Category: цаг-үе

Энэ удаагийн “Өдрийн зочин”-оор Инчоны Азийн наадмын аварга Д.Отгондалайг онцолж байна. Тэр бол Дорнодын хүүхэд. Тэнд төрсөн, өссөн, боксын гараагаа эхэлсэн. Дорнодын боксын дасгалжуулагч Ё.Төмөрбатаа гэж сайн эр бий. Зарим үед Монголын боксын шигшээ баг энэ хүний шавь нараар дүүрчих гээд байдаг. Өнөөдөр гэхэд Улсын шигшээд түүний гарын гурван шавь тоглодгийн нэг нь Азийн наадмын аварга болсон Д.Отгондалай юм. Д.Отгондалай бол түүний тэр олон шавь дотроос гарцаагүй Монголын дэвжээнээс хальж тоглох хүүхэд гэж Ё.Төмөрбатаа аль эрт оношилсон. Тэр нь үнэн байсан нь харагдаж эхэллээ. Гурван жилийн өмнө Д.Отгондалайг Тайванийн эзэн хааны цомд түрүүлэхэд нь бокс сонирхогчид “За энэ нөхөр үзүүлж өгөх юм байнаа” гэсэн итгэлээр харж эхэлсэн. Түүнээс хойшхи түүний амжилтууд энэ өдрүүдэд хангалттай бичигдэж байгаа учраас арай өөрийг бичье.

Тэр сая хэлсэн байна лээ, “Энэ жилийн улсын аваргад түрүүлэхдээ мөн л Ё.Төмөрбатаа багшийн удирдлагад бэлтгэлээ хийсэн” гэж. Үүнийг хүмүүс нэг их анзаарахгүй л дээ, харин багаас нь мэдэх миний хувьд анзаарсан. Учир нь тэрхүү Ё.Төмөрбатаа гэдэг нь одоо бараг 70 нас хүрсэн хүн. Дорнод аймгийн Хэрлэн сумын хойд захад хашаанд тахиа нохой тэжээсэн шигээ сууж байдаг хүн. Тэгсэн хэрнээ боксын улсын шигшээгийнхэн дэлхий, ази гэхчлэн том тэмцээнд явахаар эрчимжсэн бэлтгэлд орохоор хөдөөний тэр тагжгар бор өвгөн хотод ирж бэлтгэлийг нь удирддаг. Яагаад гэвэл үеийн үед түүний шавиар улсын шигшээ дүүрчихдэг болохоор түүнд тийм хүнд даалгавар ирдэг юм. 70 настай өвгөн хоёр гартаа өнөө ламп билүү, хүнд хар юмыг нь зүүчихээд хүүхдүүддээ нүдүүлээд байгаа нь аймаар. Энэ хэрийн насны хүн тэсэх үү. Ийм юм хийж яваа хүнийг чинь одоо аймаар гэж хэлэхээс өөр аргагүй. Ядаж мань эр чинь монгол гэхээсээ оросоор голдуу ярина. За тэгээд бэлтгэл хийлгэж байгаа энэ тэр бол бүр үхмээр. Д.Отгондалайгийн ард ийм нэг аймаар өвгөн дасгалжуулагч үргэлж байдаг болохоор тэр ийм эр зоригтой, тэвчээртэй тулаануудыг үзүүлж эхлэв.

Азийн наадмын аварга Д.Отгондалайгийн тоглолтыг үнэндээ ээж нь үзэж чаддаггүй юм. Энэ хүүг миний бие боксод дөнгөж хөл тавьж байсан 2003 оноос мэдэх болохоор ээжийг нь бас мэдээд байна л даа. Тэр айлын бага хүү. Шулуухан хэлэхэд тийм амар хялбар амьдралд өсөөгүй. Нэг ах нь Дорнод аймгийн зах дээр наймаа хийдэг байсан. Энэ ах нь Д.Отгондалайг сайн боксчин болгохын төлөө олсон бүхнээ зориулсандаа. Тэмцээнд уралдаанд явах зардлаас эхлээд хоол унд хувцас хунар юу эсийг тэр гэхэв. Энэ ах нь л наймаа хийж олсон жаахан орлогоороо болгодог байсан. Өнөөдөр нар нь гарч байгаа ганц хүн гэвэл ёстой тэр муу ах нь л байгаа гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Эхэнд ээж нь түүний тулаануудыг үзэж чаддаггүй гэж хэлсэн. Сая Инчоны Азийн наадмын аваргын төлөө Монголын боксчдоос Д.Отгондалай ганцаараа тоглохоор боллоо гэсэн шуугианыг ээж нь сонсоод тогтож суухад бэрх болсон гэдэг. “Манай муу жоохон бор банди яасан ч том юманд нь оролцож байгаа юм, тэр хүнийг нь дийлэх юм болов уу” гэхчлэн элдвийг бодсоноо ойр тойрныхондоо ярьсан байна лээ. Ингээд тоглолт нь эхэлж зурагтын өмнө бүгд суусан юм биз дээ. Отгон хүүгийнхээ тоглолтыг үзэхээс үргэлж халгаж, сэтгэлээ өвтгөж ирсэн ээж нь тэвчилгүй нэг харах гэж үзжээ. Чадаагүй гэнэ лээ, өмнөөс нь өвдөөд, байж суухын аргагүй болоод гараад ирлээ гэчихсэн Д.Отгондалайгийн охиныг тэвэрчихсэн тоглолт ид өрнөж байх үед гудамжинд алхаж явсан байна лээ. Хүний эх гэдэг ийм л эмзэг, үхтэл үр харамын жишээ. Өнөөдөр монголын боксоос Азийн наадмын анхны аварга болоод байгаа Д.Отгондалайгийн ээжийн хэлсэн “Спортын энэ олон алдартай тамирчдын ээжүүд бүгд л зовж суудаг байх. Гэхдээ боксын спортоор хүүхдээ тоглохыг харж зогсоо эх хүн шиг хэцүү хүн байддаггүй байх гэж бодох юм” хэмээсэн. Д.Отгондалайдаа хэлэхэд “Эх орныхоо нэрийг дуурсгалаа” гэх мэт том юм бодоод яах вэ, ээжийнхээ ачийг хариулж байгаа чинь л сайхан байна. Ингэж бодож байгаа чинь л их олон амжилтуудын эхлэл юм шүү. Д.Отгондалайдаа амжилт хүсье.

УИХ-ын Өргөдлийн байнгын хорооны дарга, УИХ-ын гишүүн Р.Бурмаатай ярилцлаа.

-Иргэдийн өргөдлийг хүлээн авч тухайн асуудлыг шийдвэрлэж өгөхөд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэдэг гэдэг утгаараа Өргөдлийн байнгын хороо иргэдтэй ойр ажилладаг. Иргэдийн зүгээс ямар өргөдлүүд ихэвчлэн ирдэг вэ?

-Өргөдлийн байнгын хороо УИХ-аас батлан гаргадаг хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох, хэрэгжилтэд нь хяналт тавих асуудлаар ирүүлсэн өргөдлийг бүхий л салбараар хүлээн авч ажилладаг. Жилд 2000 гаруй өргөдөл иргэдээс ирдэг. Байгаль орчны нөхөн сэргээлт, учирсан хохирлыг төлүүлэх, ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг хязгаарлах, шүтдэг уул ус, малын бэлчээр, байгалийн дурсгалт газруудыг хамгаалалтад авахуулах, тэтгэвэр тэтгэмж, нийгмийн халамжийн асуудал, малын хулгайн гэмт хэрэгтэй тэмцэх, хүнсний аюулгүй байдал, боловсрол, газрын маргаантай асуудлууд гээд бүхий л чиглэлээр өргөдөл ирүүлж байна. Уул уурхайн үйл ажиллагаанаас болж олон салаа зам гарч бэлчээр талхлагдан, тоосжилт үүсэх, мал, хүний өвчлөл нэмэгдэж иргэдийн аюулгүй орчинд амьдрах эрх зөрчигдөж байгаа талаар хандаж байна. Мөн төрийн албан хаагчдын нийгмийн баталгаа, халамжийн асуудал, шүлхийн голомт дээр олон хоногоор ажилласан байтал ажилласан хугацааны цалин, вакцинжуулах ажил дээр ажилласан зардлыг өгөхгүй байна гэсэн өргөдөл ирж байна.

-Өргөдлийн байнгын хороонд ямар шат дамжлагаар иргэдээс өргөдөл ирдэг вэ?

-Өргөдлийн байнгын хороо болон байнгын хорооны даргын нэр дээр хаяглагдсан бүх өргөдөл шууд ирнэ. Харин бусад байнгын болон дэд хороод Улсын Их Хурлын гишүүдэд ирүүлсэн өргөдлийг манайхаар шийдвэрлүүлэхээр шилжүүлсэн бол бид хүлээн авдаг. УИХ-ын гишүүн өөрт ирсэн өргөдөлтэй эхлээд өөрөө танилцана. Ингээд манай байнгын хороогоор шийдвэрлүүлэх үү, өөрөө шийдвэрлэх үү гэдэг түүний бүрэн эрхийн асуудал. Өргөдлөө шуудангаар, и-майлээр, ТҮЦ машинаар гээд өргөдөл хүсэлтээ гаргаж болох бүхий л хэлбэрээр хандаж болно. УИХ-ын цахим хуудас, манай байнгын хорооны цахим хуудас, facebook, twitter хуудсаар орж санал хүсэлтээ илгээж болно.

-Байнгын хороо ямар асуудлуудыг хэлэлцэх гэж байна вэ?

Байнгын хорооны дараагийн хуралдаанаар малын хулгайтай тэмцэх талаар иргэнээс ирүүлсэн өргөдлийг хэлэлцэнэ. Гэмт хэргийн тухай хуульд малын хулгайг бие даасан зүйл анги байлгах уу, өмчийн эсрэг бусад гэмт хэргийн хүрээнд шийдвэрлэж явах уу гэдэг дээр санал зөрүүтэй асуудал бий. Тусад нь зүйл анги оруулаагүй нөхцөлд нэг хонь хулгайлсан байлаа гэхэд хохирлын дүнгээрээ хэрэг үүсгэх хэмжээнд хүрэхгүй. Тусгайлсан зүйл анги оруулчихаар малын хулгайг заавал ингэж онцлох уу, бас нийгэмд ямар эерэг, сөрөг үр дагавар авч ирэх вэ гэдэг асуудал байна. Малын хулгайн гэмж хэрэгтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийн хэрэгжилтийг шалгаж байна. Цаашлаад Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль, Газрын тухай хууль, Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай, Боловсролын тухай хууль тогтоомжийн хэрэгжилттэй холбоотой олон өргөдлүүдийг хэлэлцэхээр бэлтгэж байна.

-Байнгын хороонос иргэнд ашигтай ямар асуудлууд шийдвэрлэж чадсан бэ?

-Өргөдлийн байнгын хороо 2014 он гарсаар иргэдийнхээ өргөдлийн дагуу 19 асуудлыг хэлэлцэж хуулийн хэрэгжилтийг хангаж, зөрчлийг арилгах асуудлаар Засгийн газарт чиглэл өгөөд байна.

Тухайлбал:

Нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөх сарын орлогын дээд хэмжээг Засгийн газраас жил бүр тогтоохтой холбоотой хуулийн заалтыг хэрэгжүүлж ажиллаагүй зөрчлийг арилгуулах, Засгийн газрын 1998 оны 92 дугаар тогтоолд өөрчлөлт оруулах;

Боловсролын салбарт ажиллаад тэтгэвэр тогтоолгоход олгодог нэг удаагийн мөнгөн тусламжийг зарим шалтгаанаар олгохгүй явж ирснийг шалгаж, иргэдийг хохиролгүй болгох, хуулийн заалтыг хэрэгжүүлэх;

Төрийн албаны хуульд заасан төрийн албан хаагчийн эмчилгээний зардлын 60-аас доошгүй хувийг байгууллагаас олгох хуулийн заалтыг хэрэгжүүлэх, төрийн албан хаагчид тусламж үзүүлэх журмыг өнөөдрийг хүртэл батлан мөрдөөгүй явж ирснийг шийдвэрлэх, шаардагдах зардлыг төсөвт тусгах;

Эрүүл мэндийн салбарын хууль тогтоомжийн хэрэгжилт хангалтгүй байгаа асуудлуудаар 23 заалт бүхий тогтоолыг баталж, Засгийн газарт тус тус чиглэл өглөө.

-Танай байнгын хорооныхон Дорноговь аймгийн Айраг сумын Цагаандэлийн агуйн нөхцөл байдалтай танилцахаар яваад ирсэн гэсэн. Нөхцөл байдал нь газар дээрээ ямар байна вэ?

-Дорноговь аймгийн Айраг сумын иргэдээс гаргасан өргөдлийн дагуу Байнгын хороо ажиллаж байна. Энэ бол олон иргэдийн нийтлэг эрх ашгийг хамгаалж гаргасан өргөдөл. Их хуралд ирж байгаа өргөдлийн дийлэнх нь хувийн шинж чанартай орон гэр хүсэх, сургалтын төлбөр, эмчилгээний мөнгө хүссэн өргөдлүүд байдаг. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын бүрэн эрхэд хамаарахгүй асуудлаар их өргөдөл гаргаж байна. Иргэд хувийн өргөдлөө шийдвэрлэх эрх бүхий байгууллагад хандах хэрэгтэй. Ахуйн шинжтэй асуудлаар туслалцаа хүссэн өргөдлүүд УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхэд хамаарахгүйгээс гадна хориглогдсон байдгийг ойлгох хэрэгтэй. Цагаан дэлийн агуйн асуудлыг манай байнгын хорооны төлөөлөгчдөөс гадна мэргэжлийн хяналтын байцаагчид, нөгөө талаас агуй судлаач эрдэмтдийг оролцуулан шалгаж судалсан. Энэ орчмын газрыг лицензээр таван компани дамжуулан эзэмшиж ашигласан. Энэ хооронд бас нутгийн нэг иргэн энэ агуйгаас хууль бусаар ашигт малтмал олборлох явцдаа дэлбэлж, унаган төрхийг нь алдуулсан гэж байгаа. Ажлын хэсгийн санал дүгнэлт удахгүй гарч байнгын хороогоор хэлэлцэгдэнэ.

-Цаашид яахаар болсон бэ?

-Цагаан дэлийн агуйг улсын тусгай хамгаалалтад авч өгөөч гэсэн иргэний хүсэлт байна. Гэвч орон нутаг энэ тухай шийдвэрээ гарган Их хуралд тавих ёстой. Одоогийн байдлаар орон нутгаас Их хуралд энэ талаар ямар нэгэн хүсэлт шийдвэр ирээгүй байна. Сумын тусгай хэрэгцээнд авсан байна. Мэдээж унаган төрх нь алдагдсан энэ агуйг сэргээх хэрэгтэй болно.

-Арева компанийн үйл ажиллагаатай танилцсан гэсэн. Нутгийн иргэд бол маш бухимдалтай байдаг шүү дээ?

-Улаанбадрах сумын иргэнээс өргөдөл ирүүлэхдээ үхрээс бусад малын дотор эрхтэн усжилт явагдсан, уушги нь яр шархтай, элэг нь цагаан толботой болсон байдаг тул хүнсэнд хэрэглэдэггүй гэжээ. Мэргэжлийн байгууллагаар шалгуулж байж энэ талаар ярих боломжтой болно.

Бидний үйл ажиллагаа иргэд та бүхнээс ирүүлсэн өргөдөлд тулгуурладаг тул Улсын Их Хурал, түүний Өргөдлийн байнгын хороонд хандан хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох, хуулийн хэрэгжилтийг шалгуулах, сайжруулахтай холбоотой бүхий л асуудлаар санал, хүсэлт гарган хамтран ажиллаарай гэж хүсч байна.

Э.БОЛД

Монгол хонины ноосны сийрэг, дулаан хадгалах чанарыг нь ашиглан өндөр чанартай барилгын дулаалга материал хийж байгаа компанийн үйл ажиллагааг сурвалжиллаа. “Дулаан гэр” нэртэй энэхүү компанийн үйлдвэр нь “Нэгдүгээр хороолол”-д байрладаг ажээ.

Үйлдвэр рүү ороход хонины шивтэр хамар цоргиж байв. Байрны нэг хэсэгт том тоног төхөөрөмжүүдийг угсарч, ажилчид ид ажиллаж байна. Харин нөгөө хэсэгт өвсийг дөрвөлжлөөд баглачихдаг шиг хар, бор, цагаан өнгөөр холилдсон ноосыг сайтар шахаж нягтаршуулан баглаж боон, хэдэн давхар болгон хураажээ.

Үйлдвэрийн дарга А.Батсүх үйлдвэрийнхээ үйл ажиллагааг дэлгэрэнгүй танилцуулсан юм. Түүний хэлснээр “Дулаан гэр” компани өнгөрсөн нэгдүгээр сард “Таван богд” группын охин компани хэлбэрээр байгуулагджээ. Дөрөвдүгээр сараас Австри улсын “Демь Вүүл” компанийн барилгын дулаалга хийх технологийг судалж эхэлжээ. Ингэснээр тавдугаар сар гэхэд шаардлагатай тоног төхөөрөмжүүдийг оруулж ирэн үйлдвэрлэлээ эхэлсэн бөгөөд өдгөө байгууллага, хувь хүмүүсийн захиалгаар бүтээгдэхүүнээ борлуулж байгаа юм байна.

Үйлдвэрлэлийн технологийн хувьд хонины хоёрдугаар зэргийн угаасан ноосыг дээр хэлсэн зориулалтын тоног төхөөрөмж ашиглан самнаж задлан, зулаад дөрөв, найман см-ын зузаантайгаар барилгын дулаалга хийдэг юм байна. Өөрөөр хэлбэл, өөр ямар нэг материал оролцуулалгүйгээр дан хонины ноосоор дулаалга хийдэг. Гэхдээ дан ноос нь тээвэрлэх болон ашиглах явцад тасрах, урагдах зэрэг эрсдэл гарч болзошгүй тул нарийн сатуркан утас бүхий торыг ар талд нь бэхжүүлэгч болгон ашигладаг ажээ. Зузааны хувьд хэрэв захиалагч хүсвэл үүнээс зузаан эсвэл нимгэн ч хийх боломжтой юм билээ.

Уг үйлдвэр нь цагт дунд­жаар 150-200 кг ноос боловс­руулдаг бөгөөд 150-200 метр квадрат дулаал­гын материал үйлд­вэрлэх хүчин чадалтай ажээ.

ХОНИНЫ НООС ШАТДАГГҮЙ ШИРХЭГТЭЙ

Хонины ноосоор барилгын дулаалга хийх нь хэд хэдэн давуу талтай ажээ. Энэ дулаалга нь хэдийгээр эсгийтэй ижил дан хонины ноос боловч дулаан хадгалах чадвар нь 1.5-2 дахин их гэнэ. Учир нь тусгай шинжилгээгээр ноосны ширхэг бүр нь голдоо хөндийтэй нь нотлогдсон байдаг аж. Ингэж хөндийтэй байх нь агаарын солилцоогоо хязгаарлачихаж байгаа хэрэг юм байна. Тиймээс ноосон дулаалга нь хөвсгөр байх тусмаа дулаан хадгалах чадвар нь өндөр болдог байна. Харин эсгий нь нягт болох тусам дулаанаа алдах нь илүү байдаг гэнэ.

Хонины ноосны өөр нэг давуу тал нь хөндий­тэй учир чийг тэнцвэржүүлэх чадвар нь өндөр байдаг аж. Тиймээс тасалгааны чийг ихсэх үед 35 хүртэл хувийг нь өөртөө шингээж авч чаддаг байна. Гэхдээ бас тасалгааны агаар хуу­рай­шаад ирвэл чийгээ буцаа­гаад өгдөг онцлогтой гэсэн. Ингэснээр чийгийг тэнц­вэржүүлж, дотроос нь халуун агаараа гаргахгүй ч, гаднаас цэвэр агаар оруулж ирдэг эерэг нөлөөтэй гэж үйлдвэрийнхэн ярив. Түүнчлэн агаарын бохирдол гэх мэт хортой бодисыг өөртөө шингээж устгах чадвартай нь лабораторийн олон удаагийн судалгаагаар нотлогджээ.

Хонины ноосны өөр нэг давуу тал нь галд тэсвэртэй байдаг. Энэ онцлог нь бусад төрлийн ноосыг бодвол хонины ноосны ширхэгээс хамаа­ралтай юм байна. Ноос нь шатал­тын олон улсын Е зэрэглэлд багтдаг. Өөрөөр хэлбэл, шаталтыг дэмждэггүй ширхэгт гэсэн үг юм байна. Тиймээс ноосыг шатаахаар уугисан ч өөрөө аяндаа унтардаг давуу талтай ажээ. А.Батсүх дарга ноосны давуу талыг энэ мэтээр танилцуулав. Тэрээр энэ чиглэ­лээр олон судалгаа хийсэн мэргэжилтэн аж. Энэ сарын эхээр барил­гын дулаал­гын материалын стан­дар­тыг Стандартчлал хэмжил­зүйн газраас батлахад чухал үүрэгтэй оролцсон хүн юм байна.

“Дулаан гэр” нь бүтээг­дэхүүнээ үйлдвэрлэхдээ угаасан буюу шороо тоос, зунгагаас нь салгасан ноос ашигладаг тул эрүүл ахуйн талаасаа маш цэвэр байдгийг ч үйлдвэрийн ажилчид онцолж байсан юм.

Үйлдвэрийн удирдлагын зүгээс тун удахгүй энэхүү материалдаа цагаан эрвээ­хэй­ний боловсруулалт хийх гэж байгаа тухайгаа танилцуулав. Энэ нь эсгийг цагаан эрвээхэй идэж, сүйтгэдэгтэй холбоо­той аж. Өөрөөр хэлбэл, тус үйлд­вэ­рийнхний зүгээс бүтээг­дэхүүндээ боловсруулалт хийс­нээр ноосыг цагаан эрвээ­хэй идэж, сүйтгэнэ гэсэн ойл­голт үгүй болох юм байна.

Түүнчлэн гал тэсвэрлэх, чийгнээс хамгаалах тал дээр ч нэмэлт боловсруулалтуудыг хийж, бүтээгдэхүүний чанартаа анхаарах төлөвлөгөөтэй ажил­лаж байгаа гэдгээ үйлдвэрийн удирдлага хэлж байв.

Ийм онцлог, давуу талтай дулаалгын материалын нэг метр квадратын үнэ нь 3500 төгрөг гэсэн. Дөрвөн см-ын зузаантай нь ийм үнэтэй. Харин найман см-ын зузаантай нь 7000 төгрөг юм билээ.

ЭНЭХҮҮ ДУЛААЛГЫГ МОНГОЛ ГЭРТ Ч АШИГЛАХ БОЛОМЖТОЙ

Өнөөдрийн байдлаар канад технологиор байшин барьдаг компаниуд ихэвчлэн “Дулаан гэр”-тэй хамтарч ажиллаж байгаа юм байна. Учир нь Монголдоо анх удаа ноосоор дулаалга хийж байгаа шинэ туршлага тул эхний ээлжинд компанийн зүгээс бүтээгдэхүүнээ сурталчлах, чанарыг нь таниулах тал дээр нэлээд шаргуу ажиллаж байгаа талаар тус үйлдвэрийн дарга А.Батсүх хэлж байсан. Өнөөдрийн байдлаар хонины ноосон дулаалгыг дээр хэлсэнчлэн канад техно­логиор байшин барьж буй цөөн хэдэн байгууллагаас гадна хувийн байшин барьж буй мөн цөөн тооны хүмүүс захиал­гаар хийлгэж байгаа гэсэн.

Энэхүү дулаалгын бүтээг­дэхүүнийг зөвхөн барилга төдийгүй монгол гэрт ашиглах бүрэн боломжтой. Тиймээс үйлдвэрийн дэргэд тусгай оёдлын цех байгуулан мон­гол гэрийн бүрээс, туурга хэл­бэрээр эсгэж хийж эхэлжээ. Өөрөөр хэлбэл, таван ханатай гэрт тааруулж эсгэж бэлтгэсэн ноосон дулаалгыг ямбуу даа­вуу­гаар бүрж бүрээс хийж байгаа аж. Үүнийг мөн л захиалгын дагуу оёх юм билээ. Дашрамд хэлэхэд, гэрийн бүрээсээр ашиглах уг дулаалгын зузаан нь найман см бөгөөд хоёр, гурван ч давхар хийх боломжтой гэдгийг үйлдвэрийн дарга хэлж байсан. Учир нь хөвсгөр ноос нь маш хөнгөн тул эсгий шиг гэрийн модонд хүнддэнэ гэсэн зүйл огт байхгүй юм байна. Яг ийм буюу гурван давхраар нь ашиглаж байгаа айл өрхүүд ч бий гэсэн.

Нөгөө талаас барилгын дулаалгыг зөвхөн гэр гэлт­гүй орон сууцанд ч ашиглах боломж бий гэнэ. Ингэ­хийн тулд барилгын техно­логио л тодорхойлох шаард­ла­гатай юм билээ. Энэхүү дулаалгыг ашиглаж байгаа байшингуудын хувьд мод эсвэл төмрөөр карказ хийж байгаа бол түүн дотроо хийж, ханандаа бэхлэх байдлаар хийдэг байна. Тиймээс өндөр буюу олон давхар барилгуудад хэрхэн бэхлэх эсэхээ л шийдчих юм бол хэрэглэх боломжтой аж. Өнөөдрийн нөхцөлд арай хялбар талыг нь бодолцон гурав хүртэл давхар, канад технологиор баригдаж байгаа барилгуудад л илүү тохиромжтой гэж үзэж байгаа аж.

ХОНИНЫ НООС БАЙГАЛИЙН ГАРАЛТАЙ, ЭКО ХЭРЭГЛЭЭ

Өнөөдрийн байдлаар үйлдвэр хүчин чадлынхаа 50 хүрэхгүй хувийг ашиглаж байгаа юм байна. Энэ нь дээр хэлсэнчлэн бүтээгдэхүүн нь зах зээлд бүрэн танигдаа­гүй­тэй холбоотой. Тиймээс үйлдвэр ашиглалтад орсноос хойш 50 тонн ноосыг л ашиг­лаад байгаа аж. Уг нь бүрэн хүчин чадлаараа ажиллах юм бол жилдээ 1000 тонн хоёрдугаар зэргийн ноосыг боловсруулж, ашиглах боломжтой юм байна.

Манай ноосон бүтээгдэ­хүүн үйлдвэрлэгчид хонины нэгдүгээр зэргийн буюу маш нарийн ширхэгтэй, цагаан өн­гөтэй ноосоор бүтээгдэхүүнээ хийдэг. Өөрөөр хэлбэл, хоёр­дугаар зэргийн ноос нь бараг шууд хаягддаг гэж хэлж болно. Ийм үед тус үйлдвэр ажиллаж эхэлж байгаа нь малчдын хувьд томоохон дэмжлэг болно гэдгийг ч үйлдвэрийн удирдлага хэлж байна лээ.

“Дулаан гэр”-ийнхэн одоо­хондоо ноос угаадаг үйлдвэртэй гэрээ байгуулж, түүхий эдээ авч байгаа юм байна. Гэхдээ яваандаа үйлдвэрийн үйл ажиллагаа жигдрээд ирмэгц малчдаас шууд авч, өөрсдөө угаах ажлыг төлөвлөн ажиллаж байгаа юм билээ. Ингэснээр үйлдвэрийн зүгээс дамжлага буюу ченжүүдэд нэмж өгдөг өртгийг малчдад өгөх давуу тал үүсэх ажээ.

Өнөөдөр манай барилгын дулаалгын зах зээл нь бүтээгдэхүүнийхээ 90 гаруй хувийг гаднаас авч байгаа. Шилэн хөвөн, базальт, хөөсөнцөр гээд гаднаас авдаг зүйл олон. Импортоор орж ирж буй дулаалгын материал хүний биед хортой нөлөө үзүүлдэг гэнэ. Арьсанд харшил өгдөг зэрэг сул тал ч байдаг аж. Түүнчлэн дулаан хадгалах чадварын хувьд ч ноостой харьцуулшгүй байдаг гэнэ.

Энэ технологийн мате­риал нь Европын болон гадаа­дын олон оронд танигдсан бүтээгдэхүүн юм байна. Учир нь хонины ноос нь бай­га­лийн гаралтай, хүний эрүүл ахуйд ямар нь сөрөг нөлөөгүй. Тиймээс Канад, Австри, Европын холбооны улсуу­дад энэ төрлийн дулаал­гын мате­риалыг өргөн ашиг­ладаг байна. Учир нь дэлхий нийтээрээ байгалийн гарал­тай, эко хэрэглээг эрхэм­лэдэг болсон тул энэ бүтээгдэхүүн Европын зах зээлд хэдийнэ танигджээ. Нөгөө талаас Европт өндөр барил­га барихаасаа илүүтэйгээр ихэвчлэн хаус барьдаг тул хэрэглэгч олонтой аж. Түүнчлэн сүүлийн үед япончууд хонины ноосны чийг тэнцвэржүүлэх чанарыг онцгойлон ашиглах болсон гэсэн мэдээлэл ч байгаа юм.

Энэхүү барилгын дулаал­гыг Австри улсын технологиор хийж байгаа тухай дээр хэлсэн. Тэгвэл Австри улсын цаг агаа­рын байдлыг манайхтай харьцуулахад харьцангуй хүйтэн тул чанар нь хэр байхыг үйлдвэрийн даргаас лавласан юм. Нөгөө талаас бүтээгдэхүүн хэрэглэгчдэд очсоноос хойш анхны өвлөө угтах гэж байгаа билээ. А.Бат­сүх даргын хэлснээр олон улсын болон Монголын барилгын материалын дулаан дамжуулах итгэлцүүр гэх үзүү­лэл­тээр аливаа дулаалгын материалуудыг дүгнэдэг юм байна. Энэ үзүүлэлтийн дагуу бусад дулаалгын материал буюу шилэн хөвөн, базальт гэх мэттэй харьцуулахад дулаанаа хэр зэрэг хадгалж байгаа нь шууд тогтоогддог ажээ.

Т.ГЭРЭЛМАА

БНСУ-ын өдөр тутмын зарим хэвлэл “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын иргэншил солих хүсэлтийг БНСУ хүлээн авсан” гэж бичиж байгаа. Энэ мэдээлэлдН.Энхбаяр нь өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сарын 2-ны өдөр БНСУ-ын иргэн болох хүсэлтээ тавьсан хэмээн тодотгодог. Гарч буй мэдээллүүдээс сонирхвол “Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр нь Монгол Улсад авлигын хэргээр шүүхээс ял сонсч, ял эдэлж байхдаа эрүүл мэнд нь муудаж,хугацаанаасаа найман сарын өмнө суллагдсан.Түүнээс хойш Солонгос улсад эрүүл мэнд, сэтгэл санааны эмчилгээг ойролцоогоор хоёр жил хийлгэж байна. Тэрбээр гэр бүлийнхээ хамтаар Солонгос улсаас иргэншил хүсчээ. Цагтаа улсын Ерөнхийлөгч байсан хүн манай улсаас иргэншил хүссэн нь Монгол Улс түүнийг цөлсөн учраас энэ шийдвэрийг гаргасан. Солонгос улсын Засгийн газрын төлөөлөгч “Н.Энхбаяр нь одоогоор өршөөгдсөн учир Солонгос улсын иргэншил олгоходхоёр орны найрамдалт харилцаанд асуудал учруулахгүй” хэмээн тайлбарласан байдаг. Гэхдээ БНСУ-ын гол томоохон хэвлэлүүдээр энэ мэдээлэл гарахгүй байгааг ажиглагчид хэлж буй юм. Уг мэдээлэлүнэн худал ньнотлогдохгүй байгаа ч Н.Энхбаярын тухай мэдээлэл анхаарал татсаар байна. Иймд энэ талаарх хуулийн заалтууд болон солонгос судлаачийн яриаг тоймлон хүргэе.

БНСУ-ААС ИРГЭНШИЛ ХҮСЭХ ТОХИОЛДОЛ

Тус улс ньцагаачлалын асуудалд болгоомжтой ханддаг орнуудын нэг юм. 1948 оноос хойш тус улсаас гадаадын иргэн улс төрийн орогнол хүссэн түүх байхгүй гэнэ. Харин БНСУ-ындотоодын хуулиар иргэншил хүсэхгурван тохиолдол бий аж. Тухайлбалгэр бүлийн асуудал. Энэ ньтус улсын иргэн гадаадын иргэнтэй гэр бүл болсон бол тухайн улсын иргэншилтэй болохыг хүсэх тохиолдол. Нөгөө нь Гадаадын орнуудад иргэншилтэй байгаа солонгос үндэстэнг иргэншилдээ авах, гурав дахь ньтус улсад удаан хугацаагаар оршин суух буюу таван жилээс дээш хугацаагаар амьдрах гэх мэт зорилтод хүсэлтийг хүлээж авдаг байна. Эдгээр шалтгаанаас гадна БНСУ-д 500 сая воноос дээш хөрөнгө оруулалт хийсэн хөрөнгө оруулагчид удаан хугацаагаар оршин суух эрх олгодог аж.Бас оршин суух эрхийг мөн олгодог. Тэр нь удаан хугацаагаар тус улсад эмчлүүлж буй бол эмнэлгийн бичгийг үндэслэн сар бүр өвчтөнийг тус улсадбайх эрхийг сунгадаг. Эмчилгээ хийлгэж дуусах хүртэл нь оршин суух хугацааг сунгаж болдог байна. Зарим тохиолдолд буюу удаан эмчилгээ хийлгэх нь тодорхой хүнд байнга оршин суух түр паспортыг олгодог бөгөөд өөрийн улсаас явахад ньхурааж авдаг аж.

УЛС ТӨРИЙН ОРОГНОЛ ХҮСВЭЛ ГЭР БҮЛД НЬ ЯМАР ХАМААРАЛТАЙ ВЭ

Хэрэв үнэхээр Н.Энхбаяр гэдэг хүн улс төрийн орогнол хүсч тус улсын иргэншилтэй болсон бол гэр бүлд нь ямар хамааралтай вэ. Үүнийг солонгос судлаач тайлбарлав. Аливаа нэг хүн гадаадын иргэншилтэй болоход тэр хүнийг дагаад гэр бүлийнхэн нь тэр иргэншлийг авч болдог. Тухайлбал, Н.Энхбаяр улс төрийн орогнол хүсч тус улсаас иргэншил хүссэн бол хүлээж авсан тал энэ талаар манайд заавал мэдэгдэх албагүй. Мэдэгдэхийг хүсвэл албан ёсны товч мэдээлэл гаргах боломжтой гэдгийг хэлж байна. Энэ нь олон улсын хууль тогтоомжуудаарбаталгаажсан байдаг гэнэ. Н.Энхбаяр иргэншлээ солилоо гэхэд түүний насанд хүрээгүй хүүхдүүд түүнийг дагах боломжтой. Хариннасанд хүрсэн буюу 20-иос дээш насныханд хамаагүй байдаг гэнэ. Гэхдээ тухайн орогнол хүсэгч өөрөө гэр бүлийнхээ бүх гишүүдийг хүсэлтдээ дурдсан бол ёсоор нь болгож болдог бололтой. Хэрэв хүсэлтдээ дурдаагүй тохиолдолд хамааралгүй юм байна. Нэг үгээр хэлбэл Н.Энхбаяр улс төрийн орогнол хүсч,өөр улсын иргэншилтэй болсон бол түүний хүү Э.Батшугар Монгол Улсын төрийн албанд ажиллах нь ямар нэгэн хууль тогтоомжид харшлах зүйл биш бололтой.

ТУС УЛСЫН ХУУЛЬД ИРГЭНШЛИЙН ТУХАЙ ИЙН ЗААЖЭЭ

БНСУ нь гадаадын улс төрийн орогнол хүсэх асуудлыг хуулиараа хориглосон байдаг гэнэ.Гэсэн хэдий ч Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр нь тус улсаас улс төрийн орогнол хүссэн байж болохыг үгүйсгэх аргагүй юм. Тус улсын Иргэншлийн тухай хуулийн дөрөвдүгээр зүйлд иргэншил авах тухай заажээ. Энэ зүйл ангийн нэгдүгээрт, “БНСУ-ын иргэн болох хүсэлтэй гадаадын иргэн нь Хууль зүйн сайдын тусгай зөвшөөрлөөр БНСУ-ыниргэншлийг авч болно” хэмээжээ. Хоёрдугаарт “Хууль зүйн сайд нь иргэншлийн зөвшөөрөл хүссэн тухай хүсэлтийгхүлээн авбал 5-7 дугаар зүйлд заасаннөхцөлийг хангасан тохиолдолд шалгасны дараа хүсэлт гаргагчидиргэншлийн зөвшөөрөл олгоно” гэсэн байх юм.

Долдугаар зүйлд тусгай зөвшөөрлөөр иргэншил олгох хэмээгээд Нэгдүгээрт, Эцэг болон эх нь БНСУ-ын иргэн, Хоёрдугаарт, БНСУ-д онц их гавьяа байгуулсан хүн, Гуравдугаарт, Шинжлэх ухаан, эдийн засаг, соёл, биеийн тамир спортын салбарт өндөр амжилт гаргасан, энэ нь БНСУ-дхувь нэмэр оруулсан хүн гэж тодотгожээ.

БНСУ-Д ГАДААД УЛСЫН ИРГЭНШЛИЙГ АШИГЛАХГҮЙ БАЙНА

Энэ хуулийн аравдугаар зүйлд анхаарал татах нэгэн заалт байгаа юм. Тэр нь БНСУ-ын иргэншил авсан этгээд гадаадын иргэншлээс татгалзах үүргийг нь зааж өгсөн байна. Дээрх зүйлийн нэгдүгээрт БНСУ-ын иргэншил авсан иргэн нь иргэншил авсан өдрөөс эхлэн нэг жилийн дотор гадаад улсын харьяат иргэншлээс гарах ёстой.

Хоёрт ньдээрх нэгдүгээр зүйлд зааснаас өөрөөр дараахь нөхцлүүдийн (иргэншил авах болзолт нөхцөлүүд долдугаар зүйлийн хоёр болон гурав дахь хэсэг) аль нэгэнд БНСУ-ын иргэншил авсан эхний өдрөөс нэг жилийн дотор гадаад иргэншлээс татгалзах юм уу эсвэл Хууль зүйн сайдын тогтоосноор БНСУ-д гадаад улсын иргэншлийг ашиглахгүй байна хэмээжээ. Энэ хууль нь 2010 онытавдугаар сарын 4-нд шинэчлэгдэн найруулагдсан юм байна. Хууль талаасаа ийм байгаа ч улс төрийн орогнолын тухай асуудал бол тодорхой хүрээний хуулиуд болон зарим шалтгаан нөхцөлийн улмаас шийдвэрлэх бас боломжууд байдаг бололтой.

Н.ЭНХБАЯРТАЙ ХОЛБООТОЙ ЭРҮҮГИЙН ХЭРЭГ ЮУ БОЛЖ БАЙНА ВЭ

МАХН-ын дарга Н.Энхбаяртай холбоотойэрүүгийн хэрэг дахинүүсгэн шалгаж буй тухай мэдээлэлөнгөрсөн наймдугаар сарын эхээр манай хэвлэлээр гарч эхэлсэн. Харин үүний дараа буюу есдүгээр сарын сүүлээр түүнийг БНСУ-ын иргэншилтэй болсон хэмээсэн анхны мэдээлэл гарсан.Харин энэ сарын эхээр БНСУ-ын зарим хэвлэл Н.Энхбаярыг тус улсын иргэншилтэй болсныг зарласан. Цаг хугацааны хувьд дээрх мэдээллийн уялдаа холбоо ийн өрнөж байна. Тэгвэл түүнийг буруутган шалгаж буй хэрэг юу болж байгааг сонирхлоо.

МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр нь 2011 онд “Империал Гоулд” ХХК-ийн өмчлөлийн Сүхбаатар дүүргийн I хороо, Гэндэнгийн гудамжинд орших 900 метр квадрат талбай бүхий (одоогийн МАХН-ын байрлаж байгаа) хоёр давхар байрыг эзэмшил газрынх нь хамт 1.5 сая ам.доллараар худалдан авахаар тохиролцсон байдаг. Улмаар өөрийн төрсөн дүү Н.Энхтуяагийн нэр дээр бүртгэлтэй “Эскон” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Д.Цэнгэлээр худалдах, худалдан авах гэрээ байгуулуулсан. Гэрээнд тухайн байрыг худалдан авах үнийг 500.000 ам.доллар гэж тусган үлдэгдэл нэг сая ам.доллараа өнөөдрийг хүртэл төлөлгүй АНУ-ын иргэн “Г”-д онц их хэмжээний хохирол учруулсан хэмээн үзэж буруутгасан. Түүнд Эрүүгийн хуулийн 148.4-ийн зүйл ангиар эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байгаа. Энэ зүйл ангид”Бусдын эд хөрөнгийг залилан мэхэлж авах гэмт хэргийг онц аюултай гэмт хэрэгтэн, зохион байгуулалттай бүлэг, гэмт бүлэглэл үйлдсэн, түүнчлэн энэ хэргийн улмаас онц их хэмжээний хохирол учирсан бол эд хөрөнгийг хурааж, 10-15 жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ” хэмээн заасан байдаг. Энэ хэрэгт мөрдөн байцаалтын ажиллагаа хийж дусаагүй байгаа гэдэг мэдээллийг эх сурвалж өглөө. Өөр ямар нэгэн хэрэг мөрдөн байцаалтын ажиллагааны үед нэмэгдээгүй гэнэ.

Г.ЯЛГУУН

-ТАЛИЙГААЧ ХАМГИЙН СҮҮЛД Т.ПҮРЭВСҮРЭНГИЙН “ХАДАТ МЯНГАН-2” ДЭЛГҮҮРТ БАРАА БУУЛГАСАН БАЙДАГ-

АПУ компанийн бараа бүтээг­дэхүүнийг хувиараа борлуулж байсан Б.Алтанхуяг өнгөр­сөн сарын 15-ны өдөр гэрээсээ гараад сураггүй болсон талаар “Өдрийн сонин” мэдээлж байсан. Сураггүй болсноос нь хойш хагас сарын дараа Налайх дахь уурхайн нүхнээс цогцос нь олдсон. Цагдаагийнхан талийгаачийг хөнөөсөн этгээдийг илрүүлжээ. Сэжиг­­тэн нь талийгаачийн хам­­гийн сүүлд очсон дэлгүү­рийн эзэн аж. Тэрбээр цагдаа нарт худал мэдээлэл өгч, чулуу хөөлгөхийг оролдож байжээ. Уг хэргийг нэхэн сурвалжиллаа.

ГАР УТАСНААС НЬ ИРСЭН МЕССЕЖ СЭЖИГ ТӨРҮҮЛЖЭЭ

Талийгаач “Ариун алтан тэвш” дэлгүүрийг түрээслэн ажиллуулдаг. Мөн АПУ ком­па­нийн бүтээгдэхүүнийг хувиа­раа борлуулдаг байсан. Өнгөрсөн сарын 15-ны өдөр тэрээр Хужирбулан, Гачуурт, Налайхад борлуулалт хийхээр 7-8 сая төгрөгийн бараатай, дөрвөн сая төгрөгтэй явсан гэдэг. Тэр өдөр 11.00 цагийн орчимд дэлгүүрээсээ хөдөлж, Хонхорт гурван дэлгүүрт бараа­гаа буулгасан байдаг. Хамгийн сүүлд Хонхорын автобусны буудлын дэргэдэх “Хадат мянган-2” хүнсний дэлгүүрт бараа буулгаад хот руу хөдөлсөн гэх таамгийг цагдаагийнхан гаргаж байсан. Учир нь тэр өдрийн 15.40 цагийн орчимд 29-83 УНК улсын дугаартай ачааны микро­автобусаараа хот руу явж байгаа дүрс замын камерт үлдсэн аж.

Замын камерт бичигдэхийн өмнө буюу 14.30 цагийн орчимд эмнэлэгт хэвтэж байсан эхнэр рүүгээ “Хонхороос гарах гэж байна. Эндээс шууд эмнэлэгт очоод авъя” гэж ярьсан аж. Төд удалгүй эхнэр нь залгатал утсаа авахгүй байжээ. Дараа нь 16.00 цагийн орчимд “Одоо­хон очлоо” гэсэн мессеж нөхрийнх нь утаснаас ирсэн нь сэжиг төрүүлжээ. Учир нь талийгаач хэрэглэж байсан гар утаснаасаа мессеж бичиж чаддаггүй байж. Мөн эхнэр нь яаруулаагүй байхад ийм мессеж бичсэн нь сэжиг төрүүлжээ. Тэр орой эмнэлэгт ирж, эхнэр хүүхдээ гаргаж аваагүй, утас нь холбогдохгүй болчихоор гэр бүлийнхэн нь хайж эхэлсэн байдаг. Мөн тэр өдрөө цагдаагийн бай­гуул­лагад мэдэгджээ. Эхний ээлжинд Баянзүрх дүүргийн цаг­даагийн алба хаагчид эрэл хийж байсан. Мөн ар гэрийн­хэн нь хувиараа Налайх, Хонхор, Богд уулыг самнасан ч эд мөрийн баримт ч олоогүй. “Өдрийн сонин”-нд энэ талаарх мэдээлэл гарсны дараа цагдаа нар хүч нэмэгдүүлж, Хонхор, Гачуурт, Налайх, Богд уул, Төв аймгийн нутгийг самнаж байсан.

Талийгаачийг сураггүй болсноос хойш 15 хоногийн дараа эхнэр нь хэвлэлийн бага хурал хийж иргэдээс тусламж гуйсан юм. Тэрбээр “Ханийг минь амьд л өгчихвөл бид юу ч хэлэхгүй. Барьцаалсан бол бусад бараа, мөнгө төгрөгийг нь аваад өөрийг нь өгчихөөч. Энэ талаарх сураг сонссон хүн байвал туслаач” уйлан байж гуйсан. Харамсалтай нь тэр өдрийн үдээс хойш талийгаачийн цогцсыг Налайхын нүүрсний уурхайн нүхнээс олсон юм. Нүүрс ухах гэж байсан хүмүүс уурхайн гүнд цогцос байгааг цагдаагийнхан мэдүүлсэн байдаг. Талийгаачийн цогцос танигдахын аргагүй болсон байсан бөгөөд ар гэрийнхэн нь талийгаачийг өмсөж явсан хувцсаар нь таньсан гэдэг.

Т.ПҮРЭВСҮРЭН ХЭРХЭН ЧУЛУУ ХӨӨЛГӨВ

Талийгаачийг хагас сарын хугацаанд хайж бай­хад ч, бусдын гарт амиа алд­сан нь тодорхой болсны дараа ч “Хадат мянган-2” дэл­гүүрийн эзэн Т.Пүрэвсүрэн ар гэрийнхэнд нь болон, цагдаа­гийнханд худлаа мэдээлэл өгч чулуу хөөлгөж байжээ. Тэр­бээр талийгаачийг өөртэй­гөө чацуу болов уу гэмээр, адилхан нуруутай залуутай инээлдэн ярилцаад явсан гэдгийг ярьж байжээ. Мөн ачаа буулгахад нь тэр залуу тусалж байсан гэж ярьсан байна. Тиймээс эхний үед талий­гаачийн ойр дотно байдаг, найзалдаг хүмүүсийг сэжиглэж байжээ. Бүр түүний ярьсанд үндэслэж нэг хүнийг сэжигтнээр байцаасан гэх мэдээлэл ч бий. Гэхдээ талий­гаа­чийн хамгийн сүүлд очсон дэлгүүр гэдэг үндэслэлээр цагдаагийнхан Т.Пүрэвсүрэнг хараандаа байлгаж байсан бололтой.

Үүнээс гадна талийгаачийн цогцос олдсоны дараа маши­ныг нь Төв аймгийн нутаг, эзгүй газраас машиныг нь олсон. Түүний ачиж явсан бараа хаана байгааг цагдаагийнхан хайж байсан бололтой юм. Ингээд Т.Пүрэвсүрэнгийн дүү­гийн гараашид нэгжлэг хийхэд талийгаачийн авч явсан бараа гарч иржээ. Сэжигтэн хэргээ хүлээсэн ч тоймтой мэдүүлэг өгөөгүй байгаа аж. Энэ хэргийг шунахайн сэдэлтээр үйлдсэн гэж таамаглаж байгаа аж. Талийгаач “Хадат мянган-2” дэлгүүрт бараагаа өгөхдөө их хэмжээний мөнгөтэй бай­гаагаа харуулсан. Үүнээс үүдэж мөнгө, барааг нь ава­хаар дээрх хэргийг үйл­дэх сэдэл төрсөн гэдэг таа­маг бай­гаа аж. Мөн Т.Пүрэв­сүрэнгийн хүүхдүүд хотод сургуульд сурдаг. Хүүх­дүү­дээ авах нэрийд­лээр талийгаачийн машинд дайгдаад хотод орж ирээд гэмт хэргээ үйлдсэн байж магадгүй аж. Талийгаачийн гэр рүүгээ холбоо барьсан, камерт үлдсэн дүрс бичлэгийн цаг хугацаа ч ингэж таарч байгаа гэнэ.

ХЭРГИЙГ БҮЛЭГЛЭЖ ҮЙЛДЭВ ҮҮ

Цагдаагийнханд ийм таамаг бас байгаа бололтой. Учир нь талийгаачийн цогцсыг 15 метрийн гүнд нуусан. Ганцаараа ийм зүйл хийхэд хүндрэлтэй. Мөн сэжигтэн өөрөө талийгаачийн машиныг Төв аймгийн нутагт хүргэж хаясан байдаг. Машиныг нь жолоодож очсон гэхэд эргээд өөр хүний машинтай ирсэн нь тодорхой. Хамт явсан хүн нь анхнаасаа энэ хэргийг мэдэж байв уу гэдэг асуулт бас байгаа. Мөн их хэмжээний барааг гараашдаа нуулгасан нь сэжиг төрүүлж байгаа аж. Т.Пүрэвсүрэнгийн дүү эхнэр, хүүхэдгүй залуу байдгийг ойрынхон нь ярьсан.

Т.ПҮРЭВСҮРЭН ГЭЖ

ХЭН БЭ?

Т.Пүрэвсүрэн 35 орчим настай. Хонхорт төрж өссөн нэгэн. Тэрбээр ах дүү зургуулаа гэсэн. Аав нь хорих ангид ажиллаж байсан гэх яриа байна. Ээж нь насаараа цэцэрлэгийн багш хийсэн нэгэн. Аав ээж нь Хонхорт амьдардаг бөгөөд тэтгэврийн насны хөгшчүүд аж. Т.Пүрэвсүрэн дээрээ гур­ван эгчтэй. Арваад жилийн өмнө гэр бүл зохиож байжээ. Тэднийх бага насны гурван хүүхэдтэй. Том нь гуравдугаар анги бол бага нь хоёр ойтой гэнэ. Эхнэр нь хорооны Засаг даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллаж байгаад өнгөрсөн жилийн хоёрдугаар сард жинхэлсэн аж. Тухайн үед түүнийг хууль бусаар хорооны Засаг дарга болсон гэх мар­гаан гарч, хэдэн хүмүүс хэв­лэлийн бага хурал хүртэл хийж байсан. Хэвлэлийн бага хурал хийсэн хүмүүс түүний тухай “Засаг даргаар ажиллаж байсан Б.Хоожин руу дугаар нууцал­сан утсаар залгаж “Засаг дар­гынхаа тамга, тэмд­гийг өг. Тэгэхгүй бол гэрийг чинь шатаана” гэх зэргээр заналхийлсэн” гэж ярьж байсан юм. Энэ мэт хэл амнаас болж эхнэр нь хоёр сарын өмнө ажлаа өгсөн байна.

Тэднийх “Мянганы гол” хэмээх компанитай. Тус компани нь боловс­руулсан махан бүтээг­дэхүүн борлуулах эрх­тэй­гээр байгуулагдаж байжээ. Энэ компанийнхаа нэр дор “Хадат мянган-2” дэлгүүрээ ажиллуулдаг. Засаг даргаар ажиллаж байх үед нь “Дэлгүүрээ шөнө орой болтол ажиллуулж хууль зөрчдөг” гэх хэл ам ч гарч байжээ.

Т.Пүрэвсүрэнг хонхорын­хон даруухан, тийм гэмт хэрэг үйлдэхээргүй залуу гэж тодорхойлох юм билээ. “Өр зээлнээс болж мөнгөнд шунаж хэрэг үйлдсэн байж болох талтай” ч гэх хүмүүс байсан. Гэхдээ арав гаруйхан сая төгрөгөөс болж хүний аминд хүрч, айлын гурван хүүхэд өнчрүүлж, өөрийнхөө гурван үрийг амьдын хага­цалд оруулсан гэхэд үнэхээр харам­салтайг хонхорынхон ярьж байсан. “Тэрээр prius-20 маркийн машинтай. Өрөнд орсон бол машинаа зараад өгчихмөөр юм. Олон жил дэлгүүр ажиллуулсан учраас овоо хөл дээрээ тогтчихсон. Одоо дэлгүүртээ худалдагч ажиллуулдаг” гэх хүн ч байлаа. Т.Пүрэвсүрэнгийнх дэлгүүрийнхээ хойд талыг өргөтгөж өөрсдөө амьдардаг юм билээ.

Ц.ӨРНӨХ

УИХ-ын гишүүн Ж.Энхбаяртай ярилцлаа.

-Засгийн газрын бүтцийг Их хурлаар баталчихлаа. Танай бүлгийн гишүүд нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Та үүнд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Засгийн газар өөрсдийн алдааг ухаарсан улс төрийн томоохон үйл явц болж байна. Хоёр жилийн өмнө цөөнхгүйгээр баталсан Засгийн газрын бүтэц нь улс орноо цаашид авч явж чадахаа байгаад, бодлого зохицуулалт нь хэрэгжихээ больсон гэдэг нь эдийн засгийн уналт, ажилгүйдэл, төгрөгийн ханшийн уналт, хөрөнгө оруулалт багассан байдал гээд бүхий л зүйл дээр харагдаж байна. Төрийн байгууллага нь авлигад хэр идэгдсэн, бизнесийн орчин хэр байгаа талаар олон улсын хурал боллоо. 126 орны жагсаалт гарахад Монгол Улс 125 дугаарт жагссан байна. Үнэхээр харамсмаар, гутамшигтай байдал нүүрлэчихлээ. Ерөнхий сайд сая улс төрийн алхам хийе гээд бүтцээ өөрчиллөө. Цаашид бүрэлдэхүүнээ нэлээд өөрчлөх байхаа гэж харж байгаа. Нэгэнт нийгэм энэ Засгийн газрыг хүлээж авахаа больчихлоо. Тиймээс нэр бүхий сайдуудыг өөрчлөх ёстой гэж байна.

-Танай бүлгийн зүгээс зургаан яамыг гурав болгохоос гадна зарим сайдуудыг солих шаардлагатай гэж байсан?

-Бүтцийн өөрчлөлттэй холбоотойгоор гурван яамаар тогтохгүй байх гэж харж байна.

-Хариуцсан салбартаа ажил сайн хийгээгүй сайд нарт хариуцлага тооц гээд байгаа билүү?

-Тэгэлгүй яахав. Үндсэндээ зургаан сайд томилогдоно гэсэн үг. Зургаан яам нэгдэж гурван яам болох тул гурван сайдын асуудал хөндөгдөнө. Түүнчлэн бүтцийн өөрчлөлт ороогүй зарим сайд нарыг өөрчлөх ёстой.

-Тухайлбал?

-Эрүүл мэндийн салбарын ажлын үзүүлэлт маш муу байна. ССАЖЯ-ны ажил муу байна. Мөн ҮХААЯ байна даа. Энэ гурван салбар хөндөгдөх байх гэж найдаж байгаа.

-ССАЖЯ-ыг холбогдох яамдад хуваарилж өгөх ёс­той гэдэг санал Төрийн байгуулалтын байнгын хо­роон дээр дэмжигдсэн ч чуулган дээр унасан. Тиймээс ингээд байгаа юм уу?

-Чуулган дээр дэмжигдээгүй ч гэсэн улс төрч хүн л юм бол Ц.Оюунгэрэл сайд онцгой анхаармаар зүйл болсон. Энэ хүн хоёр саналын илүүгээр яамтайгаа үлдлээ шүү дээ. Салбарын бодлого ямар муу байгааг, улс төрийн хэмжээнд хэрхэн дүгнэж байгааг харуулсан тод жишээ. Манай бүлгийн гадагшаа томилолттой явсан хоёр гишүүн ирээд санал өгсөн байхад өнөөдөр Монгол Улсад энэ салбар сайдаасаа болоод байхгүй болох нь байна гэдэг бололцоо бүрэн бүрдсэн гэдгийг энэ хүн харсан байх. Ц.Оюунгэрэл сайд улс төрийн мэдрэмжтэй бол өргөдлөө өгөөд сайдаасаа татгалзах ёстой. Тэгж чадвал яамандаа болон өөртөө зовлон бага хураах юм даа. Цөөнх дээр нэмэгдээд олонхийн 10 гаруй гишүүд санал өгч байна гэдгийг онцгой анхаарах хэрэгтэй. Өчигдөр 10 гишүүн байхгүй байсан тул санал өгөөгүй.

-Ерөнхий сайд өөрийн бүтцийг батлуулчихлаа. Сайд нар томилогдоод явлаа гэхэд эдийн засгийн хүндрэл, ажилгүйдэл, хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх юм уу?

-Одоо үндсэндээ нэг жил зургаан сар ажиллах хугацаа үлдлээ. Гуравны хоёр нь дууссан гэсэн үг. Шулуухан хэлэхэд өнөөдөр макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд хангалтгүй хэвээрээ л байна. Дандаа л муу мэдээ дуулдаж, өсөлт гарахгүй гэж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт багассан хэвээрээ байгаа. Хөрөнгө оруулалтын орчин муудсан хэвээрээ л байна. Бизнес эрхлэх орчин муудсан хэвээрээ л байна. Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл унасан хэвээрээ л байна. Бондын үнэ унасан хэвээрээ л байна. Монгол Улстай холбоотой үнэт цаасны үнэ уналтад орсон хэвээрээ л байна. Гадныхан манайд оруулсан хөрөнгөө татаж эхэллээ. Манай орны уул уурхайн үйлчилгээнд ажиллаж байсан голлох компани болох “Вагнер Ази” тоног төхөөрөмжүүдээ буцаан татаж эхэлсэн. Монголын хамгийн баталгаатай нөөцтэй хоёр том ордын нэг болох Оюутолгойн хувьцаа 23 ам.доллар байсан бол одоо гурван ам.доллар болчихсон. Мөн манайхны үндэсний аж ахуй нэгжүүдийн хөрөнгөө оруулсан Энержи ресурсийн 11 ам.доллар байсан хувьцаа өнөөдөр “0” доллар хэвээрээ л байна. Ямар ч өөрчлөлт анзаарагдахгүй байгаа юм. Түүнчлэн төр өөрөө зэрэгцээд нүүрс ухах гээд орчихсон. Төрийн өмчит Тавантолгойн өр 900 тэрбум төгрөгт хүрчихлээ. Монголбанкны алдагдал нэг их наяд төгрөгт хүрчихсэн байна. Хуулиараа Засгийн газар Монголбанкны алдагдлыг төсөвтөө суулгаад өгчих хэрэгтэй. Валютын нөөц ноцтой байдал хүрсэн. Үнэхээр гэрэл алга. Монголчууд бид харалган бодлогын үрээр алтан боломжийг алдсан.

-Гурван яамыг цөөлс­нөөр нэг тэрбум төгрөг хэм­нэгдэнэ. Тиймээс заавал гурван яам татан буулгаж хөдөлгөөн хийх боломж байгаагүй юм уу?

-Дарга сайд нарын түвшинд л нэг тэрбум төгрөг хэмнэгдэж байна. Доод хөл буюу чиг үүрэг дагасан байгууллагууд хэмнэлт гаргавал их л хэмнэлт гарна. Ингээд цөөлж өгч байгаа нь эдийн засаг дахь төрийн оролцоо тэр хэмжээгээр багасна гэсэн үг. Буруу бодлого, хэм хэмжээгээ алдсан энэ олон тендерүүд, түүнийг дагасан хулгай үүнийг дагаад алга болно. Асар их үр дүн гарах байх.

-Шинээр орж ирэх сайдууд дан дээлтэй байж чадах болов уу. Хуулийн хүрээнд оруулж ирнэ гэсэн битүү хариулт л байгаа?

-Дан дээлтэй байж чадахгүй.

-Та яаж мэдэж байгаа юм?

-Засгийн газарт ажиллах нэг жил л үлдсэн. Одоо эрээ цээрээ алдаж байна. Дээд, доод бүх түвшинд амжих гэсэн асуудал эрчээ авчихлаа. Засгийн газар үүнийгээ хянаж чадахгүй. УИХ дахь олонхийн бүлэг ч хянаж чадахгүй. Хэлхэлдсэн эрх ашгийн зөрчилд орчихсон. Аваа, өгөөнд орчихсон. Одоо ёстой л бужигнуулж өгч байна.

-Хэд хоногийн дараа сайд нар нь томилогдоод гараад ирэх байх. Та харин ирэх хэд хоногийн үйл явцыг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Ардчилсан нам сонгуульдаа орж байна. 2016 оны сонгуульд орох шатрынхаа өргийг өрчихлөө. Мэдээж МАХН-МҮАН-ын “Шударга ёс” эвслээ дэргэдээ авч явахын тулд тэднийхээ уурыг бага хүргэж, тэднийгээ аргадна. ИЗНН-аа дэргэдээ жаахан чирээд явна. Тэр хэмжээндээ суудал нь хадгалагдана гэсэн үг. Дотооддоо улс төрийн асуудлуудаа шийдвэрлэн, үгэнд орохгүй байгаа зарим нэг улстөрч, фракцуудаа тоглолтоос гаргах буюу сонгуульд орох бодлогоо тодорхойлчихлоо. Н.Алтанхуяг улстөрчийн хувьд маш зөв алхам хийж байна. Шинэ бодлого, шинэ бүтцээр явна гээд өнөө гоё үгээ яриад явна. “ЭЗЭН 100” буюу өнгөрсөн хугацааны хариуцлагыг бүтцийн өөрчлөлтөөр аргалаад гарч байна. Энэ бол улс төрийн сайн нүүдэл.

-Сөрөг хүчин хариуцлага тооцно гэдэг асуудлыг их ярьдаг хирнээ “ЭЗЭН 100”-гаар далимдуулан ха­риуцлагаас мултарч байгаа энэ үйлдлийг яагаад дуугүй хараад байгаа юм бэ?

-Ний нуугүй хэлэхэд манайхнаас эвсчих, албан тушаал аваад явчих сонирхолтой хүмүүс байсан. Одоо ч байгаа.

-Тэр нь ямар хүмүүс юм бэ?

-Тэрийг тодруулах нь сэт­гүүлч таны авьяасын асуудал. Бид хангалттай хууртагдсан. Урд бяслаг уячихаад яваад очихоор урагш нь гүйлгээд байдаг даа. Түүн шиг л байлаа. Хамтарна гэдгээр нэг жил улс төрийн ов мэх хэрэглэж МАН-ыг идэвхтэй байх, ширүүн тэмцэл хийх хүчийг нь сааруулсан. Энэ ярилцлагаар дамжуулан өөрийн намынхандаа ч гэсэн үг хэлье. Бид хууртагдаж ханасан. Хамтарч МАНАН байгуулна гэдэг зүүднээсээ сэр.

Энэ бүтцээрээ АН сонгуульд орох бодлогоо тодорхой болгоно. 2016 оны сонгууль бол МАН болон бусад нам гэдэг сонгууль явах нь ээ. Тиймээс урьд өмнө нь байгаагүй хатуу, ширүүн сонгуулийг бид хийнэ. Улс төрийн намууд+цагдаа, шүүх, тагнуул+Ерөнхийлөгчийн институцитэй бид улс төрийн сонгуульд өрсөлдөнө. Сонгуульдаа бэлд. Намынхаа дотоод үйл явцыг шинэчлэх ажил руугаа ор. Анхан шатны үүр хороодынхоо ажлыг сайжруул. Ард түмэндээ хүр. Амьдралын доод түвшиндээ дахиад буу. Та нарынхаа итгэлийг хүлээж чадсангүй гээд уучлалт гуй. Ард түмнийхээ итгэлийг авахын тулд бид хичээн ажиллана гэдгээ ард түмэндээ амла. Бүх зүйлийг доороосоо эхэл. Одоо эвсч эрх мэдэлд хүрээд цаг хожихыг намын гишүүд хүсэхгүй байгаа. Ард түмэн ч хүсэхгүй байгаа гэж би ойлгож байгаа.

-АН сонгууль эхэлсэн гэж хэллээ. Тэгвэл танай намынх хэзээнээс сонгуулийн ажлаа эхлэх юм бэ?

-Бүтцийн өөрчлөлт гэдэг том үйл явцаар маш олон зүйлийг шийдчихлээ. АН+бусад намууд Ардын намын эсрэг сонгуульд орох нь тодорхой боллоо. Эвсэл задрахгүй.

-Та яаж мэдэж байгаа юм?

-Бүтцийн өөрчлөлтөөр мэдэрлээ.

-Одоо Засагт ямар хүмүүс сайдаар орж ирэхийг мэдэж байгаа юм биш биз дээ?

-Одоо хэн сайд болж орж ирэх нь сонин биш. Яаж ажиллах нь ч сонин биш. Одоо сонгуульдаа бэлд. Намынхаа сахилга хариуцлагыг сайж­руулах, анхан шат, үүрийнхэндээ хүрч ажиллах нь бидний эхний хийх ёстой ажил.

-Энэ Засгийн газраас хүлээх хүлээлт байна уу?

-Бодлогын алдаанууд нь хоёр жилийн өмнө хийгдчихсэн. Бид дэлхий ертөнцөд нүүрээ барчихсан. Дэлхийн бизнесийн орчинд монголчууд хулхи, худалч гэдгээ бид харуулчихсан. Монголын ардчилал хулхи гэдгийг дэлхий мэддэг болчихсон. Ардчилал нэрийн доор, улс төрийн намуудын цаана цөөхөн хүмүүсийн хуйвалдаан байна гэдгийг мэддэг болчихлоо. Улс төрийн намуудад итгэх ард түмний итгэл эрс унасан. Хэзээ ч улс төрийн намууд ингэж доошоо орж байсангүй.

-Ирэх оны төсвийн төсөөллийг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Ирэх оны төсвөөр олигтой юм гарахгүй ээ. Энэ бол сонгуулийн төсөв. Нийгмийн зардлыг нэмж цалин, тэтгэвэр эрс нэмэгдэх байх. Ардчилсан нам сонгуульд “Бид цалин, тэтгэвэр нэмсэн” гэж орно биз. Зээлийнхээ үлдэгдлээр зам тавиад “Бид зам тавьсан” гэх байх. “Бид олон байшин барьж орон сууцтай болгосон” гэж сонгуульд орно. Ирэх онд улсын төсвөөр олигтой ажил явахгүй биз дээ. Харин цалин тэтгэврийг нэмэхээс өөр аргагүй байдалд орно. Гэхдээ энэ нь туйлын хортой. Монголын эдийн засаг нийгмийн зардлаа дийлэхээ больно. Олон хүнийг байртай болгоно гэж хэт хөөрөгдсөн зах зээлийн бус зохиомол хэт их нийлүүлэлт, үүнд оролцох төрийн оролцоо үл хөдлөхийн салбарыг дампууруулна. Үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт мөнгөө оруулсан хүмүүсийн хөрөнгө үнэгүйдэх тал руугаа орох байх. Энэ өвлөөс эхлээд үл хөдлөхийн салбар хүчтэй доргино. Харин байр авах гэж байгаа хүмүүст хандаж хэлэхэд “Орон сууц хямдрах байхаа” гэж хэлье. Бид дэндүү их үнэ цэнээр, дэндүү их боломжоо алдаж байж ухааралд хүрэх нь ээ.

Э.ЭНХБОЛД

Монголын ахмад, дунд үеийн эмэгтэйчүүдийн дийлэнх нь мэддэг, та­ньдаг, хүндэтгэн дээ­дэл­дэг “Монголын эмэг­тэйчүүдийн хорооны Сийлэгмаа” гэж нэрлэгд­сэн эрхмийн тухай ун^­шигчидтайгаа хуваалцаж байна. Энэ жил Ц.Сийлэгмаа даргын төрсөн нутаг Төв аймгийн Баян сумын 90 жил, насаараа ажил, амьдралаа зориулсан МЭБ–ын 90 жилийн ой, өөрийнх нь 85 настай зэрэгцэж байгаа юм.

Монголын эмэгтэйчүүдийн байгууллагын түүхийн элч болсон үе үеийн бүсгүйчүүдийн хүндтэй хүн, үлгэртэй удирдагч эрхэмсэг хатагтай Сийлэгмаа даргатай ярилцахад ухаан уужирч, сэтгэл цэлмэн үнэн үйл хоёрын эзэн болсон түүний зам нь тодрох шиг санагдсан.

Нутгийнханд зориулсан концерт эхлэх цагаас хоцрохгүйг хичээж яаран явах зуур яг урд маань монгол дээлээ сайхан өмсч сугадан яваа хоёрын зүг хараа тусч хамт яваа дүүдээ “Хар даа, Буурлууд маань ийм сайхан, Нутаг зоноо хүндэтгээд гоёчихсон явааг нь гэж хэлээд дуусаагүй байтал нэгний нь бүс саарахыг харуутаа би гүйцэж очоод: “Уучлаарай бүс чинь…” гээд засах зуур “Өө гялайлаа хүү минь” гэж эргэх нь манай Сийлэгмаа дарга байлаа. Бид мэнд усаа мэдэлцэн хамтдаа орж олон танилуудтайгаа уулзаж авьяаслаг хөвгүүд охидын тоглолтонд баярлан хөөрсөөр цаг ч нэлээд оройтсон байв.

Сийлэгмаа даргын ханьтай танилцаж “Миний нэр Сүх, би аймагтайгаа чацуу” (91 настай гэсэн үг) гээд инээхэд нь эргэлзэх сэтгэл төрсөн юм.Тэд маань тоглолтын явцад гэрэл, дохио дуу чимээнд залхсан шинжгүй. Тоглолт тарахад би “Хамтдаа явъя даа. Та хоёрыг дөхүүлж өгье” гэвэл “Зүгээр хүүхдүүд минь харьцгаа. Бид хоёр нутгийн ахан дүүстэйгээ уулзаад гэртээ харьчихна. Зоволтгүй гэлээ. Энэ өдрөөс хойш сайхан буурлууд шигээ л наслах ёстой юм даа гэсэн бодол надаас холдолгүй хэд хоноод Сийлэгмаа даргатай утсаар холбогдож нэрийнхээ ард “дарга” гэсэн давхар нэртэй явсан замыг нь сонирхон ярилцлаа.

Сумын бага сургууль төгсч багш болсон1944 он.Сийлэгмаа дарга Сумынхаа анхны бага сургуулийг онцсайн дүнтэй төгсөхдөө шагнуулсан баярын бичиг сайшаалын үнэмлэхээ ( цагаан цаасан дээр бичсэн ангийн багш, захирлын гарын үсэг, сургуулийн тэмдэг дарсан) хожим надад нам, төр, олон нийтийнбайгууллагаас хүртээсэн өндөр дээд шагналын анхных гэж хүндэтгэн хадгалсаар байгаа. Би сургуулиа төгсөөд шинэ үсгийн бүлгэмийн багш болохдоо сурагч байсан үед минь хамгийн ойр байсан захирал Батмөнх, ангийн багш Балжир, аж ахуйн эрхлэгч Ажин нарыгаа дуурайл болгосон бөгөөд тэдний сайн сайхан намайг дагуулсныг насан туршдаа мартдаггүй.

Харин би ямархан шинэ үсгийн багш байснаа санахаар их л сонин байдаг. Миний шавь нар гэж үе тэнгийнхэн, зарим нь надаас ах насны хүүхдүүд байгаа шүү дээ. Улс орны хэрэгцээ шаардлага ийм байсан цаг

Төв аймгийн намын хорооны даргын тушаалаар Авдарбаян сумын Эвлэлийн үүрийн нарийн бичгийн даргын албанд 16 настайдаа томилогдож ажлын гараагаа эхэлснээс хойш алба гүйцэлдүүлж өнөө хүрэхдээ тэр үеийнхээ нийгмийн дэвшил хөгжилд өөрийн оюун ухаан, сэтгэл зүтгэлээ зориулсан.

Эвлэл, эмэгтэйчүүдийн байгууллагад тасралтгүй ажилласан тэртээх он жилүүдийн дурдатгал дурсамж бүхэнд “Дарга” гэсэналбантушаал нэртэй минь хамт. Энэ нь миний сонирхол сонгосон мэргэжилтэй огт холбоогүй тухайн цаг үедээ удирдах байгууллагаас надад өгсөн үүрэг даалгавар, итгэл найдвар байснаар тайлбарлагдана даа гэх даруухан агаад нухацтай үгийг сонсоод ийм л ухаалаг буурлуудын хойч үеийнхэн залгамж нь өнөөгийн залуус шүү дээ гэсэн бодол төрсөн.

Анх залуучуудын дарга болчихоод сумын дарга албаны хүмүүсийн зүгээс өгсөн зааварчилгаа, үүргийг биелүүлж морин дэл дээр баг, сум, айл өрхөөр зай завсаргүй явж байхад ээж аав хоёр минь “Миний охин төрийн ажлыг сайн хийдэг юм шүү! гэж морь сэлгэн хүнс бэлтгэж өгөөд хоцордогсон. Тэд маань бүхий л талаар дэмжиж байсны хүч л дээ гэж яриагаа эхэллээ.

Эмэгтэйчүүдийн байгууллагын холбоотой яриа өрнөсөн үед Сийлэгмаа дарга гэсэн нэр сэтгэлд ойр чихэнд хоногшсон байдаг.

Хүүхнүүд тааралдаад Сийлэгмаа дарга аа! гэхээр нь “Дарга албандаа үлдэж эмээ над дээр ирсэн шүү” гэж хошигноно. Хүндэтгэл гэдэг хүн бүхний хүслээр оногддоггүйзүрх сэтгэлийн илэрхийлэл байдгийн тод жишээ энэ.

Өнөөгийнхөөр бол өсвөр насны охин Сийлэгмаа сумын залуучуудын байгууллагын даргаар томилогдоод ажил үүргээ гүйцэтгэж явах тэр цагт аав, ээж шигээ ахмад хүмүүсийн өмнө үг хэлж үүрэг даалгавар өгөх, санал шүүмжлэлийг нь сонсоно гэдэг яггүй даваа хэдий ч тэдний өмнө мэддэг чаддаг байхын төлөө тэмүүлсэн зүтгэл маань надад ташуур болж байлаа. Нутгийн ард олон, хамтран ажиллагсад, ахмад хүмүүсийн үлгэрлэл, тэдний хичээнгүй байдлаас ихийг сурсан тухайгаа ярилаа.

Тэд яаж нөлөөлж байсны хамгийн энгийн нэгэн дурсамж санаанд нь тод байдаг аж. Мал тооллогоор яваа хүмүүс нэг нь тоог аялгуулан дуудаж, нөгөө нь сампиндаад (ихэнхдээ хятад сампин байх) хонь, ямаа хэдэн тоогоор зөрчихлөө гээд дахин шүүж алдаагаа олж байсан зэрэг зөв шударга ажиллах амьдралын сургуульд суралцсан нь насны минь ажил амьдралын зарчим болж тогтсонгэдгийг сонсоод Үнэн! гэж дотроо талархав.

“Сайн явах санааных” үгийн эзэн болсон Сийлэгмаа охин малчин залуу Бадмаа­нямбуугийн хамт МХЗЭ-ийн 11 дүгээр их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдож оролцсоны дараа залуу насны ахин дэвших хүсэл тэмүүлэлдээ хөтлөгдөн удирдлагадаа уламжилснаар дэм­жигдэн Намын шинэ хүч­ний дээд сургуульд онц суралцаж төгссөн маань миний насан туршийн боловсролын суурь болон зуунаас зуунд түүх бүтээлцэж явна. Залуу насны дурсамж дүүрэн бидний хэдэн нөхөд уулзахаараа ангийн охид, хөвгүүд гэж хөөрөлдөвч эзгүйрсэн нөхдийнхөө орон зайг үгүйлэн дурсч улс орноо хөгжүүлэхийн төлөө зүтгэж явсан шударга замаараа бахархан баяр гуниг хөөр зэрэгцдэг юм. Эдний маань дотроос олон хүн нэгээс хоёр дээд сургууль төгссөн боловч НБХДС (Намын боловсон хүчний дээд сургууль)-аа хамгийн ихээр дурсдаг даа хэмээн онцолсон юм.

Сургууль төгссөн боловсон хүчнийг салбарын удирдах байгууллага нь эх орны хэрэгцээтэй газарт томилон ажиллуулдаг байсан тэр л зарчмаар 1953 онд сургуулиа төгсөхөд МАХН (хуучин нэрээр)-ын Төв хороо эмэгтэйчүүдийн хэлтэстээ зааварлагчаар томилов.

Тэр үед МАХН-ны ТХ-ын эмэгтэйчүүдийн хэлтэс, Монголын хөдөлмөрчин эмэгтэйчүүдийн хэлтэс, Монголын хөдөлмөрчин эмэгтэйчүүдийн төв зөвлөл гэсэн хоёр байгууллага нэг аппараттай байсан бөгөөд Сийлэгмаа бүсгүйн ажлын анхны гараа нь нам болон эмэгтэйчүүдийн хоёр дээд байгууллагад нэгэн зэрэг ажиллах азтай хариуцлагатай албан тушаалаар эхэлснээс хойш Монголын эмэгтэйчүүдийн байгууллагын удирдах албыгтасралтгүй 27 жил хариуцлагатай хашсан ажээ.

Монголын эмэгтэйчүүдийн байгууллага үе үеийнхний хөгжил дэвшлийн манлайд хошуучлан нийгмийн харилцааг боловсронгуй болгоход онцгойлон анхаарч ирсэн түүхэн цаг хугацаанд өгсөж уруудаж байсан хэдий ч эх орон ард түмнийхээ эрх ашгийн төлөө тууштай, идэвх санаачилгатай ажилласаар 90 жилийн ойтойгоо золголоо гэж Сийлэгмаа дарга ярьж сууна.

Ажиллаж байх хуга­цаан­даа ажил үүргийн хуваариар хариуцсан ажлаас гадна өөрөө санаачлан хэрэгжүүлсэн цөөнгүй ажилдаа сэтгэл баяртай явдаг тухайбидний яриа үргэлжилсэн юм. Улс орны хэмжээнд сүү цөцгийн тосны төлөвлөгөөг биелүүлээгүй аймгуудад “Улаан туг” аялуулан “Ар­вин саамын баяр”, “Төлийн баяр”-ыг холбогдох бай­гууллагуудтай хамтран зохион байгуулж Архангай аймгийн Хангай сум зорилтоо 106 хувиар давуулан биелүүлж хоцрогдлоос гарч амжилт гаргасны төлөө “Арвин саамын баяр” хийж, МЭХ-оос “Дурсгалын туг” мөнгөн бүслүүртэй агар зандан хувин дурсгаж, амжилт бүтээл ундарч байсан жишээтэй.

Эмэгтэйчүүдийн чөлөөт цагийг зөв боловсон өрнүүлэхэд туслах,гэгээрүүлэн соёлжуулах зорилгоор эмэгтэй шатарчдын анхны тэмцээн явуулж оюуны өндөр чадавхитай олон сайхан хүүхнүүдээр илтгэгчдийг бэлтгэн лекц ухуулга хийж Зөвлөлтийн эмэгтэйчүүдийн байгууллагын туршлагаар “Гэр бүлийн баяр”-ыг Налайх хотод зохион байгуулан нийтэд дэлгэрүүлж эмэгтэйчүүдийн анхан шатны байгууллагын ажлыг жигд сайржуулах зорилгоор “Улсын тэргүүний зөвлөл” шалгаруулах болзол зарлан үе шаттайгаар шалган дүгнэж тэргүүлсэн байрын зөвлөлийн дарга нарыг Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойн баяр, Москвагийн олимпод зочноор оролцуулж байсан гээд өөрөө сэдэж бусадтай хамтарч баггүй ажлыг амжуулж зав чөлөөгүй ажиллаж байдагсан. Олон сайхан хүүхнүүд идэвхийлэн ажиллаж байсны нэг нь ДБЭТеатрын улсын тэргүүний эмэгтэйчүүдийг зөвлөлийн дарга, хүүхдийн дуучин В.Дол­гор 1985 онд МЭ-ийн V их хурлаар “Монгол Улсын гавьяат жүжигчин” цолыг хүртэж байсан юм. “Хүүхнүүдийн дарга” болж тэднийхээ төлөө нэгэн насныхаа ажил амьдралыг зориулна гэдэг их л сайхан үйлс. Та их азтай хүн юмаа. Энэ чиглэлээр мэргэшсэн удирдагч эмэгтэй юм даа гэж намайг хэлэхэд “Эмэгтэй хүн болж төрсний хувьд эмэгтэйчүүдийн дээд байгууллагад багтаж Монголын эмэгтэйчүүд тэдний гэр бүл, үр хүүхдийн сайн сайхан амьдрал, нийгэмд тустай үүргийн төлөө улс орныхоо хөгжлийн төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж явахдаа ажлыг нь ч амжуулж буяныг нь эдэлж ирлээ” гэж төр түмний буяныг хүртсэнээ тодотгож хэллээ.

МЭБ-д ажиллахдаа нэгэн зорилгод чиглэсэн хүүхнүүдтэйгээ эв найртай хамтран зүтгэж явсны дотор их жанжин Д.Сүхбаатарын гэргий С.Янжмаа, төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн С.Удвал нартай хамтран ажиллаж байсан маань их хувь тавилан, нэр төрийн хэрэг гэж бахархаж байдаг юм. Тэд маань ухаанаараа нарлаг өдрийн цэлмэг тэнгэр шиг орчноо цэлмээсэн сайн ч удирдагчид, сайхан ч хүмүүс.

Туулсан зам, уулзаж учирсан сайхан хүмүүс, зорьж хийсэн ажил, зорчиж зочилсон орон улсынхаа тухай МЭБ-ынхаа 80 жилийн ойгоор дурсамжийн номоо толилуулсан нь миний гэхээсээ илүү эмэгтэйчүүдийн байгууллагын түүхэнд тустай бодит үйл явдлын эзний өгүүлсэн баримт болон үнэлэгдэх үнэ цэнэтэй бүтээл. Бидний залуу үед боловсон хүчнийг сонгох, дэвшүүлэх, сургаж дадлагажуулах гээд үе шаттайгаар дарга бэлтгэдэг бодлого хэрэгжиж байж дээ. Намайг эвлэлийн XI их хурал дээр үг хэлсний дараа эвлэлийн ажилтнуудын дунд “Авдарын Сийлэгмаа” (Авдархангай сумын ХЗЭ-ийн үүрийн дарга байсан) гэж нэрлэгдэх болж хөдөө нутгийн залуучуудын даргын ажлын гараанаас удирдах ажилтан болох зам эхэлж, ажил амьдралын замд идэвх зүтгэл, санаачилга, туршлага маань намайг МЭБ-ны хариуцлагатай нарийн бичгийн даргын байранд бат уяж байлаа.

Би хийе гэсэн бодолдоо тууштай, эхэлснээ дуусгаж байж санаа амардаг, энэ нь миний араншин гэж хэлсэн юм. Үнэхээр ч Сийлэгмаа даргын санаснаа ажил болгодог чадвар, төлөвлөсөн ажлын гүйцэтгэлийг хянаж хугацаанд нь үр дүнг тооцдог гээд олон арга барил нь эмэгтэйчүүдийн сонгуультнуудыг ажил хариуцах чадвартай болгон сургаж удирдах ажилд дэвшихэд нөлөөлсөнтэй олон хүн санал нийлнэ.Олон жил хамт ажилласан Г.Улаан: Намайг МЭХ-д дэвшин ирэх үед (1970 оны дундуур) Монголын сор болсон олон сайхан хүүхнүүд идэвхийлэн ажил өрнөсөн ихээхэн өрнүүн бүтээлч үе байлаа. Тэднийг хараад бахархаж бас сүрдэж байсан даа. Манай Сийлэгмаа ажил хариуцах чадвараар өндөр, аливаад итгэл найдварын эзэн хүн дээ. Хувийн талаасаанэг л зантай тайван тогтвортой, найрсаг эмэгтэй учраас хүмүүс ч өөртэй нь энгүүн сайхан харилцаатай байдаг гэж ярихыг нь сонсч байсан минь санагдлаа.

Сийлэгмаа даргын ажил хэрэгч эрхэм чанарын нэг нь гадаад дотоодод томилолтоор явсан тэмдэглэлийг чамбай хөтөлдөг нь ямар ч хүний тусган авах онцлох зүйл.

“Эмэгтэйчүүдийн хорооны Сийлэгмаа” дурсамжийн номыг уншаад монгол эмэгтэйн зүс царай, зүрх сэтгэл, үйлс бүтээл, өнгөрүүлсэн замнал, дурсах хүндэтгэлийн бахдам жишээг мэдэрч баярлаж бас талархсан.

Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн V их хуралд оролцохдоо (1963 он) сансрын анхны эмэгтэй нисгэгч В.Н.Терешковагийн хүлээн авах ёслолд оролцсон, Олон улсын уулзалт хөдөлгөөн анх үүссэн Дани улсын нийслэл Копенгаген хотноо Мартын 8-ны 50 жилийн ойд Сүхбаатарын Янжмаа тэргүүтэй төлөөлөгчдийн хамт монгол бүсгүйчүүдийнхээ урласан гар урлалын бүтээлээр гайхагдан Баянхонгор аймгийн Даваагийн Сумъяагийн хатгамлыг хурлын тэргүүлэгчдийн байранд байрлуулсныг хараад догдолж байсан, БНХАУ-ын социалист орны эмэгтэйчүүдийн төлөөлөгчдийн дунд хөдөлмөрийн баатар ногоочин Долгор, ажилчин Дулмаа нарын хамт зочлох үеэр Мао Цэо Дунтай гар барин мэндчилж “Бид нөхдөөс ч сурна, дайснаас ч сурна. Цэцэг бүхэн дэлгэрэг, эрдэмтэн бүхэн уралдаг” гэсэн үзэл санаа дэвшүүлж (бүх нийтээрээ хөх цэнхэр цагаан саарал хувцас өмсч байсан)иргэддээ хандан “Манай ард түмэн цэцэг шиг хувцаслах хэрэгтэй” гэж Дэн Сяо Фин-ийн хэлэхийг сонсч байсан тэмдэглэл нь өнөөдөр номын хуудсаар амилж бидэнд сонсогдож байх жишээтэй.

Эрхэмсэг хатагтай С.Удвалын 90 насны ойн үеэр Сийлэгмаа даргын үг хэлж байхадсуудал зэрэгцэн суусан ахмад сэтгүүлч МУСГЗ Дорждулам “Сайхан үг хэллээ. Сийлэгмаа бол Монголын эмэгтэйчүүдийн байгууллагын анхдагч зүтгэлтнүүдийн нэг төдийгүй ажил хэрэгч сайхан эмэгтэй. С.Удвал дарга ихэд үнэлдэг бас талархан хүндэтгэдэг байсныг нь би ажил төрлийн шугамаар эртний мэдэх болсон юм. Эмэгтэйчүүдийн байгууллагын хамгийн хүндтэй шилдэг эмэгтэйчүүд, удирдагчидтай хамт ажиллаж байсан түүхэн хөгжлийн үе үеийнхний төлөөлөл туршлагатай удирдагч шүү дээ гэж талархан үнэлж байхыг ч сонсч суулаа. Саявтар би гавьяат багш, профессор С.Хандсүрэнтэй уулзах үеэр “Манай сумаас төрсөн томчуудын нэг нь Сийлэгмаа дарга ба түүнийг эмэгтэйчүүдийн байгууллагын удирдагч гэдгээр нь хүүхнүүд ихэд хүндэлдэг юм” гэсэн. Сийлэгмаа даргыг сайн мэдэх цөөн хүмүүстэй ажил төрлийн чиглэлээр түүнтэй холбогдуулсан яриаг эргэн сонссон маань энэ. Хэрэг болгоод хэн нэгэнтэй зориод уулзвал олон сайхан сэтгэгдэл сонсох нь мэдээж билээ. Хэн нэгэнд сэтгэл зүтгэлээрээ, амжилт бүтээлээрээ, алдрын замаараа үнэлэгдэх гэдэг том шагнал. Шагнал бүхэнд дурсамж байдаг. Сийлэгмаа дарга Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, Алтан гадас одонгоор 2 удаа, МЭБ-ын 50 жилийн ойгоор Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнагдсан.

Бид хоёрын яриа аав ээжийнхээ тухай ярианд очлоо. Дарга ярьж байна.

“Аав минь их гүдэсхэн, ажилсаг, түшигтэй, ….нуруутай шударга, жинхэнэ өрхийн тэргүүн. Ээж минь ажилсаг, уран, үг дуу цөөнтэй, олон хүүхэд төрүүлж өсгөсөн урт насалсан буурал байсан.

Би тэтгэвэрт гарснаасаа хойш монгол дээл оёж сураад 50 орчим дээл оёлоо. Хүүхэд залуучуудыг монгол дээлээ сайхан өмсч байхыг зөвлөдөг. Гэрийнхээ бүх хүмүүст оёсон дээлээ өмсгөөд зургаа татуулснаа сонирхуулав.

Хүн гэдэг ертөнц өөрөө өөрийнхөө түүхийг бүтээдэг болохоор итгэл зүтгэл, санаачилга тэмүүллээрээ орчноо гэрэлтүүлж байдаг тэр л тод гэрлийн нэг нь Сийлэгмаа дарга мөнөөс мөн. Одоо тэрээр МЭБ-ын ахмадын зөвлөлийн дарга. Дарга гэдэг нэр хүндийг даруухан бас хүч чадалтай хийж гүйцэтгэсэн сайхан эмэгтэйн тухай цухас өгүүлэхийг зорьсон минь энэ. Насаараа бие биеэ түшиж үр хүүхдээ тойруулан суугаа Сийлэгмаа даргын хань Сүх гуайтай ярихад бас л сайхан. Намайг цай уух зуур “Өвгөн маань сүү, тараг авахаар явсан. Уул нь чамайг ирэхээр өөрийнхөө гарын хуушуур хийж өгнө гээд л байсан энэ хоол манай гэрийн брэндшүү дээ гэж Сийлэгмаа даргыг хэлэхэд нь би дотроо их л баярлаж ийм өндөр насалсан буурлаар хоол хийлгэж иднэ гэдэг буян нь ахадсан хэрэг болох байх даа гэж бодсон. Төдөлгүй хаалга дуугарч зээ охин нь орж ирээд бид хоёрыг ярих зуур өвөөгийнхөө захиалгат хоолыг хийгээд оруулж ирэв. Үдийн хоолонд Сүхээ гуай бид хамтдаа байж ойр зуурын сонин ярьж суухдаа энэ давхарт хүргэнийх нь байдаг, ойрхон амьдарч хүүхдүүд ньсанаснаараа аав ээж хоёрыгоо амар тайван суулгаж хайрыг нь хүртэж халамж анхаарлаа тавьж байгаа нь сайхан санагдлаа. Хэд хоногоос зусландаа гарна гээд хоёр хөгшний хөл хөнгөрсөн харагдана. Сүх ах Хар хорин захаас авчирсан шинэ таргаараа намайг дайлав.

Хоёулаа Төв аймгийн Баян сумын улс. Бага наснаасаа айл саахалт байж малчин айлын хүүхдүүдийн адил хурга тугал хариулж, аргал ус зөөж дулааны улиралд ихэвчлэн хөл нүцгэн өргөс харгананд хатгуулж зуны сайхан шиврээ бороонд нүцгэн гүйж өссөн хүүхдүүд. Харин Сүх ах багадаа ламын хүрээнд шавилан сууж оюун ухаан задарч бурханы номд суралцаж байсан гэсэн.

Тэрээр багш, ня-бо гэсэн хоёр мэргэжилтэй. Манай аймгийн төв нийслэлд байх үед шинэ үсэг бичгийн анхдугаар курс нээгдэхэд Баян сумаас Цэндийн Намхайдорж бид хоёр суралцаж эхлээд латин үсэг залгаж байгаад дараа нь шинэ үсэгболон шийдвэрлэгдэж шинэ үсгийн эхний бүлгэмийн тайлагдсан бидний 3 хүн 100 төгрөгөөр шагнуулж сумынхаа анхны шинэ үсгийн багш болоод хуучин үсгийн багш нар, сумын дарга удирдах хүмүүст багшнь болсон маань ажлын гараа байсан бөгөөд 6 сар багшлаад 600 төгрөгийн цалин авч гэртээ баяр хөөр дүүрэн харьж байсан маань мартагддаггүй юм.

Бид хоёр багаасаа ижил дасал болж үерхсээр 1952 оны хавар намын сургуулийн дэргэд сангийн гэр барьж өөрсдийн хүчээр айл болно гэсэн бодлоороо хоёулаа ажил хийж гэрээ төвхнүүлээд аав, ээж ахан дүүс маань цугларсан хүнс хоол элбэгтэй, хүн хөл ихтэй сайхан айл болж 60 гаруй жил амьдарч өнөөг хүрлээ.

Нэгэн үе Сийлэгмаа маань МЭХ-д би Улсын хянан шалгах комисст ажиллаж байлаа. Төмөр замын анхны албаны ерөнхий нягтлан байж, Гадаад худалдааны яаманд ажиллаад тэтгэвэрт гарсан.

Хүн бүхэн зөвийг санаж сэдэж явбал бүтэхгүй зүйл гэж үгүй. Аливаа бүтээх үйлд эв нэгдэл хэрэгтэй. Миний бахархал бол Авдарбаяны хурдан морьтой удмын хүн. Манай удмын морь 1938, 39 оны улсын наадмаар төвд 3 түрүү улсад 3 түрүү авч байсан. Хурдны морийг унаж байсан 2 хүүхэд одоо амьд сэрүүн байна. Улсдаа үнэн сэтгэлээр хөдөлмөрлөсөндөө сэтгэл тэнийн үр хүүхдүүд өргөн олныхоо сайн сайхныг үзэж, сонсч сууна гэдэг насны буян юм даа, Аав минь надад “Олонтой яв. Хүнд тус бол” гэсэн үгийг захьсныг би насан туршдаа санаж явдаг даа гэх Сүх гуайн яриа бол хүн бүхний санаад явах аавын үг.

Удамтай, ухаантай Сүхээ, Сийлэгмаа гэдэг хоёр сайхан бууралтай ярилцаж суусан сайхан хугацааг санах бүрдээ уулзсан ерөөлдөө баярлаж айл гэр бүхэнд амар амгалан тэгш дүүрэн байхын жаргалыг бэлгэдэж суулаа.

С.МӨНХДЭЛГЭР

2014 о

“Үлэмж биет” А.Ичин­норовын багын найзтай уулза­хаар Батцэнгэл сумын нутаг дахь Хутагтын амыг зорьсон юм. Тэнгэр хангай хуйсагнаж, бороо ганц хоёр дуслах ажээ. Мөн Хутагтын эхний модот уулсын хэнхдэгээр манан буужээ. Холоос хангай нутгийн уулс сүрдэм харагдана.

“Хадаа аварга жижигхэн биетэй Бадарч гэдэг хүнтэй үй зайгүй найзалдаг байсан гэдэг. Ичко бид хоёр яг тэдэн шиг. Нэг нь динозавр шиг том, нөгөөх нь хариугүй жижигхэн биетэй. Манай сумын үеийн­хэн, сургуулийнхан бид хоёрыг тэмээ, ямаа хоёр явж байна гээд л их шоолдог байлаа. Бид хоёр ёстой л хар багын найзууд” хэмээн ярих залууг Б.Гомбосүрэн гэдэг. Батцэнгэл сумын хоёрдугаар багийн малчин.

“ЯПОН ХЭЛ ЯАЖ СУРСНЫГ НЬ ГАЙХААД БАЙГАА. БИД ХОЁР ГАДААД ХЭЛЭНДЭЭ МУУ Л АВДАГ БАЙСАН ДАА”

Ичкогийн багын найз Б.Гомбосүрэн саяхан шинэ гэр барьж, хурим найр хийжээ. Гэргий нь амар­жаад удаагүй болохоор сумын төвд дулаан газар хэд хоног байж шинэ хүнээ торниулахаар явсан байв. Харин гэрийн эзэн Б.Гомбосүрэн аавынх­тайгаа айлсан намаржиж байна. Намрын сүүлч сараас өвөл­­жөө рүүгээ нүүх гэнэ. Түүнтэй найзынх нь талаар хөөрөлдлөө. Түү­нийг нутгийнхан нь Өөдөө хэмээн дууддаг байна.

–А.Ичинноров та хоёрыг бүүр багын найзууд гэж сонсоод таныг зориод ирлээ. Найзынхаа ямархуу хүүхэд байсан талаар ярихгүй юу?

-Ичкотой саяхан утсаар ярьсан. Япон явснаас нь хойш холбоо бариагүй ч сэтгэлдээ бол мөнхийн найзууд шүү дээ.Тэгээд мэргэжлийн сумод амжилттай яваа юм чинь аягүй бол утсаа авахгүй байх гэж бодсон ч “Залгаад үзье. Хуримаа хийсэн гэдгээ хэлнэ” гэж бодоод залгасан. Тэгсэн хэдхэн дуудуулаад л утсаа авч байна лээ. “Зурагтаар чиний барилдахыг хараад л байгаа шүү. Найз нь хөдөө малаа хариулаад л байж байна даа” гээд ярьсан. Бид хоёр дөрөв дэх өдрийн барилдааны үеэр ярьсан юм аа. Ичко яг л хэвээрээ байна лээ. “Найз нь бэлтгэл сургуулилтаа хийгээд тэмцээндээ ороод л байж байна. Хуримаа хийсэнд баяр хүргэе. Тэгж байгаад найзындаа тухтай очно” гэж байна лээ. Би Ичкогоос “Чи япон хэл яаж сурсан юм бэ” гэж сонирхоод асуусан. Бид хоёр гадаад хэлэндээ тааруу, муу л авдаг байсан. Орос, англи үг ерөөсөө хэлж чадахгүй. Хэл дультраад, дандаа буруу хэлдэг байсан байх өө. Тэгээд яаж Япон хэл сурсан гэдгийг асуусан. Тэгсэн өөдөөс японоор яриад гайхшруулсан. Япон хэлээр ус, цас шиг л ярьдаг болсон байна лээ. Тэгээд намайг шоолж инээж байснаа “Хичээвэл их амархан сурдаг юм байна. Чи япон хэл сурна гэвэл би зааж өгнө шүү” гэж байна лээ. Бас манай ямааг хамт самнаж, хөглөж байсан дурсамжаа ярьж зөндөө инээлдсэн.

–Ямархуу хүүхэд байв?

-Ичко бага байхын л уургүй, тайван, сайхан ааштай хүүхэд байсан. Бүдүүн биетэй мөртлөө их хурдан гүйнэ. Бага байхдаа бусад хүүхэдтэй хөөцөлдөөд гүйхээр бүгдийг нь бариад авдаг байсан. Ангийнхаа хүүхдүүдийг хочилж шоолдог, хамгийн сахилгагүй, их үймүүлдэг хүүхдүүд байлаа. Ер нь Д.Дашдорж бид гурав салахгүй найзалдаг байсан. Өглөө хичээлд явахдаа, өдөр хичээлээ тараад, орой бараг л нэгнийдээ хонох шахна. Хаврын сурагчдын амралтаар хамт ямаа самнана. Манайх Ш.Алтанхуяг ахынхтай хаваржаа ойрхон. Тэгээд л жижиг гэрт ямаа оруулж байгаад самнана гэж үзүүлж гарна. Сумын төвд байхаараа таалагддаг охидууд дээрээ очиж дуудна. Манай хүн ангийн нэг охинд сайн. Бид хоёр тэр охиныд мөн ч олон удаа очсон доо. Оччихоод юу ч ярихгүй зогсож, зогсож бараг шөнө болсон хойно ээж, аавд нь хөөгдөх шахам явцгаана.

–Тоглож өссөн найзыгаа барилдахыг зурагтаар харах сайхан биз?

-Үнэхээр сонин, огшоод л явчихна. Барилдаан нь дөнгөж эхлэх үед нь би хот орж таарсан. Тэгээд хотод байдаг найзууддаа “Энэ миний багын найз” гэж хэлэхээр хүмүүс надад хүртэл баяр хүргээд байна лээ. Тоглож өссөн найзыгаа барилдахыг нь зурагтаар хараад сууж байх үнэхээр сайхан байдаг. Ирэх жилийн зун ирэхээр нь хэдэн гүүгээ уяж байгаад сайхан хүлээж авна, найзыгаа. Надтай утсаар ярихдаа “Уулзах юмсан гэж байнга боддог” гэж байна лээ гэв.

“ХОНЬ ХАРИУЛЖ ӨССӨН НАЙЗ МИНЬ ЮМ ШҮҮ”

Ичиножо Ичинноровын багын найзтай ингэж ярил­цаад Ш.Алтанхуягийн гэр лүү эргэн явлаа. Бид­нийг очих үед зүүн хойноос мотоцикльтой залуу давхин ирэв. Мэнд мэдэлцээд цөөн зүйлс ярив. Адуундаа явж байгаа гэнэ. Мөн “Ш.Алтанхуяг ахаас хэдэн адуугаа сурахаар явж байгаа” гэв. Тэгсэн гэрийн эзэгтэй Н.Болортуяа “Хүүе, Даашка ойрд үзэгдэх­гүй юу болов. Манай хүү­гийн ангийн хүүхэд байгаа юм. Хамгийн ойр байдаг найзуудын нэг. За, Даашка найзынхаа талаар сэтгүүлчид яриад өгөөрэй. Ах, эгч хоёр нь яриад дуус­чихсан” гээд инээв. А.Ичинноровын ангийн найз Д.Дашдоржоос цөөн асуултад хариулт авсан юм. Тэрбээр сургуулиа төг­сөөд малчин болсон байна.

–Найзынхаа барилдахыг үзэж байна уу?

-Үзэлгүй яах вэ. Байнга л үзэж байгаа. Миний найз үнэхээр сайн барилдаж байгаа. Ирэх сарын башёг нь догдлоод л хүлээгээд байгаа. Ичко бид хоёр нэг ангид сурдаг. Бас манай хоёр гэр олон жил өвөлжиж, хаваржиж байсан. Бид хамт хонь хариулдаг байсан. Сургуульд орохын өмнөөс хургатай хонь хариулах, ишиг эхэд нь тавьж өгөх, тугалдаа хамт явах гээд байнга хамт байсан. Бид хоёр тугал уургалж тоглоод хүмүүст мөн ч их загнуулдаг байсан даа.

–Чамайг хүүхдүүд дээрэл­хэ­хээр өмөөрдөг байсан гэсэн?

-Ичко өөрөөсөө болж хүнтэй ер муудалцахгүй. Харин ангийнхаа хүүхдүүдийг бусад хүүхдээс их өмөөрдөг. Дээд ангийнхантай биднийг өмөөрөөд олон удаа зодолдож байсан. Би Ичкотой сургуульд орохоосоо эхлээд есдүгээр анги төгстөлөө барилдахдаа нэг ч удаа давж үзээгүй. Уг нь сургуулийнхаа том биетэй бусад хүүхдийг ямар нэгэн аргаар давчихаад л байдаг юм. Ичког ерөөсөө барахгүй. Ичко тавдугаар ангид байхдаа есдүгээр ангийн ах нартай барилдаад давдаг байсан. Их бяртай шүү дээ. Бид хоёрдугаар ангид байхдаа өвлийн амралтаар бяруу уургалж тоглож байгаад Ичко цасан дунд чирэгдээд уургаа алдчихсан. Өдөржин уургаа салгаж авах гэж хөөцөлдөж байлаа” гэв.

Биднийг ийн ярилцаж байх зуур гэрийн эзэд ирсэн зочиддоо хонь гаргаж байв. Н.Болортуяа эгч гаргасан хонины гэдсийг арилгах зуураа “Хотын хүүхдүүд та нар хоол унд муутай л явдаг хүмүүс. Шөл ууж, ядаргаагаа тайл. Бас өөх идэж чадахгүй юм биш биз дээ. Манай хонь энэ жил тарга сайхан авчээ” гэх. Хөдөөний малчин монгол айл ийм л зочломтгой байдаг даа хэмээн бодогдох ажээ. Малынхаа үр шимийг бүрэн хүртэж байгаа малчин Ш.Алтанхуягийнх бууж, мордох нутгийнхан, холоос зорьж ирсэн зочин гийчиддээуруул чимчигнүүлж, тос хөвсөн айраг хул хулаар нь сөгнөж, цөцгий нь урссан хуруу зузаан өрөм таваглаад их зочломтгой. Бүр хүүгийнхээ авчирч өгсөн гэх архийг хүртэл задалж, амсуулаад цааш нь тавих ажээ. Сумо бөхийн ертөнцөд олон түүхэн амжилт эвдэж, шинэ хуудсыг нээгээд байгаа А.Ичинноров гэх залуугийн төрж өссөн гэр, аав, ээж энгийнээс энгийн, тайван сайхан юм. Бид өглөө эртлэн тэдэнтэй дахин уулзах ерөөл тавиад сумын төв рүү хөдөллөө. Гэрийн эзэгтэй сүүнийхээ дээжийг өргөсөөр, Ш.Алтанхуяг ах бидний араас харсаар хоцорсон юм.

Хүрэн морь гэдсээ нум болтоо татаж уяа дэрлэн зүүрмэглэх, намаршаад зүс нь гундсан унага бэлчээрт гарсан эхийнхээ хойноос зэлэн дээр цолгиун дуугаар янцгаан, газар цавчлан зогсох тансаг дүр зураг, дун цагаан гэрүүд алсарсаар бид уул давлаа. Улсдаа хамгийн олон бөхтэй сум хэмээн алдаршаад байгаа Батцэнгэл сумынхан Ичиножо Ичинноровоор хэр­хэн бахархаж байгаа талаар сурвалжлахаар сумын төв рүү орлоо.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН