ”
дуу бол хоёр дахь нь  “Бүгээн анир” гээд номонд
нь орсон “Дөрвөн улирлын өнгө” юм. Намрын борооноор цувгүй алхахдаа

Навчнаас дутуугүй гуниг тээдэг дээ гээд шүлэгтэй дууг надад
авчирч өгөөд  Ц.Жамъян багшаар ая хийлгэсэн.
Ц.Жамъян багш номыг нь бүр авчирч байгаад ая хийтэл дахилтгүй байсан. Тэгээд  Мөн чиг холоос харагдсан даа

Мөнгөн залаат уулс Отгонтэнгэр минь гээд дахилт хийгээд
бүтсэн дуу.

-Таныг
“Завхан гол” дууг анх дуулахад жалга довны үзэл гаргалаа гэж их л шүүмжилж байсан
гэдэг юм билээ?

-“Завхан гол” дууг хүмүүс жалгын дуу гэдэг байсан нь үнэн. Тухайн
үед “Саа мөнгөн Хэрлэн” гээд дууг хүн бүр, би ч дуулах дуртай байлаа. Хэн ч жалга
довны гэдэггүй мөртлөө “Завхан гол”-ыг хол явахгүй гэж байлаа. Харин өнөөдөр Монголын
ард түмэн бүгд л мэддэг сайхан дуу болсон байна. Н.Лутбаяр гээд яруу найрагч байна.
Манай Завханы дуучид хот руу Лувсаншарав, Бирваа  гуай нар руу “ая өгөөч”, яруу найрагчдаас шүлэг
гээд гуйгаад гүйгээд байдаг байсан. Миний онцлог нь хажуудах авдраа уудалж тэднийхээ
дууг гаргаж ирэх  зарчимтай хүн л дээ. Лутбаяр
Сүхбаатар аймгаас манай аймагт хүргэн болж ирээд байж таарсан үе. “Завхан гол” дуу
анх нэг их гоё аятай хэрнээ үг нь “Цус гүйсэн хүний амь…” зэрэг хүнд,
хатуу байсан.  Аяыг нь Жамъян багш аль хэдийнэ
хийгээд үгийг нь тааруулаад биччихсэн байсан. Яг тэр үед улсын баяр наадам болох
гээд баярын концертод орох номерыг аймгийн комисс хянах гээд ирчихдэг байгаа. Тэгэхээр
нь би дуулахдаа хүнд үгтэй хэсгийг аль болох тод хэлэхгүйгээр цааш нь залгиад дахилтны
Ээ Завхан
гол, элсний нүүдэл шиг чив чимээгүй гэсэн хэсгийг үзэгчдэд өгөөд дууллаа.
Тэгсэн намайг магтаад “Ёстой амьдрахаар гоё дуу байна” гэж билээ. Үгийг нь ч анзаараагүй
байх.

-Тэгээд
үгээ хэзээд нь өөрчилж амжив?

-Тэндээсээ гараад Н.Лутбаяр дээр очоод үгийг нь хэлэхэд их эвгүй,
эвлэхгүй байна. Өөрчилсөн нь дээр гэж хэлтэл манай хүн ч  шууд л “Өрнийн шаргалыг хоргойлсон, Өмнийн нарыг хүлхсэн,
Хадаг яндар Завхан гол, Хаа хүрэхээр тэмүүлнэ вэ” гээд л бүх бадгийг
нь биччихсэн. Лутбаяр шүлгээ бичихдээ тухайн үеийнхээ салхиар бичдэг бол Бавуудорж
их бодож тунгаадаг байх жишээтэй.  “Аав уул”-ыг
бас Лутбаяр бичсэн. Сүүлийн үед морь уяад, бизнес хийгээд таарахаа байсан. Хааяа
таарахдаа гялс нэг шүлэг гээд авдаг.

-Аймгийн
театрт хичнээн жил ажилласан юм бэ?

-Би 1983 онд аймгийн театрт орсон. Арав гаруй жил ажилласан даа.
Аймгийн театрт байхдаа олон хүмүүстээ том бригадаар явах дургүй. Жүжигт тоглох дургүй.
Ганцаараа л уран бүтээл хийх дуртай, жожиг байж л дээ. Харин хөдөөний малчдыг их
дуулсан. Тэндээс л үзэгчидтэйгээ амьд холбоо үүсгэж, үгээ ард түмэнд хүргэж сурсан
юм болов уу гэж боддог. Зарим айлд орохоор униараа дүүрэн үхсэн хурганы арьс зүүчихсэн.
Аймгаас ирсэн дарга нараасаа чаваас даа айгаад эгцэлж харж чадахгүй, юун дуу сонсох
манатай. Хот мал нь бүрэн бүтэн онд орчихсон тарган хонины мах чанаад угтаж авч
байгаа малчныд ороод дуулах бас өөр.

-Таныг
гагнуурчин байсан гэдэг. Тэгээд яаж яваад урлагтай амьдралаа холбочихов оо?

-Аймагт Барилгын ТМС төгсөөд цэрэгт явсан. Тэгээд цэргээс ирээд ажилгүй
байж байхаар барилга дээр гагнуур хийхээр болсон юм. Тухайн үед  албан байгууллага болгон нэг гитартай. Гитар тоглодог
байсан учраас гагнуурчин болохгүй юу. Өдөр нь барилга дээр цэгэн гагнуур хийгээд
орой нь гитар дардаг байлаа шүү дээ. Урлагийн үзлэгт их орно. Тэгж явахдаа урлагийн
хүмүүсийг заяагдсан байдаг байх даа гэж боддог байлаа. Нэг өдөр аймгийн соёлын ордон
театрт болж өргөжөөд дуучин авна гэхээр нь очиж шалгуулсан. УГЗ Ц.Жамъян багшид
шалгуулаад тэнцэж байлаа. Ер нь манай аймгийнхан энэ нөхөр нэг тиймэрхүү дуулдаг
гээд мэддэг болчихсон байсан. Зангад гуайн дуунуудаас дуулж шалгуулж байсан. Ингээд
театрт орлоо тэгсэн нөгөө нэжигнэтэл алга ташдаг үзэгчдийн ташилт театрын ажилтан
гэхээр багасдаг юм билээ. Үзэгчид чинь өндөр мэдрэмжтэй. Гавьяат болохоор бүр суларна.
Мэргэжлийн хүнээс илүү ихийг шаардаж байхгүй юу. Тэгээд за дэмий ч юм болов уу гэж
бодол төрсөн. Тэгсэн Намхайнямбуу гуайн сонинд өгсөн “Москва Ленинград хоёр чинь
миний хотон дотор байсан юм байна ш дээ” гээд гарчигтай ярилцлагыг уншаад юу ч байсан
хоёр жил ажиллаад театраас гаръя гэж бодсон. Шууд гарчихвал миний амьдралд тохиох
хайр сэтгэл, амьдралын гол өнцөг булан бүрийг орхичих юм шиг санагдсан. Намхайнямбуу
гуай хонио хариулж, уул хадаар дуулж, малаа өсгөхөөс гадна сүүлд УИХ-ын гишүүн болсон
мундаг амьдралын ухаантай ихүн байсан юм билээ. Хаана хоосон булан байна тэнд нэг
морин хуурч залуутай дуугаа дуулаад явдаг байсан. Тэгээд “Завхан гол” дуу зэргийг
дуулсан. Тэрнээс хойш арав гаруй жил ажиллачихсан ш дээ.

-Аймгийн
театрт байхдаа МУГЖ авсан юм байна. Тийм үү?

-Тийм 1993 онд Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цолыг авч байсан.

-Тухайн
үед ялангуяа хөдөөний уран бүтээлч гавьяат авна гэдэг амаргүй даваа байсан биз?

-Одоо бодоход МУГЖ гээд сайхан л байна. Гэхдээ манай аймгийнхан нэг
гавьяат, нэг хөдөлмөрийн баатартай болох гээд л зүтгэсэн явдал болчихсон. Доржсамбуу
гуай хөдөлмөрийн баатар болж би гавьяат авсан байхгүй юу. Төрийн тэр өндөр цолыг
авна гэдэг сэтгэлзүйн хувьд хэцүү. Хөдөөний, дөнгөж цухалзаж гарч ирж байгаа уран
бүтээлч төрийн тэр өндөр шагналыг хүртэхэд ёстой бүх булчирхай л ажилладаг юм байна
лээ. Тэгээд ч аймгийн дарга, Ерөнхийлөгчтэй найзууд байсан юм шиг байна лээ. Ёстой
л арын хаалгадаад надад гавьяат авч өгч байсан байх (инээв). Гэхдээ нэг зүйлд би
их бэлгэшээдэг. Тухайн үед Ерөнхийлөгч, Аймгийн дарга, Театрын дарга,  Намын төв хорооны дарга нар бүгд Очирбат гэдэг
нэртэй байсан. Миний анхны хүүг Очир-Эрдэнэ, эхийнхээ хэвлийд байсан хоёр дахь хүүгээ
хүртэл Очирхуяг гэдэг нэр өгнө гээд бодчихсон байж таарсан. Тэр олон Очирууд тохиосон
нь бас л учиртай байж л гэж боддог. Харин СТА цолыг би зургаан жилийн өмнө авсан.
Үүндээ их хайртай. Би чинь СТА аваагүй гавьяат болсон хүн байхгүй юу (инээв). Одоо
харин гавьяатын энд очиж байгаа байх гэж боддог.

-Гэхдээ
МУГЖ авахдаа найр хийж байсан байлгүй?

-Хийсэн. Их хөгтэй юм болсон (инээв). Гавьяатын тэмдэг зүүгээд гараад
ирсэн чинь банкнаас мөнгө зээлээд төлж чадахгүй дампуураад өрөнд орчихсон юм шиг
л мэдрэмж төрсөн. Одоо тэгээд нэгэнт тийм том төрийн хишиг хүртсэн хүн чинь найр
хийхгүй яахав. Хүн амьтнаас бага багаар гуйсаар байгаад 300 мянган төгрөг зээлчихсэн
байдаг байгаа. Найраа ч яахав хүнээс мөнгө зээлээд хийчихлээ. Тэгсэн нөгөө мөнгөө
төлж чадахгүй бөөн юм болсон. Гэрийн утас дуугарахаар айгаад авч чадахгүй, шөнө
нойр хүрдэггүй арай гэж төлж билээ.

-Тэр
үед та хэдэн төгрөгийн цалинтай байсан юм бэ?

-600 төгрөгийн цалинтай. Уг нь хамгийн өндөр цалинтай байсан нь би.

-Та
хүүхэд ахуй насаа дурсахгүй юу. Аавыг тань сэхээтэн хүн байсан гэдэг юм билээ?

-Миний аав Санжаажав гээд орос хэлтэй сэхээтэн хэрнээ малчин хүн
байсан. Их бурхан ухаантай. Түрүүчийн нийгэмтэй дотроо зөрчилдөөнтэй хүн байсан
санагддаг. Үр хүүхдүүдээ “Өөрийнхөө төлөө өөрөө зүтгэ”, “Бүтээж байгаа бүтээлийнхээ
боол нь бай. Эзэн нь түрүүлээд явчихвал бүтээл төрөхгүй” гэж сургамжилдаг байсан.
Би энэ олон жил аавынхаа зам мөрөөр л явсан. Аав маань “50 нас хүрээд Отгонтэнгэрийн
орой дээр гараарай” гэж захисан. Би өнгөрсөн зун захиасыг нь биелүүлж Отгонтэнгэрийнхээ
оргил дээр гарлаа. Ээж болохоор сайхан дуулна, даруухан, зөөлөн хүн байсан. Харин
аав жаахан ёрдгордуу хүн байж билээ. Би эхээс наймуулаа. Нэг нь бурхан болоод одоо
долуулаа сайхан л амьдарч байна. Хүүхэд ахуйд нөлөөлсөн бас нэг зүйл гэвэл Хөхморьт
сумаас Дэндэв гээд төрөлхийн хараагүй эмгэн манайд ирсэн юм билээ. Тэр хөгшин их
үлгэр ярьж өгнө. Уран цэцэн үгтэй хүн байдаг. Орой болгон бидэнд үлгэр ярьж өгнө.
Тэр үлгэрийг сонсоод л их мөрөөднө. Бага байхдаа дэр ч бай өөрийн гэсэн юм болгон
дээрээ “БНМАУ БАТСҮХ” гээд биччихдэг хүүхэд байсан. Манай ах дүү нар сайхан дуулдаг
ч би урлагийн зам мөрөөр явах тавилантай байж. Оносон байна. Өнөөдөр ард түмэндээ
хүндлэгдээд сайхан л байна. Миний 60 гаруй дууг микрофоноо өгөхөд шууд дуулж байхыг
үзээд миний мөрөөдөл биелжээ гэсэн сэтгэл төрдөг.

-Таныг
намрын цагаар найр хуримын урилга, заллага ихтэй байдаг гэж ярьдаг?

-Яахав  “Найр хурим дээр дуулаад
өгөөч” гэсэн хүн их ярина. Манай Завханыхан олуулаа, би ганцаараа юм (инээв). Зөвхөн
Завханыхан ч гэлтгүй сүүлийн үед залуус хуримаа хийхдээ дуучдыг их дуулуулах сонирхолтой
болж. Аргагүйн эрхэнд миний утасны дугаарыг олоод нутгийн таньдаг хүмүүс ярихаар
арай ч “үгүй” гэж хэлж чадахгүй ганц нэг хурим дээр очиж дуулж байна. Нэг удаа бүр
манай нутгийн нэг хөгшин утсаар яриад “Охин маань хуримаа хийж байгаа юм. Хань маань
бурхан болчихсон. Та ирээд хойморт аавынх нь оронд суугаад өгөөч” гэж ярьж байх
жишээтэй. Би ер нь үзэгчдийн дунд байх дургүй. Шууд тайзан дээр гарч харагдаж дуугаа
дуулаад буцаад хүнд харагдахгүйгээр гараад явдаг.

-Ард
түмэн дуучны царайг харж танихаас илүүтэйгээр уран бүтээлийг нь мэддэг байх ёстой
гэж үү?

-Урлаг үнэтэй цэнтэй байх ёстой. Энэ утгаараа миний царайг харахаас
илүү чихээрээ дууг минь сонсоод тоглолтыг, дууг нь очиж үзэх юмсан гэсэн сэтгэл
төрдөг байх ёстой. Төр нь ялангуяа дуурийн дуучдаа, чуулгын дуучдаа халаасандаа
аваад урлагийн үнэ цэнийг ард түмэнд дээд зэргээр хүргэдэг байх ёстой шүү дээ. Гэтэл
хөөрхий манай уран бүтээлчид өдөржин тор барьж дэлгүүр хэсээд, эсвэл найр хурим
хэсч хэдэн төгрөгийн халтуур хийж аваад орой нь тайзан дээр тоглолт дээрээ дуулж
байна. Тэгж өдөржин гүйсэн хүн ямар юмныхаа сайхан, чин сэтгэлээсээ дуулах вэ дээ.
Би нэг суманд очоод тоглосон ч байрласан буудлаасаа гарахгүй, хүн амьтанд үзэгдэхгүй
байж байгаад шууд тайзан дээр гараад явдаг. Хэрвээ гудамжаар явж байгаад хүнтэй
таарлаа гэхэд “Өө Батсүх гээд бүдүүн нөхөр ирсэн л байна лээ” гээд үзэгчид хасагдах
жишээтэй, наад зах нь. Би дэлгүүр ч ордоггүй.

 Д.ДАВААСҮРЭН

Гурван жил хэртэй үргэлжилсэн Яармагийн зам засварын ажил ерөнхийдөө
дууссан. Өргөн, түгжрэлгүй, аюулгүй замтай болсон нь тэр хавийнхны төдийгүй нийслэлчүүдийн
талархлыг хүлээгээд буй. Уг замыг “HKB”  ХХК
барьж гүйцэтгэсэн. Тэд есдүгээр сарын 20-нд энэ замыг Улсын комисст хүлээлгэж өгөхөөр
төлөвлөж байжээ. Гэтэл уг замын хот руу орж ирдэг хэсэг буюу урд талын эгнээг бүхэлд
нь хаагаад дулаан, цэвэр, бохир усны шугам гаргана гээд хэд хэдэн газарт нь сэтэлж
байна. Үүнийг харсан иргэд “Гурван жил зовж зүдрэн байж хийсэн шинэ замыг яагаад
сэтлээд эхлэв ээ”, “Энэ замыг ашиглалтад хэзээ өгөх бол хэмээн хүлээж байтал одоо
юу болоод дахиад ухаад байна вэ. Хэзээ бид сайхан замаар явах юм бэ” хэмээн халаглаж
байна.

“HKB”  компанийнхан Талбайн
инженер О.Цэвэлмаатай уулзаж зарим зүйлийг тодруулсан юм.

-Танай
компани хэдэн оноос энэ замын ажлыг эхлүүлсэн билээ?

-2012 оноос энэ ажлыг эхлүүлсэн. Гурван жил дамнасан ажил л даа.
13.7 км зам. Одоогоор ажлын явц 90 хувьтай явж байна. Бид энэ сарын 20-нд замаа
улсад хүлээлгэж өгөх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Ажлаа хүлээлгэж өгөхийн даваан
дээр барьсан замыг маань сэтэлчихлээ. Багаж техник авчраад сэтэлгээ хийх гэж байгаа
гэж дуулаад арай ч үгүй байлгүй дээ гээд итгээгүй. Хийгдээд дууссан замыг сэтэлнэ
гэж байхгүй дээ гэж бодож байсан. Тэгтэл дээрээс сайд дарга нар албан шаардлага
гаргаад сэтэл гээд баталчихсан юм билээ.

-Танай
барьсан замыг хэдэн хэсэгт сэтэлж байна вэ?

-Таван хэсэгт сэтэлчихсэн. Бид замаа сэтлүүлэх асуудлыг анхнаас нь
эсэргүүцэж, ийм шийдвэр гарсныг дуулаад ажил гүйцэтгэгчийн хувьд дуртай байгаагүй
л дээ.

-Шинэ
баригдсан замыг өдийд, газар хөлдөж байгаа үед сэтлэх нь ямар хор хохиролтой байдаг
юм бэ?

-Бид замаа норм дүрмийн дагуу барьсан. 2012 оноос эхлээд замаа барьж,
даланг нь л гэхэд үечлэх технологиор үе үеэр нь нягтруулсан шүү дээ. Гэтэл тэр сэтэлсэн
хэсгүүдийг буцаад дүүргэхэд байгалийн нягт нь хоёр, гурван жилийн турш нягтруулсан
чанарт хүрэхгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ нөхөн сэргээлтийг нь хийж байгаа компаниуд
чанартай хийгээсэй гэж хүсч байна. Яагаад гэвэл манай компани энэ замыг комисс хүлээж
авснаас хойш гурван жилийн баталгаат хугацааг нь хариуцах юм. Ингэхээр манай компанийн
ажлын үр бүтээл энэ бүхэнд яригдах учир нөхөн сэргээлтийг нь сайн хийгээсэй. -Хэрвээ нөхөн сэргээлтийг
муу хийгээд замын тухайн хэсэг сууж эвдэрвэл хэн хариуцах юм бол?

-Бид тэр асуудлыг хариуцах боломжгүй шүү дээ. Улсын комиссынхон энэ
зам дээр ажиллах үеэр уг асуудлыг хөндөж ярина.

-Замын
ажил ид явагдаж байхад сэтэлгээний ажлаа хамт эхлүүлэхгүй яагаад ашиглалтад орсон
хойно нь ингэж байгаа юм бол?

-Төсөв мөнгө нь батлагдахгүй байсаар өдийг хүргэсэн юм шиг байна
лээ. Улсын ажил ямар ч уялдаа холбоогүй байгааг харуулж байна. Ядаж өнгөрсөн жил далангийн ажил хийж байх үед юм уу, үгүй юм аа гэхэд
хучилт авахаас өмнө ийм сэтэлгээ хийнэ гэж хэлэхгүй дээ. Гадаа хүйтэрч, ус хөлдөж
байгаа энэ үед замын ажил хийж байгаа нь баталгаатай харагдахгүй л байна. 

-Шинэ замыг сэтлэхэд ямар сөрөг нөлөө гардаг вэ?

-Хучилтаа хийхдээ асфальт дэвсэгчээр
дагууд нь тасралтгүй хийдэг. Гэтэл тэрийг голоор нь хөрөөдөөд тэндээ асфальт залгахаар
ямар олиг байх вэ дээ. Өнгө үзэмжийн хувьд ч ямар харагдах билээ. Хэрвээ тэр залгасан
хэсэгт суулт өгвөл машин тэрэг явахад хүндрэлтэй болж, цаашлаад осол гарах магадлал
нэмэгдэж болзошгүй. Гэхдээ сайн нягтруулаад хучилтаа сайн хийвэл гайгүй байх гэлээ.

Сэтэлгээ хийж байгаа хэсгүүдэд
очиж ажлыг нь сонирхлоо.

Яармагийн дунд буудлаас эхлүүлээд
дээд аюулгүйн тойрог хүртэл таван хэсэгт сэтэлгээ хийж байна. Ямар учиртай сэтэлгээ
хийж байна вэ гэхээр Яармагийн замын урд талд буюу Богд уулын хормойд орон сууцны
хорооллууд барих юм гэнэ. Ирээдүйд баригдах барилгын сантехникийн асуудлыг нь эртнээс
шийдэж байгаа нь энэ аж. Сэтэлгээний ажлыг “Тэргүүн инвест” компанийнхан толгойлон
хийж байгаа бол нийслэлийн замын таван компани нөхөн сэргээлт, замын ажлыг хариуцан
туслан гүйцэтгэж байгаа юм байна.

Долоон метрийн гүнтэй урт хонгил ухчихаж. Дотор нь дөрвөн метрийн
өргөнтэй, гурван метрийн өндөртэй 50-70 метрийн урттай туннель суурилуулсан байна.
Тэр туннелиэр инженерийн шугам сүлжээг явуулах аж. Бэлэн болсон туннелиудыг шороогоор
хуччихаж. Усны машин зогсчихсон, жижиг оврын индүү шороог нягтруулж байгаа харагдана.

“Тэргүүн инвест” компанийн түр бааз дээр очлоо. Тус компанийн ерөнхий
инженер Ж.Баасанжав “Хүмүүс машиныхаа цонхоор толгойгоо гаргаад та нар юугаа гээчихээд
зам ухаад байна аа” гэж хашгираад байгаа гэсээр угтлаа.

Зам сэтлэх захиалгыг
Монгол Улсын Засгийн газар, Эрчим хүчний яам өгчээ. Засгийн газрын бүтээн байгуулалтын
зорилтот хөтөлбөрийн хүрээнд Эрчим хүчний салбарт 2014 онд хийгдэх ажлын жагсаалтад
Яармагийн замыг сэтлэх тухай орсон юм байна. Яармагаар ч зогсохгүй Сонсголонгийн
замыг нэг хэсэгт яг ингэж сэтэлчихсэн юм байна. Яармаг, Сонсголонгийн авто зам доогуур
нийт 360 метр, зургаан ширхэг нэвтрэх шугам барих аж. Одоогоор нэвтрэх шугамуудаа
замын нэг чиглэлд нь суурилуулчихсан юм байна.

Зам сэтлэх захиалгыг
өгсөн гол газар нь Эрчим хүчний Дэд бүтэц, эрчим хүчний төсөл хэрэгжүүлэх нэгж юм
байна. Харин нийслэлийн Ерөнхий төлөвлөгөөний газар хаагуур нь яаж сэтлэх тухай
зураг төслийг нь гаргажээ.

Сонсголонгийн замыг сэтэлж суулгасан туннелийн ажил дууссан бол Яармагийн
зам доогуур тавих туннелийн ажил 65 хувьтай явж байна.

Энэ хавийг бүхэлд нь дулаанд холбох ажил өрнөж байгаа аж. ТЭЦ
IV, ТЭЦ III-аас татсан дулааны шугамууд ерөнхийдөө Яармаг руу ирсэн бөгөөд зам доогуур
гаргах туннелиэр тэр шугамыг Богд уулын хормой руу үргэлжлүүлэн татах юм байна.
Дулааны шугамаас гадна цахилгаан, холбоо, цэвэр, бохир усны шугамууд уг хоолойгоор
дамжих аж.

Яармагийн замын урд чиглэлийг сэтлэх ажил өнгөрсөн сарын 22-ноос
эхэлсэн бөгөөд өнөө өглөө дуусч байгаа бол үргэлжлүүлээд хойд талын замыг нь буюу
нисэх рүү явах чиглэлийг нь хаагаад сэтэлгээний ажлаа үргэлжлүүлнэ. Аравдугаар сарын
10 гэхэд энэ ажлаа бүрэн дуусгахаар төлөвлөөд байгаа юм байна.

Хан-Уул дүүргийн иргэн, өндөр настан Т.Нина “Яармагийн замыг гоё
болохыг үзсэндээ баяртай байлаа. Гэтэл сэтэлчихээр нь яасан их гайхсан гээч. Улсын
ажил яахаараа ийм уялдаагүй явдаг байна аа. Үйлээ үзэн байж барьсан замыг хэдэн
хүмүүс ирээд сэтлээд эвдчих юм. Сэтэлсэн зам ямар сайн байх вэ. Хөдөлмөрлөж үзээгүй
хүмүүс хүний хөдөлмөрийг ингэж үрэн таран хийдэг юм. Зам барихаас өмнө тэр хоолой,
шугамын ажлаа хийхгүй яасан юм” хэмээлээ.

Инженерийн шугам сүлжээ явуулах туннель барих ажил гүйцэтгэсний дараа
нөхөн сэргээлт, нөхөөсний ажлыг “HKB” компанийнхнаар хийлгэх санал тавьжээ. Тус
компанийнхан “Олон жил хийсэн ажлаа нүдэн дээрээ баллуулчихаад сэтэлснийг нь нөхөөд
зогсоно гэж юу байх вэ” хэмээгээд саналыг нь хүлээж аваагүй аж. Тиймээс “Тэргүүн
инвест” компанийнхан замын нөхөн сэргээлтийн хөрөнгийг нь нийслэлд буцаан өгсөн
юм байна. Нийслэл тэр мөнгөөр нь замын таван компаниар уг ажлаа гүйцэтгүүлж байгаа
нь энэ.

Засгийн газар бүтээн байгуулалт нэрийн дор олон ажил сэдэж, хийж
байгаа. Гэтэл нэг бүтээн байгуулалт нь нөгөөгөө үгүйсгэж байгаа мэт нэгийгээ сүйтгэж
байгаад иргэд дургүйцэж байна. Ашиглалтад өгөхөд бэлэн болчихсон, алаг эрээн шугамуудын
будаг нь ч хатаагүй байсан замыг сэтэлж байгаа энэ үйлдлийг ямар ч хүн хараад “Улсын
ажилд ямар ч уялдаа алга. Энэ бүхнийг зангиддаг хүн гэж байна уу” хэмээцгээж байна.

 Д.САРУУЛ

 Гэрэл зургийг

Г.ЛХАГВАДОРЖ

“M.A.D Mongolia” ком­панийн гүйцэтгэх захирал Ц.Уянгатай ярилцлаа.
Түү­нийг зарим хүмүүс твиттерт “Элийрэгч” гэх нэрээр жиргэдгээр нь мэдэх болов уу.

-Олон
нийтийн сүлжээнд яагаад Элийрэгч гэх нэрээр өөрийгөө илэрхийлэв?

-Хар тамхитай холбож ойлгохоос өмнө элийрнэ гэдэг үг чинь байсан
шүү дээ. Тэр үг чинь өөрөө бас нэг утга илэрхийлж байгаа. Би эхлээд өөрийнхөө нэрээр
жиргэдэг байсан.

Бидний тархийг улс төрчид аягүй хурдан угаачихдаг байсан бол твиттерт
тэгж чадахгүй болж, өөрчлөгдсөн. Гэхдээ олон сөрөг тал бий л дээ. Ямар ч юм байсан
харлуулж байдаг сөрөг талтай. Сайн тал нь гэвэл мэдээллийн эх сурвалж төрөл бүрийн
өнцгөөс орж ирдэг. Тэрэн дотор уншигч өөрөө анализ хийж чаддаг чадвартай болдог.
Өмнө нь мэдээллийн хэрэгслүүд захиалгаар хүний тархинд мэдээллийг программчлаад
суулгадаг байсан бол өнөөдөр твиттер өөрөө мэдээллийн эх үүсвэр болчихсон. Тэндээс
медиа нь юмаа түүж авч, янз бүрийн анализ хийж, төлөвшиж эхлэх сууриуд нь тавигдаж
байна.

-Мэдээллийн
хэрэгслүүд дун­даас сонин хожим хой­но нь баримт болон үлд­дэг учраас хамгийн хариуцлагатай,
үнэн хэлдэг нь. Ялангуяа өдөр тутмын сонин?

-Тийм, тийм. Бид гудамжаар явж байхдаа бие биенийхээ хэрэгт оролцдоггүй
шүү дээ. Тааралдсан таньдаг, таньдаггүй хүн болгон юм хэлэлцүүлээд явна гэдэг амьдралд
байх боломжгүй асуудал л даа. Үүнийг эвдэж өгсөн зүйл бол ерөөсөө сошиал ш дээ.
Сошиал янз янзаар л үүссэн. Явсаар байгаад сошиал хэрэгсэл болон хувирлаа. Твиттер
бол тодорхой сэдэв дээр явдаг. Түүгээрээ сошиалын хүчтэй хэрэгсэл гэгдээд байна
л даа, ямар ч улсад. Ганцхан Монголд биш, твиттерт жиргэж байгаагаар, жиргээчдийн
үзэж байгаагаар гээд тулгуурладаг. Гэхдээ энэ нь мэдээллийн эх үүсвэр, хариуцлага
хүлээх ямар ч эх үүсвэр болохгүй гэдгийг хүлээн зөвшөөрчихсөн.

Твиттер бол хиймэл ертөнц. Өнөөдөр твиттер яагаад олон хүнийг ингэж
татаж чадаж байна аа гэвэл бид нарт хүн ёсоор байх ёстой хязгаарууд гэж байгаа шүү
дээ. Тэр хязгааруудыг ер нь дэлгэж өгсөн. Ёс зүйн л асуудал байхгүй юу. Хүн ямар
ёсзүйгээр тэр хязгаарыг давах вэ гэдэг нь өөрийнх нь ухамсрын асуудал.

Би уурлахаараа орж ирээд хашгирчихдаг. Бухимдахаар бүх юмаа ярьдаг.
Тэгэхээр твиттерт цензур тавих бололцоо байхгүй юм байна. Үүгээрээ хүнийг татаж
байгаа юм байна. Хүний дотор хумигдмал, хуваалцах боломжгүй бүх юмыг нээлттэй орхиод,
тэр боломжийг нь олгоод байгаа болохоор твиттерт татагдаад, донтоод байна л даа.
Юунд ч юм донтохыг элийрэл гэж үзээд байгаа. Тэгэхээр бүгдээрээ твиттерт элийрчихээд
байгаа улсууд байхгүй юу, бид. Донтолтын хувьд сэтгэцийн хамааралтай болцгоочихоод
байна шүү дээ. Сошиал ертөнц бидний амьдралын салшгүй нэг хэсэг болчихсон.

-Та
өдөрт хэдэн удаа жиргэдэг вэ. Жиргэхгүй өдөр байх уу?

-Жиргэхгүй үе байна аа, байна. Нийгэм бүхэлдээ хя­налтад дургүй байна.
Ялангуяа улс төрчдөөс авахуулаад. Өрсөлдөх чадвараа алдаад эхлэнгүүтээ нөгөөдөх
рүүгээ дайраад эхэлдэг. Иймэрхүү өрөөсгөл зүйл байгаа ч буцаад байрандаа орно л
доо. Нэг хэсэг улс төрчөөс өгсөн талхны захиалгаар явдаг байснаа талхны захиалга
нь ирэхээ болих юм уу, эцсийн бүтээгдэхүүнээ гаргаж чадахаа больчихоор нөгөө тэнд
байгаа хүмүүс нь муухай болоод хувирчихаж байна. Энэ бол эффект нь явж байгаа юм.
Хэнд хамгийн эмзэг тусч байна. Тэр нь эвгүй үйлдэл гаргаж байгаа юм. Түүнээс биш
нийтэд нь хэлсэн бол нийтээрээ л дуугарах байсан ш дээ. Ер нь тэгдэг. Хэнийг эх
үүсвэрээс нь салгаж, орших нөхцөлийг нь алдагдуулж байна тэр хүн л хамгийн ихээр
эсэргүүцдэг. Твиттерт орохын тулд ажил хийж байгаа юм шиг суухгүй. Би замд явж байхдаа
ч орж болно. Миний хувьд ажлын цагаар жиргэх нь бага л даа. Цайны цагаар ордог.
Тухайн өдрийн явж байгаа сэдэв дээр хэд хэд оролцоно. Хүний амьжиргааны эргэлт нь
хүнийг хаана, ямар хэмжээгээр оролцохыг хэлээд өгчихдөг болохоос биш тэр нэг улстөрчийн
захисан, загнаснаар би өдөрт төдөн цаг твиттерт орно гэж төлөвлөгөө гаргана гэж
байхгүй.

-Твиттерчдийн
мэдээллээ олж авдаг эх сурвалж нь юу юм бэ?

-Твиттер өөрөө ш дээ.

-Твиттерчид
мэдээллийн хэрэгсэл буюу сонин хэвлэлийг эх сурвалжаа болгоод байдаг биш билүү?

-Твиттер өөрөө гэдэг нь сайтууд л даа. Сайтууд дээр хамгийн түрүүлж
гарч байгаа юмнууд. 

-Жиргээчид
мэдээллийн хэрэгслээр гарч байгаа мэдээ сэлтийг иш татаж шуугидаг?

-Ихэнхдээ зорилготой цөөнх явж байгаа ш дээ. Хоёр намын боловсруулдаг
залуучууд яваад байгаа юм. Тэд нар чинь массыг яаж эргүүлэх вэ гэдэг дээр бэлтгэгдчихсэн.
Тэд л шуугиан тарих юмыг тасдаж аваад жиргэдэг зорилготой.

-Твиттерт
шуугиан дэгдээлээ л гэдэг. Тэр нь үнэндээ нийгэмд мэдрэгддэг юм уу. Тэгэсгээд л
явцуу хүрээнд болоод өнгөрдөг. Үнэхээр шуугиан дэгдээж чаддаг уу?

-Чаддаг.

-Жишээ
нь?

-Сайтан дээр мэдээ гарлаа. Тэрнээс нэг эвгүй хэлсэн үг юмуу, нэг
хэсгийг нь тасдаад авлаа. Ямар ч газарт нийгмийн идэвхт бүлгүүд юмыг зөв авч явдаг.
25-аас доош насныхан буюу оюутнууд юу юугаа ч мэдэхгүй түүхий, хашгирч орж ирдэг.
Ялангуяа сонгууль дөхөхөөр оюутнууд олноороо оролцдог. Үүнийг нийгэм шуугиад гэж
ярих нь утгагүй. Нийгмийг шуугиж байгаа юм шиг харагдуулах гэсэн сегмент байна.
Тэд нь голдуу улс төрчид.

-Хуучирсан
зарим орон сууцыг нураалгахын эсрэг зогсч, орцыг нь засч авч үлдэхийг зорьж байгаа
тань харагдаж байна?

-Шинэ юм гэдэг бол нэлээд сайн мартагдсан хуучин юмыг хэлдэг гэдэг.
Эдийн засаг юун дээр тогтдог вэ. Зах зээл дээр тогтдог. Тэгвэл зах зээл хаанаас
бий болдог вэ гэхээр амьжиргаанаас. Амьжиргааг хаанаас бий болгодог вэ гэхээр ихэвчлэн
түүх байдаг байхгүй юу. Амьдралын түүх. Тэрийг алга болгочих юм бол хэзээ ч, ямар
ч эдийн засаг бий болохгүй. Дахиад амьжиргаа, түүх явагдаж байж тодорхой түүхийн
улбаа бий болж эдийн засгийн харилцаа буй болдог.

Хүн төрөлхтний, дэлхийн үүх түүх гээд өчнөөн юмыг ярьж ярьчихаад
эцэст нь өөрийнхөө түүх рүү өнгийж ч хараагүй байж, муухай байна, устга гээд одоо
тэр Хонконг энэ тэр шиг нь болно гэж ярьж болохгүй. Өөртөө ч, хүнд ч таалагдахгүй
байна гээд гоо сайхны хагалгаанд бүтэн орлоо ч та өөрчлөгдөхгүй шүү дээ.

-Нэгдүгээр
Дөчин мянгатыг нураалгахгүй хэмээн зүтгэдэг тань юутай холбоотой юм бэ?

-Дөчин мянгатыг 1956 онд барьсан гэхээр одоо жаран ч нас хүрээгүй
байгаа байхгүй юу. Европ юун дээр тогтсон юм бэ. Хөрөнгөн дээр л тогтсон. Хөрөнгийг
маш сайн үнэлж, хамгаалдаг. Тэгж байж хөрөнгөтнүүд нь шашиндаа мөнгө хандивлаж,
хаягдаж яваа нийгэмдээ анхаарал хандуулдаг. Хөрөнгөтнүүд тийм сайхан сэтгэлтэй юм
уу гэвэл үгүй. Хөрөнгөө л хамгаалах гээд байна шүү дээ. Хөрөнгөтэйгөө, сайхан амьдрахын
тулд гудамжинд гараад өлсгөлөн, гэмт хэрэгтнүүдээр хүрээлүүлж, хөрөнгөө шатаалгачихгүйн
тулд тэдэнд зориулагдсан системд үйлчлэх шаардлага бий болдог. Тэгж байж хамтаараа
явдаг. Азид бол хаандаа үнэнч. Хаан нь сайхан явах ёстой гэсэн авторитар үзэлтэй.
Манайд хааныг хүлээн зөвшөөрдөггүй, хамтын амьдралыг ч хүлээж авдаггүй.

Европынхон хуучнаа ерөөсөө устгаагүй, хэзээ ч нийслэлээ нүүлгээгүй.
Тэгсэн хэрнээ дэлхийн хамгийн хүчирхэг эдийн засагтай, хамгийн үзэсгэлэнтэй хотуудтай.
Бид өмд авах гэж Лондон руу явдаггүй. Лондонгийн бэлгэдэл болсон зүйлсийг үзэх гэж
л очдог. Түүхтэй газарт хамгийн үнэтэй зүйл бий болдог. Тэнд л соёл бий болдог.
Гэтэл Монголд үзээд өгье гэсэн ч түүх байна уу.

-Байгаа
шүү дээ?

-Тэгээд яагаад өөрийнхөө түүхийг үзэн ядах гээд байгаа юм бэ. Түүх
эхлээд явж байна шүү дээ. Дөчин мянгат бидний эхлэл. Эхлэлээ устгачихвал бидний
түүх үгүй болно. Улаанбаатар хот байхгүй болно.

-Дөчин
мянгатын байрууд чинь хана туургаасаа эхэлж нурж, сантехник нь авах юмгүй болчихоод
байгаа нь нураах гол шалтгаан болоод байгаа юм биш үү?

-Дөчин мянгатын байруудыг ноорхой муухай байлгах сонирхол яваад байна.
Хүний өмч үнэ цэнэгүй болно. Таны өмч хөрөнгө үнэгүй болбол тантай наймаа хийхэд
хялбар болно. Та өмчөө маллаад, үнэлгээ нь нэмэгдээд байвал наймаа хийхэд хэцүү
болно шүү дээ, тийм биз дээ.

Хүний амьдралыг баталгаажуулдаг ганц зүйл чинь хөрөнгө шүү дээ. Би
маргааш ажилгүй болно, өвдөөд гэртээ хэвтэнэ, эсвэл байраа барьцаалж зээл авна.
Би үхнэ надад үлдэж байгаа нь хөрөнгө. Ядахдаа намайг өнгөрөхөд миний хүүхэд гудманд
гарахгүй. Тийм болохоор хөрөнгөө л хамгаалах ёстой, уг нь. Хөрөнгөө хамгаалах гэхээр
хамгаалуулахгүй байна ш дээ. Хөрөнгөө хамгаална гэдэг чинь үнэлгээтэй байлгахыг
хэлдэг. Хөрөнгөө үнэлгээтэй байлгая гэхээр болохгүй, болохгүй гэсээр байгаад сүүлдээ
өөрсдөөсөө няцахад хүргэж байна.

Хуучин байраа хямд өгөөд бэлэн шинэ байранд орж болно. Ядуу үзэлтэй
хүн ядуу л амьдардаг. Гэнэт сугалаагаар сая доллар хожсон хүн таван жилийн дараа
өнөө л ядуу чигээрээ үлдсэн байдаг. Ядуу байх нь сэтгэлгээтэй холбоотой. Тэрэнтэй
адилхан гэр орноо арчилдаггүй, заваан хүнийг хичнээн тансаг ордонд авчраад нэмэргүй.
Өмнөх чигээрээ л байдаг.

-Дөчин
мянгатыг үлдээх шалтгаан, түүх нь юу юм бэ?

-Түүх байгаа. Түүнийг нь муухай гэж ойлгуулах гээд байдаг. Цирк рүү
явдаг гудманд нарны цацрагтай усан оргилуур бий болоод буга бэлчээд л, тухайн үед.
Э.Бат-Үүл, С.Баяр, Б.Долгион нарт үнэт зүйл байгаад байгаа байхгүй юу, түүх яриад
байгаа юм шиг боловч. Тэд “Бид “Битлз”-ийг сонсоод, орцонд гитар тоглоод, пянз солилцоод
л” гэж ярьцгаадаг. Яагаад гэвэл энэ бүхэн нь үнэтэй учир “Битлз”-ийн хөшөө хүртэл
байгуулсан. Соёлын үрийг тариад явж байна шүү дээ. Гэтэл өнөөдөр хүүхэд залуус
“Битлз”-ийн хөшөөний дэргэд уулзъя” гэж ярьж байна.

Тэгтэл хотыг анх үүсгэсэн, Улаанбаатарын анхны хороолол болсон Дөчин
мянгатыг яагаад үгүй хийх гээд байна вэ. Дөчин мянгат гэдэг чинь жаахан газар, гэтэл
хот чинь мега. Хэдэн хорооллын асуудлыг шийдэж чадахгүй байж хотыг бүхэлд нь нураая
гээд байгаа нь утгагүй. Одоо байгаа гэрээ цэвэрлээд аваад явчихаж чадахгүй байж
өөр бэлэн юм хайгаад л. Паар нь хагарахад засчихъя гэхийнхээ оронд шууд л өөр шинэ
газарт очъё гэдэг.

-Та
Дөчин мянгатад өсч дээ?

-Нэгдүгээр Дөчин мянгатад хамгийн анхны байрыг манай өвөө авсан байдаг.
Тэрэндээ одоо болтол амьдарч байна. 98 настай буурай. Улаанбаатар хотын хамгийн
анхны төлөвлөлтийн хуралд оролцож байсан хүн. Оросуудын хэлж байсан юмнуудыг протоколдоод
сууж байсан гэдэг. Миний ээж, аав Улаанбаатарыг өлгийнөөсөө дөнгөж задарсан хүүхэд
шиг байхаас нь нүдээрээ харж өссөн хүмүүс. Бүх үүх түүхийг нь ярьдаг. Ярьсан түүхүүдийг
нь сонсохоор “Улаанбаатар чинь тийм том түүхтэй байсан юм уу” гээд харамсмаар. Би
чинь эмээ, өвөө дээрээ өссөн хүүхэд.

Бид уурхайгаа тойроод суурин байгуулаагүй, тийшээ очиж амьдарсангүй.
Дотоодын эдийн засаг юун дээр тогтож байна вэ гэхээр хотжсон эдийн засаг дээр тогтож
байна. Зах зээл хаана байна вэ, Улаанбаатарт байна. Зах зээлийн бөөгнөрөл энд л
байна. Чингэсийн талбайг тойрсон засаг захиргааны нэгжүүд, банкууд гээд ашигтай
байршлыг эдийн засаг дагаж байна. Дөчин мянгат бол бидний уламжлалт соёл. Хөгжил
гэхээр гоё цэвэрхэн, шилэн барилга гэж боддог. Хэрвээ Дөчин мянгатыг нураавал түүх
алга болно. Түүх алга болбол уламжлалт хотын соёл үгүй болно. Хотын соёл алга болбол
эдийн засаг зогсоно.

Д.САРУУЛ

Одоогоос гурван жилийн өмнө Арабын орнуудад төрийн эрхэнд он удаан жил ноёрхсон дарангуйлагчдаа түлхэн унагаах хөдөлгөөн өрнөх болсон. Анх Тунист гарсан хувьсгал Египетэд халд¬варласнаар Арабын хувьсгал гарч байв. Тэгвэл үүнтэй адил нөхцөл байдал Азид үүсч болохыг ч ажиглагчид онцолж байна. Тухайлбал, Хонконгт ийм явдал давтагдаж болзошгүйг анхааруулж байна. 2017 онд Хонконгт сонгууль бол­но. Сон¬гуулийн өмнө БНХАУ-ын эрх баригчид сонгогчдын эрхийг хязгаарлах бодлого барьж буй. Үүнтэй холбогдуулан хонконгчууд эсэргүүцлийн жагсаалыг зохион байгуулах болсон. Жагсагчдын дийлэнх нь оюутнууд бөгөөд тэд сүү¬лийн долоо хоногийн турш  суулт зарлаад байгаа юм. Харин өнгөрсөн бямба, ням гари¬гуудад цагдаа болон жаг­сагч¬дын хооронд болсон мөргөлдөөний үеэр 140  хүнийг баривчилсан. Тэднийг төрийн өмчийн байр руу халдсан, хууль бус жагсаал зохион байгуулсан, олон нийтийн газарт эмх жур­мыг зөрчсөн хэмээн буруут¬гаад байгаа. Мөн төрийн албан хаагчид руу дайрсан, хамгаалалтын албаныханд саад учруулсан зэрэг үндэслэлээр хорьжээ. Үүнтэй зэрэгцэн жагсаалыг дарахаар Хятадын чөлөөлөх арми оролцож магадгүй гэсэн цуурхал ч бас дэгдээд байна. Уг мэдээллийг Хонконгийн эрх баригчид няцаасан байна. Хонконгийн Монгкок дүүрэгт 3000 хүн авто зам дээр хаалт босгон, замын хөдөлгөөнийг хаажээ.  Эсэргүүцлийн цуглаан Хонконгт төдийгүй бусад газруу¬дад өрнөөд байна. Аюул¬гүй байдлыг хангах үүд­нээс зарим сургууль, төрийн байгууллагыг түр хаажээ. Түүнчлэн маргааш буюу аравдугаар сарын 1-нд Хонконгт эсэргүүцлийн жагсаал улам газар авч, эмх замбараагүй байдал үүсч  болзошгүй талаар мэдээлж байна. 

Их Британийн колони бай­сан Хонконг 1997 онд БНХАУ-ын эрх баригчдын мэдэлд шилжсэн. Тухайн үед талууд Хонконгийн автономит эрхийг хэвээр үлдээнэ гэж тохиролцож байв. Үүний дараа БНХАУ-ын эрх баригчид “Нэг улс, хоёр систем гэсэн зарчмаар Хонконгийг хөгжүүлж ирсэн. Харин тус бүсэд мөрддөг “Үндсэн хууль”-аар бол иргэд нь санхүүгийн бие даасан тогтолцоотой байж, дотоод асуудлаа өөрсдөө шийдвэрлэх бүрэн эрхтэй аж. Өөрөөр хэлбэл,  эх газарт эдлэх боломжгүй зарим эрхийг эдлэх боломжтой. Тухайлбал, хэвлэлийн эрх чөлөө, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, жагсаал зохион байгуулах, шүүхийн хараат бус байдал зэрэг. 

Долоон сая хүн амтай  Хонконг нь Хятадын бусад хотыг бодвол эдийн засгийн чадавхи, оюун санааны шинэч­лэл зэргээрээ ялгаа¬тай. Эрх чөлөөг мэдэрч өссөн хонконгчууд  эрх баригч¬даасаа амласан амлалтаа биелүүлэхийг ийн шаардаж байна. Зарим хэвлэлд мэдээлс¬нээр Хятадын эрх баригчид эсэргүүцлийн жаг­саал газар авахаас сэргийлэн олон арга хэмжээг авч эхлээд буй. Тухайлбал, жагсаалтай холбоотой зураг болон бичлэгийг олон нийтэд тархахаас сэргийлж, бүсийн хэмжээнд Инстаграмыг хаажээ. Мөн орон нутгийн хэвлэлүүдээр гарсан гэрэл зургуудыг ч устгахыг үүрэг болгосон аж. Юутай ч Хятадын эрх баригчид эсэргүүцлийн давалгаа газар авахаас ийнхүү сэрэмжилж байна.  

Дуурь бүжгийн эрдмийн театр шинэ улирлын тоглолтоо ар­дын жүжигчин,
тө­рийн шагналт Б.Дам­дин­сүрэнгийн “Учир­тай гурван толгой” дууриар нээх гэж бай­на.
Нээлт ирэх арав­дугаар сарын 4, 5-ны бямба, ням гаригт бол­но. Тус театр П.И.Чайковс­кийн
“Хунт нуур” балетыг хоёр удаа, төрийн шагналт Х.Билэгжаргалын “Лам­бугайн нулимс”
дуурийг хоёр удаа, А.Хачатуряны “Спар­так” балетыг мөн хоёр удаа тоглосноор аравдугаар
сарын тог­лолт өндөрлөх юм. Энэ жил тохиож буй нэрт хөгжмийн зохиолч Х.Билэг­жаргалын
мэндэлсний 60 жилийн ойн хүрээнд түүний үр хүүхэд, гэр бүлийнхэнтэй хамт­ран аравдугаар
сарын 16-нд “Х.Билэгжаргал-60” дурсамж концерт тавихаар мөн төлөв­лөсөн байна. Монгол
дуурийн анхны бүтээл “Учиртай гурван тол­гой” дуурь энэ жил 80 дахь жилдээ театрын
тайзнаа эгшиглэж буй юм. Мөнхийн энэ бүтээлийн талаар болон шинэ улирлын тоглолтын
хөтөлбөр дэх зарим жүжгийн талаар тус театрын менежер, Урын сангийн эрхлэгч Д.Лхагвасүрэнтэй
ярилцлаа.    

 

-ДБЭТ
“Учиртай гурван толгой” дууриар нээлтээ хийх юм байна. 80 дахь жилдээ тоглож буйг
хэрхэн онцолж байгаа вэ. Хэн хэн тоглох гэж байна?

-“Учиртай гурван тол­гой” дуурийн 80 жилийн тэмдэглэлт арга хэмжээ
гэж нэрлэж байгаа юм. Дөрвөн гол дүрд тус бүр дөрөв дөрвөн дуучин тоглож байна.
Юндэнд гавьяат жүжигчин М.Болд, Э.Амартүвшин, Ч.Энхтайван, ЭАнхбаяр нар, Нансалмаад
Ш.Наран­чимэг, М.Дарий­маа, Д.Туяа, Б.Энхнаран нар тоглох гэж байна. Балганд Э.Бумхүү,
Ж.Бямбажав Б.Алтанхуяг, О.Хүрэл­баатар, Хоролмаад гавь­яат жүжигчин С.Мөн­гөнцэцэг
Б.Эрдэнэтуяа, Ө.Уянга нар тоглож байна. Наян жилийн тэмдэглэлт арга хэмжээний хүрээнд
би нэг ном эмхэтгэсэн. Ирэх аравдугаар сарын 4-нд хэвлэлтээс гарчих байх. Анх аялгуут
жүжиг хэл­бэрээр тайзнаа тавьс­наас нь хойш энэ дуурьт тоглосон бүх жүжигчдийн нэрийн
судалгааг гарга­лаа. Энэ хугацаанд манай тайзнаа Юндэнд 37, Нансалмаад 44,  Хоролмаад 39, Балганд 32 жүжигчин тогложээ.

-Наян
жилийн хуга­цаанд жүжгээ хэр олон удаа засаж өөрчилж, янз бүр болгосон байдаг юм
бэ?

-“Учиртай гурав”-ыг анх 1934 онд аялгуут жүжиг хэлбэрээр тавьсан
шүү дээ. Дуурь болгосон нь 1942 он юм. Түүнээс хойш гурван удаа 1950, 1976,
1997 онд шинэчлэн сэргээж тавьсан байдаг юм. Энэ 80 жилийн хуга­цаанд 2410 удаа
тогло­сон. Олны дунд халхын сайхан Юндэн гэж алдарш­сан Ц.Цэгмид, А.Цэрэндэндэв,
Ц.Дагва­намдал, Монголын сай­хан Нансалмаа гэхээр Л.Цогзолмаа Д.Пүрэв­сүрэн А.Загдсүрэн
П.Цэвэлсүрэн А.Бүтэд, Х.Уртнасан гээд л үе үеийн гайхамшигтай дууч­дын жагсаалт
үргэлжилнэ дээ.

-Их
зохиолч Д.Нацаг­доржийн зохиол нь угаа­­саа эмгэнэлт драм, манай үндэсний анхны
эмгэнэлт драм, анх­ны дуурь гээд их олон талтай юм л даа. Гэвч одоо тоглож байгаа
тавилт нь жүжгийн төгс­гөлийг найраар төгсгөж аз жаргал­тайгаар шийдсэн байгаа.
Өнөө цагт анхны эмгэнэлт хэлбэрээр нь тавих цаг болсон гэх хүмүүс байдаг. Театр
үүн дээр ямар байр суурьтай байгаа бол?

-Л.Эрдэнэбулган найруулагч сүүлчийн шинэчилсэн тавилтдаа харамсаж
явдаг юм билээ. Ер нь эмгэнэлт төгсгөлтэй болгохгүй болов уу гэж бодож бай­на. Яагаад
гэвэл, 1942 онд ардын уран зохиолч Ц.Дамдинсүрэн гуайн баз­сан цомнолоор яваа юм.
Ц.Дамдимнсүрэн гуай хэлэхдээ, “Энэ бол миний зохиол биш, Нацагийн зохиол. Би жаахан
эвлүүлж янзалсан” гэсэн байдаг.

-Хэзээ
ч олны сонир­хол буураагүй явж ирсэн энэ жүжигт тоглосон хүмүүс нь ч манай бүх цаг
үеийн одод байдаг. Хүмүүсийн оюун сэтгэлд хоногшсон Юндэн, Нансалмаа нарыг яг дарааллаар
нь нэрлэвэл ямар дүр зураг гарах бол?

-Алдарт Цагааны Цэгмэд, Г.Гомбосүрэн, Н.Наваан-Юндэн, А.Цэрэн­дэндэв
О.Даваа­дорж,  Д.Лувсаншарав,  Д.Баатар, Ц.Дагва­намдал, Дамиран Г.Хай­дав гээд
үргэлжил­нэ. Нансалмаа гэвэл, Т.Ханд­­сүрэн, Д.Ичин­хорлоо Ө.Эрэн­цэн­норов, Л.Цогзолмаа,
М.Нямсүрэн, Загдсүрэн, Цэвэлсүрэн гэхчлэн мөн дуусахгүй шүү дээ.

-Хөгжмийн
зохиолч Дагвын Лувсаншарав гуай дуулж байсан юм уу?

-Юндэн, худалдаачин хоёрт дуулж байсан юм билээ.

-Монголчууд
хэзээ­нээсээ сайхан эрийг Юндэн гөөгөө гэх юм уу үзэсгэлэнтэй эмэг­тэйг Нансалмаатай
зүйр­лэдэг. Үнэхээр монгол хүний идеал болсон Юндэн, Нансалмаа нар хэдийгээр уран
сайхны дүр боловч бүтээсэн жүжигчдээс нь үлгэр домог мэт шагшигддаг нь хэн хэн байсан
бол оо?

-Эрэгтэй дуучдаас А.Цэрэндэндэв гуайг, эмэгтэйчүүдээс А.Бүтэд гуайг
шагшдаг юм. “Учир­тай гурав”-ын 1000 дахь тог­лолтыг 1979 онд хийсэн байдаг. Нансалмаа
нараас хамгийн олон удаа тоглосон нь В.Сүрэнхорлоо гуай 1039 удаа тоглосон байдаг
юм. Хоролмаад хамгийн олон удаа тоглосон нь Д.Пүрэвсүрэн гуай. Бас л тоолбол
1000 давах байх.

-Өнөөгийн
бидний төсөөлөлд Загдсүрэн гуайг дуурийн урлагийнхаа хувьд үнэхээр онцгой фигур
байсан болов уу гэсэн төсөөлөл байдаг. Яг ямар байсан бэ? 

– Тийм шүү. Загдсүрэн гуай бол Нансалмааг жинхэнэ дуурийн дуучин
л ингэж дуулна гэдгийг анх харуулсан хүн л дээ.

-Тэр
нь хэдэн оны хавьцаа вэ?

– Загдсүрэн гуай 1959 онд төгсөж ирээд л дуулсан хүн шүү дээ.

-Сүүл
рүүгээ бол, Нансалмаа гэхээр ардын жүжигчин Б.Жавзандулам гуай л сэтгэлд буудаг
шүү дээ. Хөгжмийн драмм гэдгийг жинхэнэ утгаар нь төгс гаргаж дуулсан болохоор тэр
байх. Хүний дотоод зөрчил, бүх юмыг л ил гаргаж дуулсан хүн шүү, тийм ээ?

–Жавзандулам бол өөрийнхөө үед маш их өөрчлөлт хийсэн юм шүү. Одоогийн
дуучид ер нь Жавзаагийн л арга барилаар дуулж байгаа юм.

-Таны
сэтгэлд хэн хэн хамгийн гоёор үлдсэн бэ. Хамгийн гоё илэрхийлэлтэй нь?

-Бичлэгээс харахад Цэвэлсүрэн гуай л их гоё санагддаг. Дуулалт дүрээ
гаргаж байгаа сэтгэлийн хөдөлгөөн энэ тэр нь гайхалтай л даа. “Учиртай гурав”-ын
1950 оны тавилт, 1975 онд бичсэн бичлэг байдаг. Маш сонирхолтой. Жишээ нь, Жавзандулам
арай нарийвтар, арай мэргэжлийн тал руугаа дуулдаг бол Цэвэлсүрэн гуайгаас мэргэжлийн
хэрнээ ардын манер харагдаад байдаг.  Тэр
нь сэтгэлд их дулаахан, ойр байдаг.

-Арай
монголжуу гэж үү?

-Цэвэлсүрэн гуай меццосопрано маягийн өтгөн дуугардаг гэсэн үг л дээ.

-Гурван
удаа шинэ­чилсэн найруулгаар тавьсан гэж та хэлсэн. Та үе үеийн тоглолтыг бичлэгээр,
тайзнаас гээд бүгдийг нь үзэж сонссон хүн. Тэдгээрийн тавилтын тал дээр та юу хэлэх
вэ?

-Одоогийн тавилтыг 1976 оныхоор нь болговол их сонирхолтой болох
байх гэж боддог. Яагаад гэвэл, энэ тавилт, хөгжим зэрэг нь маш турш­лагатай мэдрэмжтэй
хүмүүс ихэд бодож тоо­цож хийсэн байдаг л даа. Б.Дамдинсүрэн гуай өөрөө хөгжмийн
най­руул­гыг хийсэн байдаг. 1950 оны дуурь эх цомнолтойгоо яг таардаг. Өөрөөр хэлбэл,
Ц.Дамдинсүрэн гуайн цомнолыг яг дагаж дуулдаг. Одоо тоглож байгаа нь бол нэлээн
өөрчлөөд, урд хойно нь оруулаад, нэмж хасаад холион хийсэн л дээ. Гэтэл уг зохиол
нь өөрөө Монголын сонгодог зохиол юм. “Монголын Ромео, Жульетта хоёр” гэсэн үг”
гэж Э.Оюун гуай бичсэн байдаг юм.

-Таны
эмхэтгэсэн номын нэр юу гэж байгаа вэ. Ямархуу агуулгатай болов?

-“Учиртай гурван толгой дуурийн тухай түүхэн тэмдэглэл” нэр­тэй.
Д.Намдаг, Э.Оюун, Д.Цэдмаа, Л.Эрдэнэ­булган, Нацагдорж, Ц.Дамдинсүрэн нарын бичсэн
зүйлүүдийг түүгээд эмхтгэсэн юм. Миний хувьд, дүрүүдийнх нь тухай л жаахан юм хийсэн.
Бас 1976 оны шинэчилсэн тавилтынх нь тухай бичсэн.

-Улирлын
тоглол­тын хөтөлбөрт төрийн шагналт Х.Билэг­жар­галын “Ламбугайн нулимс” дуурь хоёр
удаа байгаа юм байна. Монголын номер нэг дуурь. Зохиогчийнх нь мэн­дэлсний 60 жилд
танайх юу юу хийх бол?

-Хөгжмийн зохиол­чийн үр хүүхдүүд, гэр бүлийнхэнтэй нь хамтарч дурсамж
концерт хийнэ. Концертын хөтөлбөр нь одоогоор гараагүй байна.

-Х.Билэгжаргал
гуай танай театрт нэг хэсэг уран сайхны удирдагчаар ажиллаж байсан байх аа?

-Манайд нэг дуурь, нэг балет бичиж  тоглуулсан. “Ламбугайн нулимс” бол ойлгомжтой,
Монголын сонгодог дуурь. “Бөртэ чоно” гэж балет нь бий.  Бас их гоё хөгжимтэй. Залуу балетмейстерүүд хөгжмийг
нь нэлээн сонирхож байгаа юм байна лээ. Тэд шинэчлэн тавих талаар юм хийж байгаа
гэсэн.

-Аль
ч төрөл, хэл­бэрийн бүтээл нь аргагүй сонгодог шүү дээ. Гэтэл “Бөртэ чоно” балетыг
бараг анх тавиад тэгсгээд хаагд­сан байх. Одоо хүр­тэл сэргээж тогло­дог­гүй нь
ямар учиртай юм бол?

-Энэ балетыг 1990 онд анх тавьсан юм. Тухайн үед театрын балет анги
хоёр хувааг­даад, гол жүжигчид нь театраас явчихсан юм. Дандаа залуучууд тоглосон
юм билээ, тэр үед. Манай экс дарга Сэргэлэнгийн үеийнхэн л дээ. Жамьяндагва гуай
ч бас явчихсан. Ингээд дахин тоглолгүй, цөөхөн тоглоод зогссон. Уг нь Жамьяндагва
гуайн тавьсан балет.

-Одоо
“Бөртэ чоно”-ыг сэргээн тавихад чухам ямар асуудал тулгарах бол. Сэргээх асуудлыг
хаанаас санаачилж байгаа вэ. Ер нь ямар бүрэлдэхүүнээр тавигдсан балет вэ?

-Тавибал шинээр л тавина гэсэн үг шүү дээ. Санхүү мэдээж нэг номерын
бэрхшээл болно. Анх 12 гол дүртэй, 20 гаруй бүжигчний бүрэлдэхүүн дээр тавьсан юм.
Ч.Жамсранжав гуай удирдсан.

-Танай
хөтөлбөрт Х.Алтангэрэлийн “Төгсгөл­гүй” гэж шинэ балет орж иржээ. Энэ ямар бүтээл
вэ?

-Алтангэрэлийн балет “Төгсгөлгүй” гэдэг нэртэй, танго балет гэсэн.
Цомнолыг нь манай театрын захирал Ч.Мөнхзул бичсэн юм билээ. Одоо дэглэлт хийж байна.
Балетмейстр нь Э.Эрдэнэжаргал гэдэг залуу байна.

 

Н.ПАГМА