Category: цаг-үе

Дамдины БАТМӨНХ Одон орон геофизикийн судалгааны төвийн эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан email: batmunkh@rcag.ac.mn, batmunkh.damdin@yahoo.com

Энэ сарын 07-нд Наран дээр Х1.6 баллын хүчтэй тэсрэлт боллоо. Тэсрэлтийн хүчийг рент­ген цацрагийн хэмжээгээр нь сул (C), дунд (M), хүчтэй (X) гэж ангилдаг. 10-р сард ч Х1.0чX3.1 баллын хэд хэдэнхүчтэй тэсрэлтүүд болж Нарнаас асар их энерги урсан гарлаа. Дунд зэргийн тэсрэлтээс ялгарах энерги хүн төрөлхтний хэдэн сая жил хэрэглэх энергийг хангана гэсэн тооцоо байдаг. Нарны салхи гэж нэрлэгдэх энэхүү урсгал Дэлхийд, бидэнд хэрхэн, ямар зүй тогтлоор нөлөөлдөг вэ. Үүнийг мэдэхийн тулд эх цэг болох Нар гэдэг “нууц ноёнтон” хэн бэ гэдгийг тод­руулах хэрэгтэй болно.

Алтан Нарыг мандах тоолонд

Алаг зүрхнээсээ догдлон харж бай

Эндэгдэлгүй дэгжихийн учир тавилангаар

Эрдэнэт бөмбөлөг гийх болно…

хэмээняруу найраг­чид шүлэглэж,”Амьд зул”, “Ариун гэрэлт” хэмээн нэрлэн эртнийзохиол бүтээлд тэмдэглэж ирсэн түүхтэй.

Нар асар их хурц гэрэлтэй плазман бөм­бөлөг болохоор эгцэлж харж болдоггүй билээ. Нарнаас цахилгаан сорон­­зон долгионы бүх мужид (гамма-гаас радио) цацраг гарах бөгөөд тэр нь Дэлхийд 8 минутын дараа хүрч ирдэг.Наранд хатуу гадарга гэж байхгүй. Нар нь цөм, цацраг ба конвекцийн бүс, агаар мандал гэсэн ерөнхий бүтэцтэй. Нарны агаар мандал нь хэд хэдэн үе давхаргатай. Бидний нүдэнд харагдаж байдаг давхаргыг гэрэлт мандал гэх бөгөөд түүн дээр бижирмэг, толбо, бамбар зэрэг үзэгдлүүдүүсэж, мөхөж байдаг. Гэрэлтмандлын дээр өнгөт мандал, титэм орших бөгөөд тэсрэлт, гэрэлт сор, дөл, ширхэглэг, титмийн масс шидэгдэл, титмийн нүх зэрэг хамгийн идэвхтэй үзэгдлүүд энд ажиглагдана. Эдгээр үзэгдлүүд нь хоорондоо соронзон орноор холбог­дон нэгэн цогц бүрдэл болж нарны идэвхжлийг тодорхойлж байдаг билээ. Наран дээрх толбоны тоо ойролцоогоор 11 жилийн үетэйгээр өөрч­лөг­дөж байгаа боловч түүний үүслийн механизм, мөн чанарыг мэдэхгүй байгаа нь нарны хамгийн том нууц. Нарны идэвхжил болон идэвхт үзэгдлүүдийг урьдчилан тооцоолж чадахгүй байгаа нь ирэх жилийн зун, өвөл ямар хатуу болохыг нарийн тогтоохтой адилдуу юм. 2008, 2009 онуудад Нарны идэвхжил маш сул буюу жилийн 265 хоног нь нэг ч толбогүй байсан нь судлаачдын анхаарлыг их татаж энэхүү минимум удаан үргэлжилж магадгүй гэсэн таамаглалыг дэвшүүлж байлаа. 1878, 1901, 1913 онуудад л Нар иймэрхүү тайван байсан байна. 2010 оноос Нарны идэвхжил аажмаар ихсэж эхэлсэн боловч өмнөх циклийн эрчимтэй нь харьцуулахад ихээхэн сул байгааг зураг дээрээс харж болно. Одоогийн циклийн явц нь 1790-1820 онуудад болсон Дальтоны минимумтэй төсөөтэй байна. 1645-1715 онуудад Маундерийн минимум гэгч Наран дээр бараг толбогүй байсан үе бий. Сонирхолтой нь Маундерийн минимум нь Бага мөстлөгийн үе­тэй давхцдаг юм. Гэх­­дээ Дальтоны мини­­мум Дэлхийн цаг уурт тодорхой нөлөө үзүү­лээ­гүй гэж эрдэмтэд үздэг.

Нарны тэсрэлтээс шидэгдэх масс, титмийн нүхээс гарах нарны салхи зэрэг эгэл бөөмсийн урсгал нь сансрын цаг агаар ямар болохыг тодор­­хойлж байдаг.Сүүлийн үед сансарт олон тооны хиймэл дагуул, сансрын станц, хөлөг хөөргөж судалгаа шинжилгээний ажил хийж байна. Эдгээрийн үйл ажиллагаанд сансрын орчин, эгэл бөөмсийн урсгал хор хөнөөл учруулах болж, үүнтэй холбоотойгоор”Сансрын цаг агаар” гэсэн ойлголтбий болсон. Сансрын цаг агаар муудсанаас сансрын хөлөг, станц, холбооны хиймэл дагуу­лууд дээрх электронон багаж төхөөрөмжүүдийн ажиллагаа доголдож, газар дээрх утсан холбоо, ялангуяа радио холбоо, эрчим хүчний сүлжээ тасалдаж, хүнд хөнгөн гэмтэл нилээд тохиолдсон байна. Нарны тэсрэлт, титмийн нүхээс гараагаа эхэлсэн нарны салхины үйлчлэлээс Дэлхий дээр хүчтэй соронзон шуурга болж байдаг. Зарим баримт материалаас иш татаж үзье. Нарны тэсрэлт, титмийн масс шидэгдэлтээс үүссэн хүчтэй соронзон шуур­ганаас 1940 оны 3-р сарын 24-ндМиннеаполис хотын (АНУ, Миннесота муж) телефон утасны шугамын 80%-ийг ажил­лагаагүй болж, АНУ-ын зүүн муж улсууд, Канадын Квебек, Онтарио мужуудийн цахилгаан шугам сүлжээнд гэмтэл учирсан байна. 1958 оны 2-р сарын 9-10-нд болсон соронзон шуурга АНУ-ын зүүн эргийн цахилгаан утсан холбоог гэмтээж, Ньюфаундлендээс Шот­ланд хүртэл Атлантын далайг дамнасан хол­боо тасарсан байна. 1972 оны 8-р сарын 4-ныхүчтэй соронзон шуурга Иллиноис муж улс ба Айова муж улсын хоорондох кабель хол­боог тасалдуулж, Кана­­дын Британийн Колум­би мужид усан цахил­гаан станцын транс­­форматорыг гэм­тээ­сэн байна. 1982 оны 11-р сарын 26-нд агаар мандлын төлөв бай­далд мони­торинг хийх зорил­готой хөөргөсөн геостационар хиймэл дагуулын дөрвөн радиометр нарны хүчтэй тэсрэлтээс шидэгдсэн их энергийн нөлөөнөөс ажиллагаагүй болсон. 1989 оны 3-р сарын 13-14-ны хүчтэй соронзон шуурга Канадын Квебек мужийн цахилгаан хангамжийн системийг гэмтээснээс (20000 МВт -ын) эрчим хүч тасалдаж, систем доголдсоноос бүрэн зогсолт хийжээ. Мөн Япон улсын хол­бооны хиймэл дагуулын удирд­лагын систем нь хэсэгчилэн гэмтэж, Америкийн сансрын хиймэл дагуул тойрог замаасаа 5 км-ээр хазайсангэх зэрэг сөрөг үр дагаварсансрын цаг агаар муудснаас гарч байлаа. Иймд сансрын цаг агаар, Дэлхий түүний хүрээлэн буй орчны шинж төлөв, тэдгээрт нөлөөлөх хүчин зүйлийн эх үүсвэр Нарнаас үүдэлтэй тул газраас, сансраас тогтмол ажиглаж нарны хүчтэй салхи хэзээ, хаагуур дайрч өнгөрөхийг тооцоолж байдаг юм. Эдгээр урсгалаас Дэл­хийн соронзон орон бид­нийг хамгаалж байдаг ч гэсэн хойт, өмнөт туй­лаар зарим хэсэг нь шур­ган орж агаар мандалд туйлын туяаг үүсгэж бай­даг. Зургийн доод хэсэгт туйлын туяаг харуулав.

Нарны физик судал­гааны чиглэлээр шийдэх ёстой олон асуудлууд байна. Тухайлбал, Нарны титмийн хэт их халалт, эгэл бөөмсийг хурдасгаж буй механизм, дөл, тэс­рэлтийн үүс­лийн физик, Нарны идэвхжлийн циклийн үүсэл, Нарны нейтрино бөөмийн талаарх ажиглалт,онолын зөрүү гэх зэрэг тайлагдаагүй асуудлууд шийдлээ хүлээсээр байна.

Манай оронд 1957 онд орчин үеийн Одон орон судлалын байгууллага бий болж, 1964 оноос Нарны судалгааны алба байгуулагдаж Нарны толбо, дөлний зураг болон титмийн спектрийн шугамуудыг бүртгэн боловсруулах ажил эхэлсэн юм. Өнгөр­сөн хугацаанд манай эрдэмтэд Нарны дөлөн дэх устөрөгч болон гелийн ионы спектрийн зарим шугамуудын үүсэл, Нарны ерөнхий соронзон орны туйлын байршлыг тодорхойлох, Нарны толбоны дээрх өнгөт мандлын кальцийн ионы спектрийн шугамын эрчим зэрэг сэдвээр томоохон бүтээлүүд гаргасан юм.Орчин үед шинэ технологи нэвтэрч,астрономийн дуран авай CCD төхөөрөмжтэй болсноор мэдээллийг шууд комьпютерт хадга­лах, шуурхай, чанартай, богино хугацаанд олон тооны зураг, спектр хүлээн авахболомж бүрдэж судалгааны асуудлыг шинээр шийдэхэд тус дөхөм үзүүлж байна.

Нар судлахын өөр нэг ач холбогдол бол физикчдийн сонирхолыг ер бусаар татаж бай­даг плазмын асар том лабо­ратори юм. Дэл­хий дээр гаргаж авч чадах­гүй том орон зайд явагдах плазмын үзэгдлийг судалж шинэ мэдлэг хуримтлуулж байна. Нарны энерги цөмийн урвалын дүнд, устөрөгчийн дөрвөн цөм нийлж гелийн цөм үүсэх дүнд үүсэж, цацраг болон конвекцийн үзэгдлээр дамжин Нарны гадаргуу дээр гарч ирдэг.Энэхүү урвалын процессийг Дэл­хийн нөхцөлд гаргаж ава­хыг зорьж байгаа билээ.

Монголын цэлмэг тэнгэрт энгийн нүдэнд харагдах үй түмэн одод зөвхөн Манай оддын ай бөгөөд тэдний нэг нь Нар билээ. Нар бол бидэнд хамгийн ойр оршдог од, түүний гадаргуу нь тэргэл байдлаар харагдаж толбо, дөл, тэсрэлт зэрэг идэвхт үзэгдлүүдийн шинж чанарыг мэдсэнээрээ Орчлонгийн нэг хэсэг болсон оддыг судлахад физик загвар болон одон орончдод тусалсаар байна.

2014 ОНЫ ОНЦЛОХ ҮЙЛ ЯВДЛУУД

ООГСТөв нь “УЛААНБААТАР ХОТ БОЛОН НАЛАЙХ, БАГАНУУР, БАГАХАНГАЙ ДҮҮРГҮҮДИЙН 1:10000 МАСШТАБТАЙ ГАЗАР ХӨДЛӨЛИЙН БИЧИЛ МУЖЛАЛЫН ЗУРАГ ХИЙХ” ажлыг2013-2014 оны хооронд хийж гүйцэтгээд БХБЯ-нд хүлээлгэн өгөхөд бэлэн болоод байна. Уг ажлын хүрээндсудалгааны талбай бүрт геофизикийн судалгааг явуулж газар хөдлөлтөөс ирэх долгионы зонхилох давтамж болон баллын хэмжээг нарийвчлан тодорхойлсон байна. Энэхүү судалгааны үр дүн нь цаашид хот төлөвлөлт, шинээр байрилга байгууламж байгуулахад нэгэн чухал параметр болох юм.

ГҮНИЙ ТОГТОЦЫН СУДАЛГАА

2012-2014 онуудад Хангайн өргөдлийн мужийн гүний тогтоцыг тогтоох зорилогоор АНУ Лехай Их сургуультай хамтаран нийт 70 сейсмик станцыг Хангайн бүс нутагт суурлиулан судалгааны ажил хийгээд байна. Судалгааны ажлын үр дүнд тус бүс нутагт царцдасын зузаан 42 – 57 км гүнд оршиж буй болоншууд ба хөндлөн долгионы харьцаа нь дунджаар 1.77 байгааг тогтоосон. Түүнчлэн холын газар хөдлөлтөөс бүртгэгдсэнP долгионы хурдны тархалтаас үзэхэд Хангайн нурууны зүүн хэсэг буюу Орхон голын хөндийн орчимд дэлхийн 200 км гүнд буюу дээд мантийн орчимд бага хурдны анамоль оршиж буйг тогтоогоод байна.

ОРИ-40 ДУРАНГИЙН АЖИГЛАЛТ

2014 оны 1-р сараас ОРИ-40 дурангаар бага гаригийн ажиглалт хийж эхэлсэн ба 2014 оны 2-р сарын 5-нд Олон улсын Бага гаригийн төвд (Minor planet Center) бүртгүүлэн 075 дугаар авсан. 2014 оны 4-р сарын 8-нд дэлхий орчмын Аполло бүлийн 2014GY48 бага гаригийг ажиглан, ажиглалтын үр дүн Олон улсын Бага гаригийн төвийн электрон циркулярт (Minor Planet Electronic Circular) хэвлүүлсэн байна.

САНСАР, ОД ЭРХСИЙН ОРДОН БУЮУ АСТРОПАРК

2014 оны 6-р сарын 1-нд ООГСТ-ийн дэргэд олон нийтэд одон орны боловсролыг түгээн дэлгэрүүлэх зорилготой Сансар, од эрхсийн ордоннээлтээ хийн үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн.. Сансар, од эрхсийн ордон нь 3 хэсгээс бүрддэг:

1. Сансар танхим Энд орчлон ертөнц, Нар ба нарны аймгийн зурагт самбарууд, Дэлхийн сансар судлалын түүх, сансрын хөлөг, пуужингийн макет загварууд байна. Монгол хүн анх сансарт ниссэн түүхэн үйл явдлыг харуулсан үзүүлэн, тэр үеийн баримт материалуудыг тавьсан байна.

2. Нар сар кино танхим Энд орчлон ертөнц, од гаригсийн тухай шинжлэх ухааны сонирхолтой цуврал лекцбаримтат кино үзүүлдэг.

3. Од эрхэс танхим: Планетари бол хагас бөмбөрцгөн дээврийн дотор гадаргуу дээр од, гараг, нар, сар, бусад тэнгэрийн эрхсүүдийн дүрсийг тэдгээрийн гэрэлтэлт, байрлал хөдөлгөөнийг тооцон проекцлон гаргадаг төхөөрөмж, проектор юм. Энд Японы эрдэмтэн Сакай Ёшихитогийн бэлэглэсэн “Минолта MS-8” планетарийн төхөөрөмжийн тусламжтайгаар энэ танхимд одот тэнгэрээр аялах боломжтой. Нийт 70 хүний багтаамжтай. Одоогоор 7 хоногт 4 өдөр олон нийтэд үнэ төлбөргүй үзүүлж байна.

OWL ДУРАНГИЙН НЭЭЛТ

2014 оны 9 дүгээр сард ООГСТ дээр одон орны ажиглалтын шинэ дурангийн нээлт боллоо. Энэхүү дуранг ООГСТ ба Солонгосын Одон орон сансар судлалын хүрээлэн (KASI) хоорондын хамтын ажиллагааны хүрээнд Улаанбаатар хотоос баруун тийш 55 км-т Тавантолгойн геофизикийн станцын дэд бүтцийг түшиглэн суурилуулсан байна. OWL маркийн уг дуран нь 45см-ийн голчтой, 1 сая долларын өртөг бүхий, Ричи-Критьений оптик системтэй, автомат дуран (Зураг 3) бөгөөд хиймэл дагуул, сансрын хог хаягдал, дэлхий орчмын болон гол бүслүүрийн бага гараг, сүүлт од, гамма-тэсрэлтийн оптик муж дахь ажиглалт гэх мэт олон чиглэлийн судалгаанд ашиглах боломжтой юм.

ЗҮҮН АЗИЙН БҮСИЙН ҮНДЭСНИЙ МЭДЭЭЛЛИЙН ТӨВ (ҮМТ)-ИЙН СЕМИНАР

Цөмийн тэсэлгээг хянах хороо (CTBTO)-ны олон улсын байгууллагын Австри дахь Сургалтын хэлтэс (PTS) –ээс зохион байгуулагддаг Зүүн Азийн бүсийн Үндэсний Мэдээллийн Төв (ҮМТ)-ийн ээлжит семинар (EARNW2014)-ыг Японы Гадаад Харилцааны Институтын Цөмийн тэсэлгээг хориглох ба бууруулахыг дэмжих төв (CPDNP), Америкийн Агаарын Зэвсэгт Хүчний Техникийн Төв (AFTAC) ба ШУА-ны ООГСТөв хамтран Улаанбаатар хотноо амжилттай зохион байгууллаа. Уг семинарт 11 орны төлөөлөгчид (Авсрали, Америк, Вьетнам, Индонез, Малайз, Монгол, Орос, Солонгос, Хятад, Филиппин, Япон) ҮМТ-ийн үйл ажиллагаа болон мэдээлэл боловсруулалтын явцын талаар танилцуулан санал солилцон өгөгдсөн мэдээлэлд анализ хийж хэлэлцүүлсэнээрээ ач холбогдолтой боллоо.

Монгол Улсын Их Хурлын дарга Зандаахүүгийн Энх­болдтой ярилцлаа. Түүнийг өнгөрсөн бямба гаригт хуралдсан ҮЗХ-ны хурлаар Ардчилсан намын даргаар сонгосон. Ардчилсан намын даргын эхний ажил нь намын дүрэмд өөрчлөлт оруулах аж.

–Нийгмийн анхаарал АН-ын дотоод асуудал дээр төвлөрсөн үед ирэх жилийн төсвийг УИХ баталлаа. Төсөв ямар хэмжээнд батлагдав?

– Энэ жилийн төсөв онцгой цаг үед батлагдлаа. Ерөнхий сайдгүй, Сангийн сайдгүй хэрнээ УИХ дахь намууд хэл амаа ололцоод төсвийг хугацаанаас нь нэг хоногийн өмнө баталсан. Мэдээж шинэ Засгийн газар байгуулагдсаны дараа зохих өөрчлөлтүүдийг хийх байх. Орж ирсэн төсвийн урсгал зардлаас 118 тэрбум төгрөгийн хасалт хийлээ. Сүүлийн 10 жилд ингэж хасалт хийгээгүй. Засгийн газрын оруулж ирсэн төсвийн орлого, зарлагыг нэмээд баталчихдаг. Тэр нь хэрэгждэггүй. Мөнгө­гүй байж, мөнгөтэй юм шиг аашилдаг байсныг анх удаа зассан нь энэ. Ер нь орлого орохоо байсан учраас зардлаа багасгая гэж үзсэн. Ерөнхий сайд, Сангийн сайдгүй үед УИХ-д суудалтай намууд ойлголцоод төсвөө батална гэдэг УИХ Үндсэн хуулиар олгогдсон төсөв мөнгөний, санхүүгийн бодлогоо барих үүргээ биелүүлж байна гэсэн үг. Он гаргаад цагаан сарын өмнө тодотгол хийхийг даалгасан. Ер нь сая дурдсан 118 тэрбум төгрөгийн хасалт юу ч биш. Хэрэггүй байгууллагууд байна. Хэрэггүй аж ахуйн нэгж, улсын үйлдвэрийн газрууд байна.Энэ болгоноосоо сал. Төсвийн хэмнэлтийг бодитойгоор, төсвийн зарлагын реформоо оруулж ир гэдэг үүргийг шинэ Засгийн газарт өгч байгаа. Он дуустал шинэ Засгийн газарт энэ бүх илүүдэл “өөхнөөсөө” салах боломж байна. Тэр нь өөрөө олон арван хуулийн өөрчлөлтийг шаардах учраас сая амжуулах техникийн боломж байсангүй.

–Иргэдийн халаасны мөнгө нэмэгдэх үү гэдэг хүлээлт мөнхөд байдаг?

-УИХ иргэдийн гар дээр очих мөнгийг мэдэхгүй. 180 мянган төрийн албан хаагч, 200 гаруй мянган тэтгэвэр авагчийнхаа асуудлыг мэднэ. Бусад нь хувийн хэвшлийн ажилтан. Төр мэддэг хүмүү­сийн­хээ цалин, тэтгэвэрт зориулж 500 тэрбум төгрөг төсөвлөсөн байгаа. Засгийн газар ямар үе шаттайгаар, хэзээ хэнийх нь цалинг нэмэх вэ гэдгийг мэдэх учиртай.

–Ам.долларын ханш хамгийн тулгамдсан асуудал болчихоод байгаа. Энэ нь ч иргэдийн гар дээрх мөнгийг гадагш нь урсгаж байгаа нэг хэлбэр болж байна?

-Ам.доллар гэдэг зүйл Монгол Улсын импорт, экс­пор­тын зөрүүгээр тодор­хой­лог­доно. Бид гадаадад зарагддаг бараа үйлдвэрлэлийнхээ хэмжээг нь нэмтэл ханш сайжрахгүй. Таван толгойн нүүрсийг хуучнаасаа илүү ихээр гаргаж байгаа. Гэтэл ханш нь хоёр дахин унасан учраас орж ирдэг валютын урсгал багабайна. Тэгэхээр ган хайлуулах, зэс хайлуулах, гээд экспортын бараа үйлдвэрлэдэг үйлдвэрлэлүүдийг ашиглалтад оруулж тэр нь хийсэн бүтээгдэхүүнээ гадагш зарж валютын урсгалыг татахгүй бол ханш сайжрахгүй.

–Сүүлийн жилүүдэд төсвийн орлого тасардаг болчихлоо. Ирэх жил уул уурхай, бусад орлого ямар түвшинд байгаа юм бол?

-Манай эдийн зас­гийн гажуудал нь ганц сал­ба­раас буюу уул уурхайн боловс­руулаагүй бүтээгдэхүүнээс хамаардаг болчихлоо. Тэгээд үнэ нь унахаар нь унаж, босохоор нь дагаад босдог. Ийм эмзэг эдийн засагтай байгаа болохоор үйлдвэрлэлүүдийн боловсруулалтын түвшинг өсгөх тусам энэ эмзэг байдлаас гарах болно.

–Эдийн засгийн энэ нөхцөл байдлыг дагаад улс төр хямарч байна. Засгийн газар нь огцорсон. УИХ нь намрын чуулган нээснээс хойш төсвөөс өөрийг хэлэл­цэлгүй, Засгийн газрын өөрч­лөлтөөс өөрийг яриагүй гэх шүүмжлэлд өртөөд байгаа?

-Төсөв хэлэлцдэг 45 хоногт өөр асуудлыг төдийлөн тавьдаггүй. Төсөвтөө бүх анхаарлаа хандуулдаг. Мөн Мөнгөний бодлого байна. Гаргах ёстой чухал асуудлууд нь энэ. Одоо төсөв батлагдсан учраас бусад асуудлууд руугаа орно.

–Улс төрийн хямралын тухайд?

-Засгийн газар огцорлоо. Намын дарга өргөдлөө өглөө. Шинэ сонголтууд тулгарч байна. Дараагийн Ерөнхий сайдад нэр дэвшигч тодорлоо. Долоо хоногийн хугацаанд АН энэ бүх өөрчлөлтүүдийг хийх гэж байдаг хурдаараа ажилласан. Үүний төлөө 10-аад хоног зарцууллаа.

–Таны хувьд АН-ын дарга боллоо. Нам дээр ямар ямар ажлуудыг эхний ээлжинд хийхээр төлөвлөж байна?

-Эхний ажил бол дүрмийн өөрчлөлт хийх. Сүүлийн гурван жилийн турш АН-ын шинэ дүрэм хэлэлцүүлгийн шатанд явж байгаа.АН-ын шинэ дүрмээр нам дотроо эрх мэдлийн төлөө тэмцэлддэг явдлыг арилгахаар зорьсон. Их энгийн дүрэмтэй болохоор бүх шатандаа хэлэлцсэн гэсэн үг. Одоо арванхоёрдугаар сарын 8-нд үүнийг батлах төлөвлөгөөтэй байна.

–Дүрэмд юуг чухалчилж байгаа юм бол?

-Тухайлбал, АН-ын удирдах албанд оръё гэвэл сонгуульд өрсөлдөөд ялаад хүрээд ир. “Чи сумын АН-ын хорооны гишүүн болмоор байна уу. Тэгвэл сумын ИТХ-ын гишүүн бол. Эсвэл ядаж багийн Иргэдийн нийтийн хурлаар нэрээ дэвшүүлээд багийн Засаг дарга бол. Аймгийн АН-ын удирдлагад оръё гэвэл аймгийн ИТХ-ын гишүүн бол. Улсыг удирдъя гэвэл УИХ-ын гишүүн бол”. Тэгэх юм бол бүх шатны байгууллагууд дөрвөн жилийн турш тогтвортой ажиллана. Учир нь УИХ, орон нутгийн сонгууль нэг өдөр явагддаг учраас ганцхан удаа АН сонгуулийн жилд дотооддоо сунгаа явуулна. Бүх шатны сонгуульд нэр дэвшигчээ тодруулах сунгааг АН-ын аппарат зохион байгуулж аль нэг фракцид тал тохой таталгүйгээрүүргээ биелүүлэх ёстой. Сонгуульд ялсан хүмүүс бүгд нийлээд АН-ын Их хурлын гишүүн байна. Одоогийн байдлаар гурван мянган хүн бий. Энэ гурван мянган хүнийг ирэх сарын 8-нд цуглуулж их хурлаа хийх бодолтой байгаа. Шууд хэлбэл АН-ын Их хурлын гишүүнийг сонгоно гээд сумандаа хоёр тал болчихоод үзээд байхгүй. АН-ын Их хурлын гишүүд гэдэг бол ард түмнээс мандатаа авсан хүмүүсийн цуглуулга байна. Ийм хялбар дүрэм батлах гэж байгаа учраас Дүрмийн хороо, Хяналтын хороо, “Казино” Л.Байгал гарч ирээд “Энэ нь зөв, энэ нь буруу” гэдэг утгагүй, намын доторх фракцийн зөрчил алга болох юм.

–ҮЗХ-ны гишүүдээ яах юм. Ротац хийсэнгүй гээд хэл ам болоод байдаг?

-Өнөөдөр үйлчилж буй намын дүрэмд ротацын тухай заалт байхгүй. Ротацын оронд сунгаа гэдэг зүйл оруулж ирнэ. Гэхдээ тэр нь дөрвөн жилд нэг л удаа болно. Дөрвөн жилийн турш намын сонгогдсон удирдлагууд нь сумынхаа, аймгийнхаа, дүүргийн, хотын түвшинд, улсын түвшинд тогтвортой ажилладаг болж байгаа.

–Засгийн газраа унагасан гишүүдтэйгээ хариуцлага ярих уу. Шинэ дүрэмд асуудал яаж тусч байгаа бол?

-АН-ын дүрэмд туссан гишүүн хөөдөг заалт байх ёсгүй гэж бодож байгаа. Арванхоёрдугаар сарын 8-нд болох АН-ын Их хурлаар энэ заалтыг авч хаясан шинэ дүрэмтэй болно. Яагаад гэвэл Үндсэн хуульд УИХ-ын гишүүн санал өгөхдөө нийт ард түмний эрх ашгийн төлөө байна гэж заасан болохоос биш нэг намын төлөө ажиллах ёсгүй. Зөвхөн манай нам ч бус бүх намын дүрмэнд энэ заалт алга болох ёстой. Одоо бол хойдохоо мартаад урагшаа хурдан явах цаг үе ирж байгаа. Хэн, хаана кноп дарсан гээд байх юм бол дуусахгүй маргаан болно. Намаас хасахаас гадна дараагийн сонгуульд нэрийг нь дэвшүүлэхгүй гээд олон арга байдаг учраас ашиглах боломжтойг нь сонгоно.

–Намын дарга нь Ерөнхий сайд болно гэж АН-ын дүрэмд бий юу. Ийм маргаан байх шиг?

-Намын дарга Ерөнхий сайд байна гэж Улс төрийн намуудын тухай хуульд байдаг. Гэхдээ Үндсэн хууль, Улс төрийн намуудын тухай хууль болон Засгийн газрын тухай хуульбүгд олонхитой үед хийгдсэн байдаг. Нэг үгээр хэлбэл, УИХ-д олонхи, цөөнх байна гээд оруулчихсан. Олонхигүй үед буюу Үндсэн хуулийн 33.2 дахь заалт 2000 онд өөрчлөлтөөр орсон байгаа. Тэгэхээр манай бүх хуульд УИХ-д олонхи байна, цөөнх байна гэж тооцоолж хийсэн. Гэтэл олонхигүй парламент сүүлийн 24 жилийн хугацаанд хоёр дахь удаагаа гарсан. Өнөөдрийн энэ тохиолдолд Засгийн газарт улс төрийн намуудын дарга нь орохгүй байх нь зүйтэй гэж үзэж байгаа. Яагаад гэвэл Засгийн газар бол гүйцэтгэх засаглалын шуурхай удирдлага хэрэгжүүлдэг байгууллага. Тэр дотор олон намын дарга орчихоод “Манай нам ингэж үзэж байгаа. Танай нам ингээд байх юм” гэдэг асуудал яригдаж болохгүй. Үндсэн хуулиар Засгийн газар нь тийм байгууллага биш. Тэгэхээр намуудын дарга засагт оролгүйгээр ирэх хоёр жилд туршилт хийе. Энэ нь Үндсэн хуулийн агуулга, үг үсэгт ч нийцэх юм байна гэж үзсэн.

–Засгийн газар кабинетаа бүрдүүлэхэд ямар бодлого барих юм бол оо?

-Засгийн газрын бүрэлдэхүүнийг ярихад эрт байгаа. Засгийн газар Ерөнхий сайд, гишүүдээс бүрддэг. Тэгэхээр ирэх даваа гариг (өнөөдөр)-өөс эхлэн Ч.Сайханбилэг намуудтай зөвшилцөж Ерөнхий сайд болох ажил эхэлнэ. Түүний дараа хамтрах эсэхээ шийднэ. Үндсэн хуулийн 33.2-ын дагуу аль ч нам олонхи болоогүй учраас хамгийн олон суудал авсан нам буюу АН Ерөнхий сайдаа дэмжүүлэхээр бусад намын бүлгүүдтэй яриа хэлэлцээр хийнэ гэсэн үг. Ингээд мягмар гаригт Ерөнхий сайдыг УИХ-ын чуулганаар баталсны дараа ажлын хэсэг гарч нарийн асуудлаа ярих байх.

–АН-ын бүлгийн 27 гишүүн Ч.Сайханбилэг нэр дэвшигчийг дэмжээгүй. УИХ дээр дэмжлэг авч чадах юм уу?

-Бүлэг дэмжих үү, үгүй юу гэдэг асуулт зүй ёсоор гарах болов уу гэж бодож байна. Бүлэг Р.Амаржаргалыг ҮЗХ-нд нэр дэвшүүлж оруулж ирсэн. Харин одоо шинэ нөхцөл байдал үүсч байгаа. АН-ын бүлэг ҮЗХ-ныхоо шийдвэрийг харгалзан үзэх ёстой. ҮЗХ нь олуулаа болсон АН-ын дээд байгууллага нь учраас. Зөвхөн АН-ын бүлэг ч бус нөгөө намуудын бүлгээр оруулж хэлэлцүүлнэ. Яагаад гэвэл бид дангаараа Ерөнхий сайдаа томилох боломжгүй учраас бусад намуудын бүлгээр хэлэлцүүлнэ гэсэн үг. Тэгээд ч бүлэг дээр дэмжээгүй гэдэг нь Ч.Сайханбилэг хуралдаа ирж танилцуулгаа хийгээгүй. Дээр нь өөрийнхөө дэмжигчдийг хуралд суулгаагүйгээс болсон. Яг ҮЗХ дээр болсон шиг санал хураалт явагдсан бол үр дүн яаж гарахыг мэдэхгүй. Тийм техникийн талын асуудлууд байгаа юм.

–Мэргэжлийн Засгийн газар байх ёстой гэдгийг Ерөнхийлөгч хэлээд байгаа?

-Ерөнхийлөгч энэ үзэл санаагаа сүүлийн хоёр жил илэрхийлж байгаа.

Гэхдээ хуулиар бүх асуудал нээлттэй байгаа. Түрүүчийн Ерөнхий сайдыг ингэж ажилла, дан дээлтэй бай эсвэл энэ фракцийн хүнийг ажилд ав гэж шахсаар байгаад ажлыг нь нэг утгатай хийлгэж чадаагүй. Хуулиар гаднаас ч тэр дот­роо­соо ч кабинетаа бүр­дүүлж болно. Аль болох гад­наас кабинетаа бүрдүүлж мэр­гэжлийн Засгийн газар байгуулбал сайн. АН-ын гишүүдэд бус, АН-ын даргад, Ерөнхийлөгчид ч бус Ерөнхий сайдад бүх эрх нь бий. Тэгэхээр бид хуульдаа нийцсэн байх ёстойгоос өөр шалгуур ярих нь утгагүй.

–Засгийн газрыг Алтанга­дас фракц удирдсан хэвээ­рээ байна. Өөрчлөлт болж чадаж байгаа юм уу?

-Ч.Сайханбилэг гишүүн бол Алтан гадас фракцийн хүн биш. Энэ хүн бол АН-аас Ерөнхий сайдад нэр дэвшигч. Цаашид фракциа, намаа хойш тавьж улс орны төлөөх хариуцлагатай албан тушаалд очих гэж байгаа хүн. Тийм тохиолдолд фракц гэж жижиг зүйл ярилгүйгээр ажлаа бодох хэрэгтэй.

–Өчигдрийг хүртэл Р.Амаржаргал гишүүнийг Ерөнхий сайд, таныг АН–ын дарга болох юм байна гэсэн ойлголт нийгэмд байсан. ҮЗХ өөр шийдвэр гаргалаа. Үүнээс болж АН доторх зөрчил хурцдах вий гэсэн болгоомжлол байх шиг?

-Н.Алтанхуяг “Р.Амар­жаргалыг ҮЗХ-ны хурал руу оруулах­гүй. Яагаад гэвэл энэ хүн миний Засгийн газрыг унага­сан учраас” гэж хэлээд Гүйцэтгэх зөвлөл түүнтэй нь санал нийлээгүй учраас өргөдлөө өгч бай­на. “Би зарчмаа бариад хэлэл­цүүлэхээр оруулахгүй. Дараагийн дарга нь шийдээд яв” гээд өргөдлөө өгсөн. Үүний дагуу сонгууль явуулж, ҮЗХ-ны гишүүд шинэ намын даргыг сонгосон. Тиймээс би энэ зөрчлийг дэвэргэх бус харин ч эвлэрүүлэхийг бодож хоёр нэр дэвшигчийг хоёуланг нь нэр дэвшүүлж, олонхийн саналаар эдийн засгийн хямрал­тай тэмцэх Ерөнхий сайдаа сонго гэсэн. Хоёр нэр дэвшигч мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулж, нэр дэвшигчид нээлттэй хэлэлцүүлэг өрнүүл­сэн. Үүний дараа ҮЗХ-ны гишүүд саналаа өгсөн. Одоо гомдолтой хүн үлдээгүй. Хоёр нэр дэвшигч хоёулаа ҮЗХ-ны гаргасан шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрнө гэж хэлсэн. Тэгэхээр хоорондоо санал нийлэхгүй байгаа асуудлыг олонхийн саналаар шийдээд явахаас өөр аргыг хүн төрөлхтөн бодож олсонгүй. Гарсан шийдвэрээ бүгдээрээ дагадаг сахилга бат байх ёстой. Тэгээд ч хоёр нэр дэвшигчид өөрийгөө харуулах боломжийг олгож, тэд нэг асуултад өөр өөрийнхөөрөө хариулт өгч байсан. Гарсан дүн нь 12-хон хүнээр зөрж байна. Хоёр нэр дэвшигчийн асуултад хариулсан байдлаас улбаалж шийдвэрээ гаргалгүй хөвж байсан хэсэг сонголтоо хийсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр зөрчлийг шийдэх аргыг олонхиороо шийдэх гэж үзсэн. Түүнээс биш АН-ыг Ерөнхий сайдад нэр дэвшигчээ тодруулахыг УИХ удаан хуга­цаа­гаар хүлээж чадахгүй. Төрийн ажил хүлээгдэж байгаа учраас.

–Та АН–ын даргынхаа үүднээс Засгийн газрыг байгуулах үйл ажиллагаанд оролцоно. Яригдаж байгаа­гаар АН зургаа, МАН тав, Шудар­га ёс эвсэл гур­ван суу­дал авна. Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Л.Дашдорж Сангийн сайд болно гээд нэр устайгаа яригдаад эхэллээ?

-Ерөнхий сайд УИХ-аас дэмжигдээд гараад ирэх юм бол кабинетаа яаж байгуулах эрхийг нь өөрт нь өгөх ёстой гэж үзэж байгаа. Түрүүчийн Ерөнхий сайдыг “Чи энэ фракцийн сайдыг ч, тэрийг ч ав. Давхар дээлтэй байна, дан дээлтэй бол” хэмээн шахаж ажлаа хийх бололцоог нь бүрэн өгөөгүй гэдгийг УИХ бүрэн ухамсарлах ёстой. Мэдээж дан дээлтэй байвал сайн. УИХ-ын ирцээс эхлээд эерэг нөлөөлөл их. Ерөнхий сайд өөрөө энэ бүх асуудлаа шийдэг. УИХ-аас, намын бусад фракциудаас оролцох оролцоогоо хязгаарлая. Сонгуулийн дараа байгуулж байгаа Засгийн газар биш, нүүрлэсэн хямралаас монголчууд нийтээрээ хохирол багатай гарахын тулд байгуулж байгаа Засгийн газар. Улс төрөөс ангид байх ёстой. Энэ бол зарчмын асуудал.

–Гэхдээ л АН–ын фрак­циуд зоргоороо. Хорьж дийлэх үү?

-Тийм л дээ. Гэхдээ одоо ухамсарлах хэрэгтэй. Онцгой үед онцгой ажилладаг болохоос хуучин шигээ байж болохгүй. Л.Дашдоржийн нэр яригдаж байгааг би мэдэхгүй. Шинэ Ерөнхий сайдын мэдэх асуудал.

–Одоо байгуулагдах Зас­гийн газар хэврэг суурин дээр бай­гуулагдаж байгаа тухайд?

-Бидэнд зөрчил байсангүй. Зөрчилтэй юм шиг харагдуулж байсан нэг хэсэг байсан байх. Ер нь фракциуд гэж бий. Гэхдээ рамандаа байх ёстой. Миний хувьд ч тэр “Шонхор” гэдэг фракц бусадтайгаа ижилхэн хэмжээнд очиж байгаа. Ардчилсан хүчний холбооны ерөнхийлөгчөөсөө ч татгалзаж байгаа. Тэгэхээр энэ олон фракц байгаа нь нам эрүүл байгааг харуулж байгаагаас бус зөрчлийн эх үүсвэр болох ёсгүй. Фракциудын дээр нам, намын дээр төр байна. Тэгэхээр төрийн ажлаа чухалчилж явах үүрэгтэй. Хэн нь хэнтэйгээ яаж тохирсныг яриад байх сэдэв биш. Ардчилсан нам анх удаа фракциа, намаа бодолгүйгээр төрийн ажлыг бодож, эдийн засгийн хямралтай тэмцэж чадах хүнээ гаргаж байгаа.

–Засгийн газрын тухай ярих гэхээр Ерөнхий сайд нь томилогдсоны дараа асуудал шийдэгдэнэ гэдэг хариултаар таглагдаж байгаа ч МАН засагт орж ирэх үү?

-МАН Засгийн газарт орох эсэхийг Ерөнхий сайдыг томилсны дараа хэлэлцээр хийж байгаад шийднэ гэдэг байр суурьтай байгаа юм билээ. Одооноос тааж ярихад хэцүү.

–Тэгвэл та хувь хүнийхээ үүднээс шинэ Засгийн газар ямар бүтэцтэй байх ёстой гэж үзэж байгаа бол. Ямар байвал ирэх хоёр жил бал­буу­лалгүй, тэсч гарах бол?

-Балбуулах эсэх нь Засгийн газрын өөрийнх нь үйл ажиллагаанаас хамаарна. Гэхдээ манай Үндсэн хууль, УИХ, Засгийн газрын хууль, Улс төрийн намуудын тухай хууль хэн нэгэн олонхи болж нөгөө талд нь цөөнх байдаг сценариар бичигдсэн байна. Ямар сайндаа 2000 онд аль ч нам нь олонхи болоогүй бол гэдэг Үндсэн хуулийн 33.2-ын нэмэлт заалтыг оруулж байж “Олонхигүй парламент байх юм байна. Тэр тохиолдолд Засгийн газрыг хэрхэн байгуулах вэ” гэдгийг зааж өгсөн байх вэ дээ. Тэгсэн хэрнээ Үндсэн хуулиас цааш энэ өөрчлөлтийг хийгээгүй явчихаж. Энэ өөрчлөлтийг хийх зайлшгүй шаардлага байна гэдгийг харж байгаа. Яагаад гэвэл намын дарга нь Ерөнхий сайд байна, байхгүй гээд сүүлийн сар маргалаа шүү дээ. Гэтэл намын дарга Ерөнхий сайд байж болно гэдэг заалттай Улс төрийн намын тухай хуулиас эхлээд юуг тооцоогүй вэ гэвэл хэн нь ч олонхи болоогүй тохиолдолд яах вэ гэдэг асуудал. Сая олонхигүй Засгийн газар байгуулж Ардчилсан намын дарга Ерөнхий сайдаар нь ажиллаж үзлээ. Тэгсэн хэрнээ доороо МАХН-ын дэд дарга Д.Тэрбишдагвыг ажиллуулж байлаа. Гэтэл гүйцэтгэх засаглал Үндсэн хуулийн дагуу олонхи, цөөнхөөрөө ялгарах ёсгүй. “Би АН-ынх” гэж Н.Алтанхуяг үүрэг өгөөд нөгөөх нь “Би МАХН-ынх” гэж Д.Тэрбишдагва хэлж болохгүй босоо удирдлагатай. Ерөнхий сайдын хуулийн дагуу гаргасан шийдвэр А гэж гарсан л бол тэр чигээрээ сумын Засаг дарга дээр хүрч хэрэгждэг. Дундаа Б, В, Г гэж өөрчлөгддөггүй байхаар Үндсэн хууль бичигдсэн. Гэтэл 2008 оны Засгийн газарт бүх намуудын дарга нар орж ажиллана гээд орсон. Тэр нь Үндсэн хуулийг зөрчөөд байгаа юм. Засгийн газрын шуурхай удирдлага нь бүх улс даяар Монгол Улсын хууль нэгэн утгатай, хэлбэрэлтгүй хэрэгжих зарчмыг зөрчөөд эхэлж байгаа юм. “Би тийм намын дарга учраас ингэж бодож байна” гээд Ерөнхий сайдынхаа өдөөс үг хэлдэг сайд нартай байгаа тохиолдолд Засгийн газраа Үндсэн хуулийн дагуу байгуулаагүй байна гэсэн үг. Энэ удаагийн буюу Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайдаас эхлээд зөвхөн Засгийн газар өдөр тутмынхаа хуулийг хэрэгжүүлдэг, УИХ-аас өгсөн үүргийг биелүүлдэг энэ функцтэйгээ ажиллая. Улстөржилтийг Засгийн газар руу оруулахаа больё. Намуудын дарга нь Засгийн газарт байхаа больё. Яагаад гэвэл олонхи болоогүй учраас. Олонхи болсон тохиол­долд Үндсэн хууль, бусад хуулийнхаа дагуу явна. Тэгэхээр одоо УИХ-ын тухай, Засгийн газрын тухай хуульд “Аль нэг нам олонхи болоогүй бол” гэдэг Үндсэн хуулийн 33.2-ын үргэлжлэлийг хийж өгөх ёстой юм байна.

–Намын генсек солигдох уу?

-Солигдохгүй.

–Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуягт ямар нэгэн ажил албан тушаал амлах болов уу?

-УИХ-ын гишүүн Н.Алтан­хуяг гишүүнээрээ нэг хэсэгтээ ажиллах бодолтой байгаа.

–Р.Амаржаргал гишүүн шинэ засагт орж ажиллах боломж хэр вэ?

-Энэ бол Ерөнхий сайдын асуудал.

–Олон фракцтай намд байнгын зөрчил байдаг. Намын эв нэгдлийг та яаж хангаж ажиллах вэ?

-1990 онд бид ухамсартай сонголт хийж улс төрийн нам нь төр засгийнхаа дээр байдгаас татгалзсан. Тэгэхээр нам бол төрийг бүрдүүлж өгдөг байгууллагынхаа хувьд, төрийг бүрдүүлснийхээ дараа өдөр тутмынх нь ажилд орж, зааж зааварлаад явж болохгүй. Төрийн ажил тусдаа, намын ажил тусдаа. Намын доторх эв нэгдэлгүй байдал нь төрд нөлөөлж болохгүй. Тиймээс нам Үндсэн хуульд заагдсан боловч төрийн бус байгууллага л юм. Олон хүмүүсийг нэгтгэж бодлогоо гаргадаг, бодлогоо олон түмнээрээ дэмжүүлдэг. Тэр нь сонгууль гэж нэрлэгддэг. Хэрвээ дэмжигдсэн бол эрхээ аваад бодлогоо хэрэгжүүлдэг тусгай статустай төрийн бус бай­гууллага л даа. Тийм боло­хоор нам, төрийнхөө заагийг үргэлж ойлгомжтой байлгахгүй бол 1990 оноос өмнөх шигээ “УИХ-ын чуулган дээр эсрэг кноп дарсан учраас гишүүнийг намаас хаслаа” гэдэг байж болохгүй.

–Тэгэхээр ирэх хоёр жилд УИХ–д цөөнх байх шаард­лагатай юу. Эсвэл бүгд засагтаа хамтраад УИХ дээрээ ч нэгдмэл байх ёстой юм уу?

-УИХ дээр олонхи, цөөнх байх ёстой. Энэ бол сонгуулийн дүн. Гэхдээ олонхи цөөнх болдог энэ маргаанаа УИХ-ын хүрээнээс гаргахгүй байя. Гүйцэтгэх засаглал бол УИХ-аас өгсөн үүргийг нэг л утгаар биелүүлдэг нэг байгууллага. Тэнд олонхи цөөнх болж, санал хурааж шийдвэр гардаггүйг хүмүүс мэдэх байх. Ерөнхий сайд, салбарын сайд хоёр санал нэгдлээ бусад нь эсэргүүцсэн ч шийдвэр нь гараад л явна. Парламент дээр олонхи цөөнхөөрөө асуудлаа тал талаас нь хэлэлцэж, олонхийнхоо гаргасан шийдвэрийг дагадаг. Тэгэхээр бид Засгийн газраа олон жил чадваргүй болгож явсан байна.

Л.МӨНХТӨР

Бид шинжлэх ухааны мэдлэгийг үйлдвэрлэдэг: Соёлт хүн төрөлхтөн хөгжлийнхөө явцад эх дэлхийнхээ түүхийг судлан таньж, ойлгохын тулд эртний шим судлал буюу палеонтологи хэмээх шинжлэх ухааны салбарыг бий болгосон юм. Дэлхийн чулуун мандлын тунамал хурдаст хадгалагдан үлдсэн нэн эртний амьдралын ул мөр, чулуужмал эд, эс, бие бүтэц, ор мөр зэргийг нээн илрүүлж, эртний байгал дэлхийг сэргээн тогтоож, шим ертөнцийн эрт цаг, эрин галавын түүхийг бүтээхэд палеонтологийн судлагдахуун оршдог бөгөөд судалгаа нь чулуужсан олдворт тулгуурлан хийгддэг юм. Иймээс чулуужсан олдворыг олж илрүүлэх, малтлага цуглуулгыг хийж бодит баримтыг баяжуулах нь онцгой ач холбогдолтой. Олон зуун сая жилийн хугацаанд дэлхий дээр амьд байгал хэрхэн хувьсчхөгжсөнийг танин мэдэж, хувьслын онолыг баримтжуулахад чулуужсан олдворын ач тус их юм. Орчин үеийн палеонтологийн шинжлэх ухаан судалгаандаа геологи,геохими, биологи, хувьслын онол, биохими, математикийн шинжлэх ухааны арга зүйг өргөн ашиглаж байна. Бусад шинжлэх ухааны салбартай хамтарснаар микропалеонтологи, палеоэкологи, палеогеобиохими, палеобиогеографи, ихнологи, тафономи, молекулын түвшин дэх палеонтологи, бактерийн палеонтологи гэх мэт судалгааны олон шинэ чиглэл бий болжээ. Мөн тооцоолон бодох техник, томографи, бичил биетний анализатор, электрон микроскоп зэргийг ашигласнаар судалгааны аргазүй улам нарийсан хөгжиж байна.

Монгол орон эртний шим ертөнцийн чулуужсан олдвороор дэлхийд дээгүүр байр суурь эзэлдэг бөгөөд ялангуяа үлэг гүрвэлийн судалгааныхаа үр дүнгээр шинжлэх ухааны талбарт ч, танин мэдэхүй, сонирхогчдын хүрээнд ч тэргүүлэх байр суурьтай байдаг юм. Хэдийгээр үлэг гүрвэлийн чулуужсан олдвор бараг бүх тивд олдсон мэдээ байдаг боловч умард Америк (АНУ, Канадыг хамарсан нутаг), төв Ази (Монголын Говь), зүүн өмнөд Ази (БНХАУ-ын нутаг) гэсэн гурван томоохон төв дэлхий дээр ялгарч байна.Сүүлийн арав гаруй жилийн судалгааны үр дүнд Монгол, БНХАУ-ын нутгаас онцгой ховор олдворуудыг олж, дэлхийн шинжлэх ухааны сан хөмрөгийг баяжуулсан нь өвөрмөц шинж байдлаараа шинжлэх ухаанд анх бичигдсэний зэрэгцээ судалгаа шинжилгээ, танин мэдэхүйн хүрээнд гайхал төрүүлэхүйц, дэлхийн түвшинд хосгүй, нэн ховор олдворт тооцогдож байна. Монгол орны өргөн уудам нутаг дэвсгэр эртний амьтан ургамлын олон анги бүлгийн үүслийн төв, хөгжлийн голомт байсныг манай палеонтологичид олон жилийн турш явуулсан судалгаагаараа нотолж, дэлхийн байгалийн түүхийн тухай хүн төрөлхтний шинжлэх ухаан танин мэдэхүйд багагүй хувь нэмэр оруулж ирсэн юм. Монгол оронд үндэсний палеонтологийн салбар үүсч хөгжөөд хагас зуун жил болж байна. Монголын палеонтологийн судалгааны үр дүнг дэлхий нийт хүлээн зөвшөөрч, палеонтологийн аль ч чиглэлээр ажиллаж байгаа гадны судлаач Монголын олдвор цуглуулга, судалгааны баримт нотолгоог ашиглахгүйгээр үр дүнд хүрэх боломжгүй болжээ.

Эртний амьдралын ор мөр, үлдэгдэл болох амьтан ургамлын чулуужсан олдвор цуглуулга нь ховор олддог, олдсон зарим нь тооны хувьд цөөн, чанарын хувьд хагас дутуу байдгаас урьд өмнө нь тогтоосон олдворыг шинээр олдож байгаатай нь харьцуулан анатоми, морфологийн судалгааг явуулдаг. Иймээс палеонтологийн олдворын судалгаа шинжилгээ дуусаж, дундарна гэсэн ойлголт үгүй юм. Хуучныг нь шинэтэй нь харьцуулах, судалгаа шинжилгээнд шинээр нэвтэрсэн арга, аргачлалаар өмнөхөө дахин шинжлэн нягтлах ажил байнга хийгдэх учиртай. Арга ч үгүй биз, ухаант хүн үүсч бий болохоос олон арван сая жилийн тэртээ оршиж байсан амьтан ургамал, хүрээлэн байсан орчныг таньж мэдэх нь цогц судалгаа, нягт нямбай хандлагыг шаардах нь зүй ёсны юм.

Оршин амьдарч буй эх дэлхий, хүрээлэн байгаа орчноо улам сайн танин мэдэх шаардлага хөгжлийн зайлшгүй хүчин зүйл болохын хирээр шим ертөнцийн түүхийн талаарх мэдлэгийг бодит баримт дээр тулгуурлан олон нийтэд шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр таниулах зорилгоор палеонтологийн музейг байгуулах болсон байна. Палеонтологийн мэдээ мэдээлэл, бодит баримт хомсхон байсан эрт үед эртний амьтан ургамлын чулуужсан олдворыг байгалийн түүхийн музейн нэгээхэн хэсэгт дэлгэн үзүүлдэг байсан бол одоо төрөлжсөн байдлаар бие даасан музей, үзэсгэлэнгийн хэлбэрээр үзүүлэх болжээ. Эртний амьтан ургамлын олдвор цуглуулга олддоггүй улс орнууд өөр орноос олдсон олдворын хуулбараар палеонтологийн музей байгуулж байгаа нь энэ чиглэлд ихээхэн ач холбогдол өгч байгаагийн илрэл юм.Орчин цагт байгалийн түүхийн цэгцтэй мэдлэгийг ном сурах бичиг зохиох, баримтат болон уран зөгнөлт кино бүтээх, музей үзэсгэлэн зохион байгуулах замаар олон түмэнд хүргэж байна.

Шинжлэх ухаанч мэдлэг оюун ухааныг цэнэглэдэг: Английн эрдэмтэн Дэвид Марри “Музейн түүх” номынхоо эхний хуудсанд: “… Орчин үеийн музей бол шинжлэх ухааны аргазүйн дагуу системчлэгдсэн, эрдэмтэн судлаачдын судалгааны үр дүнгээр байнга баяжигдаж байдаг эртний дурсгалт зүйлс ба бусад юмсын цуглуулга юм…” гэсэн байдаг. Орчин үед музейн кунсткамер хэлбэр буюу зөвхөн эд өлгийн зүйл хадгалан үзүүлдэг хэлбэрээс татгалзан “шинжлэх ухааны ордон” гэж үзэх болсноор музейн цуглуулга бүрдүүлэх, үзмэрүүдийг үзүүлэх аргачлал үндсээрээ өөрчлөгдсөн юм. Эрдэм шинжилгээний цуглуулгын үнэ цэнэ зөвхөн ховор байдлаараа биш, басхүү цогц иж бүрдлээрээ үнэ цэнэтэй юм. Иж бүрдэл, системчлэлийн зарчим музейд тэргүүн зэргийн ач холбогдолтой болсон нь хувьсал хөгжлийн үйл явц, учир шалтгааныг олох гэсэн танин мэдэхүйн үйл явцтай холбоотой. Байгалийн орчин, цаг хугацаа, нөхцөл байдлаар системчлэгдсэн үзүүлбэрүүд хүний танин мэдэх оюуны хэрэгцээнд нийцэх болсноор музей улам бүр төрөлжиж, судалгааны байгууллага болох хандлагыг бий болгосон байна.

Дэлхийн өндөр хөгжилтэй улс орнуудад аливаа нарийн мэргэжлийн музей нь судалгаа шинжилгээний байгууллагынхаа дэргэд байдаг нь санамсаргүй хэрэг биш юм. Тухайлбал, байгалийн түүхийн болон үлэг гүрвэлийн музейнүүд АНУ-ын Симпсоны институт, Калифорнийн ШУА-ийн дэргэд болон ОХУ-ын ШУА-ийн Палеонтологийн хүрээлэн, Польшийн ШУА-ийн Палеобиологийн хүрээлэнгийн дэргэд тус тус байгуулагдан ажиллаж байгааг дурдаж болно.

Монгол улсад орчин цагийн музейн үндэс суурь тавигдсан үеэс палеонтологийн үзмэрийг музейд тавьж, олон нийтэд үзүүлж эхэлсэн байдаг. Шинжлэх ухааны анхны байгууллага болох Судар бичгийн хүрээлэн 1921 онд байгуулагдаж, Монгол улсын Засгийн газраас музейн ажлыг үүсгэн хөгжүүлэхийг тус хүрээлэнд хариуцуулсан байдаг ба тухайн үед Монгол улсын нутаг дэвсгэрт төрөл бүрийн судалгааны ажил хийж байсан орос, америкийн хайгуул шинжилгээний ангиудын судалгааны үр дүн, олдворууд музейн эх санг бүрдүүлэх чухал эх сурвалж болсон байдаг. Тухайлбал, палеонтологийн чиглэлээр Р.Ч.Эндрюсээр удирдуулсан Америкийн байгалийн түүхийн музейн экспедицийн Монголын говь нутгаас илрүүлсэн олдворууд музейн сан хөмрөгт оржээ. Улмаар 1930 он гэхэд музей геологи, палеонтологи, хөрс шороо, ургамал амьтан, археологи-түүх, этнографи, ардын аж байдал гэсэн 8 үндсэн танхимдаа 2000 гаруй үзмэрийг дэлгэн харуулж, сан хөмрөгтөө 5000 гаруй үзмэртэй болсон байв. 1940 он гэхэд Шинжлэх ухааны хүрээлэн, музейн ажилтнуудын хайгуул шинжилгээ, орон нутгаас хийсэн цуглуулгын үр дүнд түүх угсаатны зүйн холбогдолтой үзмэр нилээд цугларч, харин байгалийн тасгийн үзмэрүүд хоцрогдонгуй байдалтай болжээ. Тиймээс 1940 оноос хойш ШУ-ны хүрээлэнгийн зүгээс байгалийн үзмэр цуглуулах ажлыг эрчимжүүлэхэд анхаарсан байдаг. Монголын говьд 1946 – 1949 онд Зөвлөлтийн эрдэмтэн И.А.Ефремовын шинжилгээний ангийн хийсэн хайгуул судалгааны үр дүнд музейн эртний амьтдын хэсэгт ховор сонин олдворууд нэмэгдсэн юм. Орон нутаг судлах музейг 1956 онд шинэ байранд нүүлгэн шилжүүлж, үзмэр зүйлсийг шинэчлэн дэглэж “Улсын төв музей” гэж нэрлэн түүхийн ба байгалийн гэсэн үндсэн 2 танхим, мөн урлаг, палеонтологийн бие даасан үзмэрийн хэсэгтэйгээр зохион байгуулжээ. Палеонтологийн бие даасан үзмэрийн хэсэгт монгол нутгаас олдсон эртний сөнөсөн амьтдын олдвор, түүний дотор аварга махан идэшт үлэг гүрвэл-тарбозаврын олдвор анх тавигджээ. Эдгээр олдворуудыг музейн үзмэрт байрлуулан тавих нарийн чимхлүүр ажлыг ЗХУ-ын эрдэмтэн A.К.Рождественскийн удирдлагаар мэргэжилтэн Я.М.Эглон, А.Г.Фонин нар монгол ажилчдын хамт гүйцэтгэсэн байдаг. Хожим нь 1960-1970 онд музейг шинжлэх ухааны байгууллагаас нь салган Соёлын яаманд харъяалуулснаар музейн оршин тогтнох тулгын 3 чулуу Захиргаа- Судалгаа-Үйл ажиллагаа (administration-curation-operation ) – ны нэг судалгааны ажил орхигдон Монголын музейн хөгжил зогсонги байдалд орж, үзмэр баяжуулалт, шинэчлэлт, судалгаа шинжилгээний ажил суларч, үзмэрийн танин мэдэхүйн ач холбогдол бууран, зөвхөн гадна дотны зочдын нүүр тахалдаг, оюутан сурагчдыг хүчээр үзүүлдэг газар болсон байдаг. Зөвхөн орлогын төлөвлөгөөний хойноос хөөцөлддөг ийм хандлага одоо ч манай ихэнх музейд амь бөхтэй байсаар байгаа нь орчин цагийн музейд тавигдаж буй шинжлэх ухаанч хандлагыг үл ойлгох, үндэсний шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүдийг үл тоомсорлох, дур зоргоор авирлах явдалтай холбоотой юм.Харин 1981 онд ШУА-д өгсөн Монгол улсын Засгийн газрын 15 тоот албан даалгаврын дагуу тэр үеийн Геологийн хүрээлэнгийн Стратиграф-палеонтологийн секторын эрдэмтэн судлаачид Улсын төв музейн палеонтологийн тасгийг өргөтгөснөөр Палеонтологийн музейн үндэс суурь тавигдсан юм. Бид Улсын төв музейн том танхимын голд 50-иад оны дунд үед “ах нар”-ын босгож өгсөн тарбозаврын хэлхээ ясны зарим хэсэг нь алдагдаж, сүүлний үзүүрийг нь утасны модон дамраар орлуулан хийсэн, хаяг тайлбар нь алдаатай, сэргээн засварлалт хийгдээгүй цөөн тооны үзмэрийг хүлээн авч, том танхим дээр өргөтгөл хэсгийн 400 орчим ам метр талбайг нэмж, нийт 700 гаруй ам метр талбайд Монгол орноос шинээр олдсон эртний далай тэнгисийн сээр нуруугүй амьтдын чулуужсан олдвор, эртний ургамлын үлдэгдлээс эхлээд аварга хөхтөн болон үлэг гүрвэлийн олдвор хүртэл одоогоос 500 гаруй сая жилээс нааш тоологдох эртний амьтан ургамлын үзмэрийг геологийн цаг тооллын дэс дарааллын дагуу анх удаа дэлгэн үзүүлсэн юм. Тэр цагаас хойш өнөөг хүртэл ШУА-ийн Палеонтологийн төвийн эрдэмтэн судлаачид Төв музей, 1991 оноос Байгалийн түүхийн музейн палеонтологийн хэсгийн эрдэм шинжилгээ судалгааны менежментийг хариуцан 30 гаруй жил нягт хамтран ажиллаж, томоохон үзмэр шинэчлэлтийг 5 удаа хийж, 1985 оноос эхлэн үлэг гүрвэлийн 2 том үзэсгэлэнг бэлтгэн дэглэж, дэлхийн 20 гаруй орны 70 гаруй хотод зохион байгуулсан юм. Харин Байгалийн түүхийн музейн хамт олон хадгалалт хамгаалалт, үзвэр үйлчилгээ, үзэгч орлогын төлөвлөгөөг хариуцан ажиллаж ирсэн байдаг. Шинжлэх ухаан-соёлын үйлдвэрлэл хоёрыг холбосон энэ хоёр байгууллагын хамтын ажиллагааны туршлага олон жилийн туршид шалгагдан сайжирч ирсэн бөгөөд Монголын нөхцөлд зохистой хөгжиж ирснийг сүүлийн 30 жилийн түүх нотолдог юм.

Нөгөө талаар, эх дэлхийнхээ шим мандлын түүхийг сонирхох хүн төрөлхтөний оюуны хэрэгцээ эрс нэмэгдэж, танин мэдэхүйн сэтгэлгээний чиг хандлагаөөрчлөгдөж байна. Хүрээлэн буй орчноо хамгаалах, зөв зохистой ашиглах арга замыг эрэлхийлж байна. Энэ эрмэлзлэл судлаачдын хүрээнээс хальж, хүүхэд багачуудаас эхлээд төрөл бүрийн ажил мэргэжлийн хүмүүс хүртэл хүн амын дийлэнх хэсэг хамрагдах болсон нь гадаадын олон улс оронд зохион байгуулагдаж байгаа музей, үзэсгэлэн,хурал зөвлөгөөн, симпозиумаас харагдаж байна. Энэ нийтлэг шаардлагыг хангах зөв гарц бол шинжлэх ухааны музей байгуулах явдал гэдэг нь ойлгомжтой болжээ.

Цэнэглэгдсэн оюун ухаан хөгжлийн хөдөлгөгч хүч мөн: Монгол орон эртний амьтан ургамлын чулуужсан олдвор, ялангуяа үлэг гүрвэлийн олдвороор дэлхийд дээгүүрт ордог нь нэгэнт батлагдсан бөгөөд цаашид хууль бус малтлага, хил дамжуулан худалдах үзэгдлийг таслан зогсоож, энэ чиглэлийн судалгааны үр шимийг хүртэх ирээдүйтэй улс болох нь баараггүй юм. Энэхүү бодит боломжийг ажил хэрэг болгох нь өнөөгийн монголчуудын хүн төрөлхтөний өмнө хүлээсэн үүрэг бөгөөд ирээдүй хойч үеийнхээ оюун ухааныг цэнэглэж, улс орныхоо хөгжлийн хөдөлгөгч хүч болгоход эерэгээр нөлөөлөх баялаг билээ.

Монгол улс палеонтологийн болон үлэг гүрвэлийн музейг оновчтой хэлбэрээр байгуулж, эртний шим судлалыг эрчимтэй хөгжүүлэх оновчтой бодлого явуулбал өндөр хөгжилтэй орны судалгааны байгууллагуудтай хамтран ажиллаж, дэвшилтэт судалгааны арга зүйг бий болгон дэлхийн шинжлэх ухаанд монголын нэрийг мөнхлөхийн зэрэгцээ гадаад дотоодын аялагчид, жуулчдыг татах түшиц газартай болох юм.

Үүний тулд,

Гарц-1. Үндэсний мэргэж­лийн эрдэм шинжилгээний бай­гууллагыг түшиглэн Монголын палеонтологи, үлэг гүрвэлийн музейг байгуулах нь зүйтэй юм. Мон­го­лын онцлог бол нарийн мэргэж­лийн хүний нөөц дутаг­далтай бөгөөд палеонтологийн музейг цоо шинээр байгуулна гэж үзэхэд тэнд ажиллагсад мэрэгшин дадлагажихад наандаж 20 жил шаардлагатай болно. Энэ хугацаанд маш их туршилт явагдаж, алдаа гаргах магадлал өндөр бөгөөд энэ чиглэлийн олдвор эмзэг, хосгүй байдгийг тооцвол бидэнд улсын баялагаар тэгэж тоглох эрх байхгүй болохыг тэмдэглэх нь илүүц юм. Өнөөдрийг хүртэл бий болгосон хүний нөөцийн боломж чадварт тулгуурлан палеонтологи, үлэг гүрвэлийн музейг зорилго зорилт, үзмэрийн чиг хандлага, үзүүлэх арга, үйл ажиллагааны менежментээрээ бусад орны музейгээс өвөрмөц онцлогтойгоор байгуулах боломжтой бөгөөд онол практикийн туршилт-хэлэлцүүлгийн тулгуур төв болж, үргэлж хөгжин шинэчлэгдэж байдаг музейг зөвхөн мэргэжлийн эрдэм шинжилгээ судалгааны байгууллага удирдан чиглүүлж чадна.

Гарц-2. Үндэсний мэргэжлийн эрдэм шинжилгээний байгууллага буюу ШУА-ын Палеонтологийн төвийн хүчин чадлыг өргөтгөж, эртний амьтан ургамлын чулуужсан олдвор цуглуулгаас хэв авч хуулбар хийн музейн үзмэр бэлтгэх лабораторийг нэн яаралтай байгуулах нь зүйтэй. Монгол улсын нутаг дэвсгэрээс палеонтологийн олдвор харьцангуй олноор олдож байгаа хэдий ч энэ бол дуусашгүй, нөхөн сэргээгддэг баялаг биш юм. Ховор олдворыг боловсруулж, судалгаанд бэлтгэсний дараа эх материалаас хэвийг нь авч хуулбар хийн музейн үзмэрт тавьдаг аргазүй палеонтологийн салбарт нэгэнт нэвтэрсэн. Энэ нь хосгүй болон үнэт, дахин давтагдашгүйолдворыг найдвартай орчинд хадгалах боломж олгодог. Дэлхий нийтийн хандлага биет эх олдвор (оригнал)-ыг музейн үзмэрт дэлгэн үзүүлэхээс зайлсхийж, хуулбар загварыг үзмэрт тавьж, эх олдворыг сан хөмрөгт найдвартай орчинд хадгалах болсон. Эх олдвороос нь хуулбарласан хэв гаднах байдлаараа жинхэнэ олдвороос ялгагдахгүй байдаг шинэ технологийг Монголд нутаг­шуулах бүрэн боломж байна.

Палеонтологийн олон салбарын судалгаа шинжилгээ болон танин мэдэхүйн сурталчилгааны ажлын 50 жилийн түүхтэй,олон улсын хэмжээнд танигдсан эрдэмтэн судлаачидтай, дэлхийн 20 гаруй орны 70 гаруй хотод Монголын палеонтологи – Үлэг гүрвэлийн үзэсгэлэнг гардан зохион байгуулсан туршлагатай ШУА-ийн Палеонтологийн төвийн хамт олныМонголын төр засаг, түмэн олондоо хүргэх үг энэ буюу.

“Хүрээ тулга” дунд сургуулийн долоогийн А ангийн сурагч Г.Пүрэвсүрэн өчигдөр сургууль дээрээ бие даасан үзэсгэлэнгээ гаргажээ. Тэрээр оймсоор төрөл бүрийн чихмэл тоглоом, баримлын шавраар бэлэг дурсгалын зүйл хийдэг уран гартан. Анхны бие даасан үзэсгэлэнгийнхээ үеэр өөрийнхөө бүтээлийг худалдаж байгаа. Олсон орлогоороо “Бадамлянхуа” асрамжийн газрын нэгэн охины мөрөөдлийг биелүүлэхээр болжээ. Учир нь хэд хоногийн өмнө асрамжийн газрын охиноос түүнд захидал иржээ. Захидлын эзэн бусад охидын адил өсгийтэй пүүз өмсөхийг хүсэж байгаагаа бичсэн байна. Энэ мөрөөдлийг нь Г.Пүрэвсүрэн охин биелүүлэхээр үзэсгэлэнгээ гаргажээ. “Өсгийтэй пүүз охид болгоны л мөрөөдөл. Гэхдээ ийм гутал жаахан үнэтэй байдаг. Тиймээс ахиухан орлого олоод өсгийтэй пүүзийг нь авч өгмөөр байна” гэж Г.Пүрэвсүрэн охин ярьж байлаа.

Тэрээр бүр сургуульд орохоосоо өмнө янз бүрийн зүйл урлах, бас зурах авьяастай байжээ. Багаасаа өвчтэй байсан болохоор аав ээж нь түүнийг цэцэрлэгт биш гэртээ өсгөсөн байна. Ингэхдээ үеийнхнээс нь хоцруулахгүйн тулд хүүхдэд тохирсон хийж чадах зүйлийг нь зааж өгчээ. Охин ч гарын уртай болохоор аливаа зүйлийг хурдан сурна. Тэр хэрээр аав ээж нь охиндоо шинэ зүйл сургахыг эрмэлзэж байсан гэнэ. Ингээд сургуульд орсон цагаасаа ангийнхантайгаа нийлэн авьяасаа улам хөгжүүлжээ. Одоо түүний урын санд 100 гаруй оймсон тоглоомноос гадна баримлын шавраар хийсэн бэлэг дурсгалын зүйлс зөндөө бий. Эдгээр бүтээлээ өчигдөр сургууль дээрээ дэлгэж үеийнхэндээ сонирхуулсан байна. Харин өнөөдөр олон нийтэд худалдаалах ажээ.

Охины ээжийг Т.Нямаасүрэн гэдэг. Цэцэг тарих сонирхолтой, “Увидаст цэцгий хүрээлэн” клубийн гишүүн. Клуб нь цэцэг тарьж борлуулдаг. Олсон орлогоо мөн л сайн үйлсийн аянд зориулдаг юм байна. Ингэж сайн үйлс хийхдээ “Бадамлянхуа” асрамжийн газартай холбогджээ. Тэнд 2-16 насны 66 хүүхэд байдаг гэсэн. Тэндхийн хүүхдүүдэд цэцэг борлуулж олсон орлогоороо дулаахан гутал авч өгдөг юм байна. Заримдаа тэндхийн хүүхдүүдээс захиа ирнэ. Төрсөн гэрээсээ хол байгаа хүүхдүүд захиан дээрээ юу хүсэж байгаагаа бичдэг ажээ. Харин энэ удаагийн захидлын эзний хүслийг Г.Пүрэвсүрэн охин биелүүлэхээр божээ.

Г.Пүрэвсүрэн охин багаасаа хүнд өвчтэй байсан гэнэ. Одоо харин үе мөчний системийн өвчтэй, байнгын эм уудаг юм байна. Өвчнөө мартагнах зорилгоор өөрийгөө сатааруулдаг нь өнөөдөр үзэсгэлэн гаргах хэмжээнд авчирчээ. Хийсэн тоглоомоо ээжийнхээ Nyamaasuren Tumur фэйсбүүк хуудсаар болон “Увидаст Namuran Urmila цэцгийн хүрээлэн” клубийн фэйсбүүк хаягаар дамжуулан олонд хүргэдэг ажээ. Өөрийнх нь бүтээлийг сонирхсон хүмүүст 500-3000 төгрөгөөр борлуулдаг юм байна. “Олсон бүх мөнгөө сайн үйлсэд зориулах болно. Энэ удаа асрамжийн газрын эгчийн хүссэн өсгийтэй пүүзийг аваад өгчихвөл их баярлах байх” гэж Г.Пүрэвсүрэн охин ярьж байна.

Мөн тэрээр өөрийнхөө мэдсэн сурсан зүйлийг Баянгол дүүрэгт харьяалагддаг цэцэрлэгийн хүүхдүүдэд зааж өгдөг ажээ. Ирээдүйд зураач болох хүсэлтэй балчир охины бүтээлийг худалдаж авахыг хүсвэл өнөөдөр “Хүрээ” дээд сургуулийн B байрны 109 тоотод очоорой.

С.АЛТАН

Б.Мөнхцэцэг 18 жил СУИС-ийнДүрс­лэх урлагийн сургуульд хувцас, дизайны багшаар ажилласан. Тэрбээр “Хүннүгийн хувцасны төрөл зүйлийн судалгаа” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан юм. Б.Мөнхцэцэг эртний хувцас сэргээн засварлах хоббитой хүн.

МЭӨ IV-III зууны үеийн туг үс бүхий хонины сүүлэн хормойтой арьсан дээл

–Та яагаад Хүннүгийн үеийн хувцсыг судлах болсон юм бэ?

-Хувцасны шинэ загварынтухай хүүхдүүдэд заах гэхээр үндэсний хувцсаа судалж мэдэх шаард­лагатай бол­сон. Үндэсний хувцсыг суд­лаад, докторынхоо ажлыг “Хүннүгийн хувцасны төрөл зүйлийн судалгаа” сэдвээр хамгаалсан юм. Гарал үүслээс нь эхлээд судлахаар энэ сэдвийг сонгосон. Монгол үндэсний хувцасны суурь судал­гаа гэсэн үг л дээ. Хүн­нүгийн үеийн хувцасны олд­во­руу­дыг сэргээсэн.Киданы үеийн, Эзэнт гүрний үеийн сонир­холтой олдворууд байна.

–Тухайлбал энд булган захтай арьсан хүрэм, эсгий малгай, торгон дээл байна. Монголчууд хэдий үед ийм өвөр­мөц загвартай хувцаслаж байв?

-Олон гүүрийн голын эсгий малгай, үслэг хүрэмний сэргээн бүтээлтийн ажил энэ байна.2006 ондМонгол-Орос-Германыхамтарсанолон улсынхээрийн шинжилгээний анги Баян-Өлгий аймгийн нутаг Алтайн уулныОлон гүүрийн гол дахьзургадугаарбулшнаас энэүслэг хүрэм, эсгий малгайн үлдэгдлийг олжээ.Энэ булш нь МЭӨ IV-III зуунд хамаарагдана.Эрэгтэй хүнийг тарваганы арьсаар өнгөлсөн нэхийдээлтэй оршуулсан байжээ. Укокынмөнх цэвдэгт булшнуудаасгардаг хувцасныижил уг дээл ньзарим газраа арьс болон ангийн үсэн чимэглэлтэй, булганы арьсаархийсэн босоо өндөр захтай. Үүнээс гадна богино даавуун өмд, эсгий гутал, өндөр оройтойдуулга маягийн эсгий малгайтай байв. Малгай нь шувууны толгойн дүрстэй, модон оройтой байжээ. Мөн энэ булшнаас модон морь, бугын дүрс бүхий чимэглэл олдсон юм билээ. Энэ бүс нутгаас олддог олдворуудыг анх олсон газрынх нь нэрээр Пазырыкийн соёлын дурсгал гэж нэрлэдэг.Түүх археологч, судлаачдын олж судалсанэнэ дурсгалуудыг бид мэргэжлийн үүднээс нарийвчлан судалж байгаа юм. Хүннүгийн үеийг судалж байхад л энэ хувцсыг судалсан. Нэг хэсэг шуугиан тариад байсан олдворууд даа. Тэднийг судалж байж сэргээж хийсэн малгай, хүрэм юм. Үлдэцийг нь Новосибирск руу явуулж шинжлүүлсэн. Хониныарьсаар доторлосон, булга, ердийн хэрэмний арьсан гадартай гээд байгаа юм.Оросуудын ердийн хэрэм гээд байгаа нь зурамны арьс байх бололцоотой.

–Ийм хувцас сэргээн засварлахад хэр хугацаа орох вэ?

-Хүннүгийн хувцсыг би арван жил судалсан. Бүххэмжүүр гаргаад, эсгүүр зохион бүтээлт гаргасны дараа бол хийх нь харьцангуй гайгүй. Нэг жилийн дотор хийдэг. Дандаа гар ажиллагаагаар хийдэг.

–Сэргээн засварласан хувцсаа музейд өгөх үү?

-Сургууль дээрээ эртний монгол хувцасны музейтэй болчихъё гээд эднийгээ ийш тийшээ өгөөгүй хадгалаад байгаа.

–Ийм цагаан хувцас хар болчих гээдодоо ч өмсөхөд хэцүү. Эртний монголчууд ийм цагаан дээл өмсдөг байжээ. Цэвэрлэхарга байсан юм болов уу?

-Илгэн дээл шүү дээ. Монголчууд малынхаа арьс ширийг боловсруулж хувцас хийдэг, түүнийгээ цэвэрлэх арга технологитой байсан шиг байгаа юм. Илгийг гурил, хужраар арчиж цэвэрлэх арга байдаг.

–Ямар хүний өмсгөл юм бол?

-Булшнаас хамт олдсон зүйлүүдээс харахад энгийн хүний хувцас байж. Энэ бол Баянхонгор аймгийн Баянцагаан сумын Дугуй цахирын хадны оршуулгаас олдсон дурсгал. Эрэгтэй хүүхдийн торгон дээлний хамт олдсон. Мөн эсгий дээл бас олдсон. Тэр эсгий дээлний оёдол хийц загвар бүр толгойд багтахын аргагүй сайхан. МУИС-ийн Археологи, Антропологийн тэнхмийн эрхлэгч,судлаач У.Эрдэнэбат булшийг нь судалсан. Хувцасны судалгаан дээр намайг хамтраач гэж хүсэлт тавьсан юм.

–Энэ торгон дээл их өвөрмөц загвартай юм. Эмэгтэй хүний дээл үү?

-Үүнийг У.Эрдэнэбат, Ч.Амартүвшин нарын судлаачид14-15 настай эрэгтэй хүүхдийн дээл гэж үзсэн. Материал нь суналтгүй, хатуувтар, уналттай маягийн торго байсан. Үүнийг сэргээхдээ аль болох эртний маягаар нь харуулъя гэж торгоны наймаачинд захиж байгаад олж авсан.”Арьсан торго” гэж нэрлэгддэг торго юм.

–Эх дээлнээс нь хэр их үлдсэн байв. Та хэдий хэмжээгээр сэргээсэн бэ?

-Бүгдийг нь босгож хийсэн.Археологийн олдвор дандаа дутуу байдаг. Жаахан хэсэг ч байсанбид байгаа хэсгийг нь сэргээчихээд, энэ юуны хэсэг вэ гэдгийг бусад олдворуудтай харьцуулж үзэж байж бүрэн бүтэн болгодог. Эх загвар нь Түүхийн музейд гарсан “Талын дайчдын өв соёл” үзэсгэлэнд гарсан.

–Эртний хувцас сэргээхэд их ажил ордог байх?

-Жишээлбэл энэ хүүхдийн дээлний тасархай хадны оршуулганаас олдсон. Хадны оршуулганаас үлдсэн хувцас үйрч унахгүй арай биетэй, бодитой, үлдэц сайтай байдаг. Үс нь байхгүй, хаа нэгтээ үсний ноолуурлаг, сортой хэсэг нь үлдээд, хөрс нь байдаг.Дандаа хуруу хуруу зайтай оёж зүйсэн байдаг.Үүнийг утсаа эмхэрдэж байгаад гараар оёсон.

–Та ийм хувцас босгохын тулд их л олон хуучны ном зохиол уншдаг уу?

-Монгол судлалын холбогдолтой ямар л ном зохиол гарна тэр болгоныг уншиж судалдаг.

–Хувцастай холбоотой судалгааны материал хэр их байдаг вэ?

-Яг хувцасны мэргэжилтэн ийм түүхэн судалгаагдагнаад судалсан нь ховор. Дандаа археологийн, түүхийн эрдэм­тэд судалдаг. Тэдний судалгааны дашрамд судлагд­­сан мэдээллүүд олддог.

–Энэ хүүхдийн дээлний сугагараа гаргах хэмжээний онгорхойтой юм аа?

-Сугалдаргалах зориулалттай. Дээр үед сугалдаргалах хэрэгцээг мэддэг байж.

–Нуруун дээрээ шилбэ товчтой хийжээ?

-Анх монгол зурган дээр эндээ ийм нүхтэй юмшиг байна даа гэж таамагладаг байсан. Лавшруулаад судлахаар Английннэг цуглуулагчийн хувийн цуглуулгад “Тал нутгийн стиль” гэсэн яг суга хэсгээрээонгорхой дээлний цуглуулга байсан.Төв Азийнх гэсэн тайлбартай зураг олдсон. Өнгөрсөнжил Баянхонгороос бас ийм нүхтэй дээл олдсон.

–Энэ булган захтай үстэй дээлэн дээрх туг үснүүд ямар учиртай вэ?

-Туг үснүүдийг Пазырыкийн соёлтой холбоотой гэж үздэг байсан. Тэгсэн чинь Баян-Өлгийгөөс олдох болсон. Хамгийн анх олдсон газрын нэрээр Пазырыкийн соёл гээд байгаа болохоос биш үнэндээХүннүгээс угшилтай гэдгийг Хүннү судлаач Я.Ганбаатар”Хүннүгийн түүх соёл” номондоо дурдсан байдаг.Туг үс, сүүлтэй дээлний тухай хэд хэдэн баримт олдсон. Их Монгол Улсын хааны өргөөнд хөл тавьсан анхны Европынаялагчпын нэгПлано Карпини бас бичсэн байдаг. “Тэдбогиновтор үстэй дээлтэй юм байна. Үстэй дээл нь тахимаа хүрсэн сүүлтэй” гэж бичсэн. Түүний биет олдвор гараад ирсэн. Д.Тангад гээд угсаатны зүйчбайдаг. Түүний хээрийн судалгааны тайланд бас сүүлтэй дээлний тухай дурдсан. Угсаатны зүйчид хөгшчүүлээс аман ярилцлагаих авдаг. Булган аймгийнөндөр настан ярихдаа “Монгол дээл одооных шиг ийм хормойтой байгаагүй юм.Хонины сүүл шиг сүүлтэй байсан. Хүүхдийн дээлийгсаяхан болтол бид тэгж хийж байсан гэж тэр хөгшин ярьсан байдаг. Хонинысүүл шиг хормой манай монголчуудаас, хүннүчүүдээс гаралтайгэдэг ньбаталгаатай.

Пазырыкийн булшнаас олдсон гээд яг ийм туг үстэй зургуудыг бид номоос харж байсан. З.Фройдын “Онгон шүтээн хорио цээр”-ийнтухай ном бий. Туг үс тахих заншлын талаар олон судлаач тайлбарладаг. Хүй нэгдлийн үеэс монголчууд энэ заншлыг хувцсандаа хадгалж авч үлдсэн нь баримтаас харагдаж байна. Онгон шүтээн болж байсан амьтныхаа үсийг хувцас хунартаа үлдээдэг. Ан агналаа гэхэд туг үсийг нь биедээ авч үлдээд, уучлал гуйдаг.Муу зүйл болохоос сэргийлэх гэх мэтээр туг үстэй холбоотой, цаашдаа судалбал олон тайлбар хийж болох заншлууд бий. Энэ үстэй дээлэн дээрх туг үс сүлжсэн хэсэг нь нэг талаас чимэглэл боловч зан заншил соёлтойхолбоотой янз бүрийн дохио мэдээлэл агуулдаг.Хүүхдийн хувцсанд манайхан явуу хаддаг. Хүннүгийн үеийн булшнаас үлдсэн олдвороос шинжихэд ханцуйны үзүүр, хормой,зах хавиар мөн энгэрийн голоор явуу хаддаг байж.Явуу хүүхдийг хамгаалах зорилготой. Одоо ч хөдөөнийхөн хаа нэгтээ хүүхдийнхээ хувцсанд явуу хаддаг нь эртний улбаатай.

Б.ЯНЖМАА

1995 оны намар СУИС-ийн кино драмын ангид 20 гаруй хүүхэд элсэн орсон байна. Жүжигчин болох хүсэл мөрөөдөлтэй 200 гаруй хүүхдээс авьяас чадвараараа шигшигдэн үлдсэн цөөхөн хэд нь нэг анги хамт олон болжээ.

Үсээ урт ургуулчихсан бор царайтай туранхай хүү ангид орж ирэн урд талын ширээнд суужээ. Дунд сургуулиа төгсөөд жүжигчин болохоор шийдсэн тэр хүүг Г.Эрдэнэбилэг гэнэ. Харин бусдаас арай өндөр биетэй, цагаан царайтай, мөн л хотын дэгжин хувцсаар гангарсан туранхай биедээ баймгүй бүдүүн хоолойтой хүүхэд өөрийгөөА.Амарсайхан гэж танилцуулав. Ангийн охид “Тэр С.Болд-Эрдэнэ чинь манай ангийн багшийн хүүхэд гэнэ” хэмээн шивнэлдэв. Хоорондоо танилцаж нүүр хагараад ангийнхаа хэдэн хөвгүүнийг “шинжин” зогсох охид болБ.Навчаа, А.Мөнгөнзул Я.Болортуяа нар юм. Бусдаас арай намбалаг бас жүжигчин хүн ямар байх вэ гэдгийг зах зухаас нь мэдэрчихсэн, хэд хэдэн жүжигт тоглож, кинонд дуу оруулаад үзчихсэн Б.Гантигмаа, Б.Даваа, Н.Гантөгс, Тунгалаг нар номыг нь үзэж ногоотой шөлийг нь ууж жинхэнэ жүжигчин болохоор оюутны ширээнд суужээ. Бие биеэсээ бишүүрхэн дотно танилцаагүй байх үед ангид орж ирсэн Бат-Оюун гэх охин “Конкурстээ ч яахав тэнцчихлээ. Хэн нь юу хийж чаддаг гэдгийг харна шүү” хэмээн ангийнхныхаа авьяасыг үзэх хүслээ хэлээд амжив. Ангийнхан нь бүгд тэр охиныг хараад гайхсан гэнэ. Ангийн багш Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн С.Сугар, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Л.Чаминчулуун нар хичээл орох болжээ. Өдгөө урлагийнхан тэр дундаа кино урлагийнхны залуу үеийн төлөөлөл болж яваа залуусын нэг ангийнхан болсон түүх ингэж эхэлсэн байна.

ХӨВГҮҮД НЬ БУЛЧИНТАЙ БОЛОХ ГЭЖ БАЙНГА ТӨМӨР ӨРГӨДӨГ БАЙСАН ГЭНЭ

Тус ангийн оюутан А.Амарсайхан өдгөө нэгэнт олны танил болж, “Уулын хөх сүүдэр”, “Тавилан”, “Удирдагч”, “Бөртэ чоно”, “Боолын гэрээ”, “Цасан охин”, “Бодлын хулгайч”, “Аравт”, “Үргээлэг” зэрэг кинонд амжилттай дүр бүтээгээд буй. Мөн “Нэтфликс” компанийн санхүүжилтээр бүтэх “Марко Поло” олон ангит кинонд амжилттай тоглоод ирсэн билээ.

Бодлын хулгайч”, “Аравт””Үргээлэг” зэрэг кинонд амжилттай дүр бүтээгээд буй. Мөн “Нэтфликс”компанийн санхүүжилтээр бүтэх “Марко Поло” олон ангит кинондамжилттай тоглоод ирсэн билээ. ТэрбээрХолливудын кинонд амжилттай тоглосон анхны монгол жүжигчин юм. Харин С.Болд-Эрдэнэ “Тайчигч хөвгүүд ба саарал гудамж” жүжгээс эхлээд “Хайрлаагүй амь”, “Дэв”, “Эзэнгүй бөгж”, “Орхидос”, “Нар сарны зааг””Удирдагч”гээд олон киноны гол дүрийг бүтээсэн авьяаслаг жүжигчин. Мөн жилдээ ганц удаа болдог “Гэгээн Муза” наадмаас жүжигчин С.Болд-Эрдэнэ 2003 онд шилдэг эрэгтэй жүжигчин, 2012 онд “Тэнгэрийн хүү” жүжгийн зайрангийндүрээр шилдэг туслах эрэгтэй дүрийн шагналыг тус тус хүртэж, драмын бүтээлийн ноён оргил болсон дэлхийн суу билэгт их зохиолч Уильям Шекспирийн алдарт “Гамлет” жүжгийн Гамлетын дүрийг маш чадварлаг бүтээсэн билээ.Тэрбээр сургуулиа төгссөнөөс хойш 60 гаруй жүжигт тоглож, 20-иод кинонд дүрээ мөнхөлсөн юм. Мөн “Драмын дөрвөл” хамтлаг байгуулж, шинэ өнгө аястайгаар уран бүтээл туурвиж байгаа билээ.Зураач болно гэж Дүрслэх урлагийн дээд сургуульд орох бодолтой байсан хэдий ч СУИС-ийн кино драмын ангид шалгалт өгч тэнцсэн учраас гэнэтийн шийдвэр гаргаж жүжигчин болсон Г.Эрдэнэбилэг мөн л энэ ангийнх. Оюутан байхдаа “Дэвжээ” цэнгээнт нэвтрүүлгийг хөтөлж олны танил болох эхлэл нь тавигдсан гэхэд болно. “Би чамд хайртай 2”, “Татар ажиллагаа”, “Бурхан өршөөг”, “Ганган Төгс”, “Аравт” зэрэг кинонуудаас гадна “Саран хөхөө” жүжгийн Номунбаясгалан, “Атга нөж” жүжгийн Зүч, “Сарны цагаан цус” жүжгийн Халгуй нэртэй ханхүү, “Тайчигч хөвгүүд ба саарал гудамж”, “Нууц амраг чинь болъё”,”Парисын дарь эхийн сүм”, “Шөнө дундын бүжиг” жүжгүүдийн дүр гээд олны таалалд нийцсэн олон дүрийг бүтээсэн юм.

Мөн Налайх дүүрэгт өсөж торнисон жүжигчин Н.Ялалт оюутныдөрвөн жилийг энд өнгөрөөсөн.Оюутан байхаасаа эхлэн зургаан жил тасралтгүй “Утгын чимэг” наадамд өгүүллэг уншин түрүүлж, МҮОНРТ-ийн киноны дуу оруулагчаар ажиллаж байсан билээ. Тэрбээр олон ангит “Мөрдөгч”, “МИ-8” гэх мэт олон кино, жүжигт гол, туслах дүрийг бүтээснээрээ чадварлаг жүжигчин гэдэг үнэлгээг хэдийнэ хүртээд байгаа билээ. Түүнчлэн “Рашаантын-18”, “Лардьма” киногоор олны танил болсон өөрийн гэсэн өнгө аястай болсон жүжигчинБ.Навчаа, “DOZ” энтертайнментийн А.Мөнгөнзул, жүжигчин Баясгалан, “ЕТV” телевизийн нэвтрүүлэгч Я.Болорчимэг, “25 дугаар суваг” телевизийн Т.Баярхүү, н.Батболд, СУИС-ийн багш Б.Даваа, МҮОНТ- ийн нэвтрүүлэгч Б.Гантигмаа, Ш.Бямбацогт нар 1999 онд СУИС-ийн кино драмын нэг ангийг хамт төгссөн байна. Ангийнхны уулзалт саяхан болсон байна. Тэд оюутан байхдаа “Ангиараа кино хийнэ. Нэг нь кино зохиолоо бичээд, найруулагчаа дотроосоо сонгоод, бусад нь тоглоод янзын сайхан кино хийнэ” гэж мөрөөдөж ярьдаг байжээ. Гэвч тэд сургуулиа төгсөөд салбар бүрт ажиллаад хамтран кино хийж чадаагүй байна. Хоёр жилийн өмнө ангийн хэсэг нөхөд уулзалдаад оюутан байхдаа ярьж байсан киногоо хийхээр болжээ. Ингээд “Үргээлэг” киног хамтран хийсэн байна. “Үргээлэг” киногоо хийж дуусгаад ангиараа уулзалджээ. Ангийнх нь охид “Манай ангийн хөвгүүдийг гоё биетэй гээд л байдаг юм” гэцгээв. Яагаад ийм гоё биетэй болсны учир нь хоёрдугаар курстбайхдаа хөвгүүд нь ангидаа гантелаас авахуулаад өргөж болох төмөр болгоныг цуглуулсан байна. Хичээл орохоос өмнө, завсарлагаа, хичээл тарах үед ангидаа үлдэж байгаад төмөр өргөдөг байжээ. Ингэж жил гаруйн дараа ангийнх нь хөвгүүд “гоё” биетэй, булчинлаг залуус болсон гэнэ. Мөн охидууд нь орж чадахгүй байхад ангийн хөвгүүд нь гоо сайхны газарт орж, нүүрээ цэвэрлүүлж массаж хийлгэнхумсаа хүртэл янзлуулдаг байсан тухай ч ярьж, хөгжилдөж байв.

“МУУСАЙН УРЛАГТ ДУРТАЙ МАХНУУД, НООСОН ЦАМЦАНД БООСОН СОСИСКНУУДАА, ЯАХ ГЭЭД БАЙНА АА” ГЭТЭЛ АНГИАРАА ИНЭЭЛДЭЭД…

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Л.Чаминчулууныг тайзны урлагийн хичээл орж байхад гомдоож байсан талаараа тэд ийн дурсав. Л.Чаминчулуун багшийн гэрийн даалгаврыг ангиараа хийлгүй ирсэн байж гэнэ. Үүнээс болж багш нь уурлаж бүх хүүхдүүдийг самбарын өмнө зогсоогоод загнаж гарчээ. Тэгсэн “Муусайн урлагт дуртай махнууд, ноосон цамцанд боосон сосикнуудаа, Яах гээд байна аа” гэтэл ангиараанирхийтэл инээд алджээ. Загнаж байхад нь учиргүй инээлдсэнээс нь болж Чаминчулуун багш нь шавь нартаа гомдоод “Та нарт дахиж хичээл хэзээ ч орохгүй” гээд яваад өгсөн гэнэ. Тэд элгээ хөштөлхэсэг инээлдэж байгаад гомдоочихсон багшаа аргадах гээд өрөөнд орсон байна. С.Болд-Эрдэнэ, А.Амарсайхан, Н.Ялалт, Б.Навчаа нараас эхлээд “Дахиж хэзээ ч тэгэхгүй. Уучлаарай багшаа” гээд л уучлалт гуйж гарсан байна. Тэгсэн нөгөөБат-Оюун “Багшаа таны хичээлийг сайн хийнэ гэдгээ батлан тангараглаж байна” гэж хэлээд дахиад л загнуулжээ. Гавьяат жүжигчин З.Жарантавын охин Төгөлдөр их сандруу гэнэ. Төгөлдөрийн багшаасаа уучлалт гуйх ээлж иртэл сандарсандаа “Би таны хичээлд дахиж суухгүй. Таны үгэнд орж байхгүй” гэж дуржигнуулаад бусдынхаа нүүрийг улайлгаж байсан гэнэ. Гэхдээ үнэн сэтгэлээсээ хэлээгүй сандраад л хэлчихсэн нь тэр аж.Багштайгаа муудалцаж байсан энэ дурсамж тэдний хувьд оюутан үеийн талаарх хамгийн хөгжилттэй үе гэнэ. Ангийнхаа охидод булчинтай болж байгаагаа үзүүлж онгирсон хөвгүүд цайны газрын эгч нараас хоол зээлж идэх гэж арга ядан зогссон өдрүүд гээд л оюутны амьдралын гэгээн дурсамж бүрийг ярьж инээлдэж байв.

Сургуулиас зохион байгуулсан тэмцээн уралдаан болгонд түрүүлж, оюутан байхаасаанэвтрүүлэг хөтөлж, кинонд тоглож бусдаас “тасархай” байсан нэг ангийнхны оюутан цагийн түүх ийм ажээ. Тэд өдгөө нэгэнт Монголын кино урлаг, түүхэн болоод драмын жүжгийн дүрүүдийг чадварлаг амилуулж, сэтгэлд хоногшуулж үлдээдгээрээ нэрд гарсан гэхэд буруудахгүй биз ээ.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин, Төрийн шагналт Г.Гомбосүрэнгийн охин Энхтуяатай уулзлаа. Хүмүүс түүний аавыг өвлийн өвгөн гэдгээр нь хамгийн сайн мэднэ дээ.

-Шинэ жил дөхөж байна. Өвлийн өвгөний охин болохоор таныг цасан охин гэж төсөөлөөд байлаа. Шинэ жил таны хувьд бусдаас арай л өөр өнгөтэй байсан болов уу?

-Шинэ жил хүүхэд бүрийн хүсэн хүлээдэг баяр. Аав маань өвлийн өвгөн болдог. Харшийн ёолкийг хоног цаг тоолон хүлээдэг байлаа. Харшийн ёолк гэдэг хамгийн дээд зэргийн баяр байлаа. Бэлэг нь их гоё. Бид аавын долоон охин. Шинэ жил дөхөөд ирэхээр манай аав байгууллагуудын шинэ жилд оролцоно.

-Та цасан охин болж байсан уу?

-Багадаа бандгардуу, махлагдуу охин байсан болохоор өөрөө ичдэг ч байсан юм уу нэг, хоёр удаа л цасан охин болсон. Би дээрээсээ тав дахь охин нь. Хамгийн том эгч жар гараад явж байна. Дэрсхэн, хоёр, гурван насны зөрүүтэй охид.

-Шинэ жил танай гэр бүлийн хувьд яаж өнгөрдөг байсан бэ. Он солигдох мөчид өвлийн өвгөн хаана байдаг байв?

-Он солигдох мөчид аав байхаасаа байхгүй нь их. Гэхдээ яахав гэр бүлийн хүрээнд сайхан тэмдэглэнэ. Ээж бүх юмаа бэлтгэнэ. Өвлийн өвгөний хүүхдүүд гээд бидэнд Харшийн ёолкны бэлэг байнга өгдөг. Бэлгээ авсан хүүхдүүд хөөрчихсөн гоё байна. Он солигдох мөчид аав заримдаа гэртээ байдаг. Аавтайгаа байхаар бүр гоё. Гэхдээ тэр нь ховорхон. Бид аав байхгүй байна гээд сэтгэл дундуур байдаггүй. Он гарахаар аав ирээд, ахиад л шинэ оноо тэмдэглэнэ.

-Аав шинэ жил хоёрын тухай сэтгэлд үлдсэн дурсамж бий байх?

-Шинэ жил болгон гоё л доо. Аав нас өндөр, ная гарсан хүн гэхэд залуу байхдаа яаж өвлийн өвгөн болдог байсан яг л тэр эрч хүчээрээ явдаг байсан. Ачаалал нь ихдээд ирэхээр настай хүн ядарна. Хичнээн өөрт нь сонирхолтой байсан ч улсын бодлого гэдэг утгаараа татгалзаж, гуниглангуй үе байсан. Хамгийн сүүлчийн удаа Харшийн ёолкны өвгөн болох тэр мөч нь л мартагддаггүй. Аав их л баярласан байж билээ. “Аав нь энэ жилдээ болоод дараа жилээс чадахгүй байх аа. Хувцас хунараа бэлтгэмээр байна” гээд маш сэтгэл нь хөдөлсөн, 85-86-тай үе нь санаанд үлджээ.

-Өвлийн өвгөн хэр их бэлтгэл хийдэг байв. Бидний үеийнхэн биднээс дээших үеийнхэнд бол өвлийн өвгөн гэдэг Г.Гомбосүрэн гуайгаар төсөөлөгдөж үлджээ. Маш гоё дуу хоолойтой хүн байсан даа?

– Манай аав дэглэм их барьдаг. Өглөө босоод гимнастик хийнэ. Залуу байхдаа тогтмол зургаан цагт босоод хоёр, гурван цаг дасгал хийдэг байсан. Нас өндөр болсон ч цаг гимнастик хийгээд усанд орж байж цай хоолоо идэж уудаг. Дуу хоолойгоо хадгалахын тулд нот уншиж, бэлтгэл сургуулилт байнга хийдэг байлаа.

-Г.Гомбосүрэн гуай жүжигчин байхаасаа өмнө жолооч байсан гэдэг билүү?

-Тийм. Анх Гал командад жолооч байгаад, дараа нь Бөмбөгөр ногоон театрт жолоочоор ороод, тэндээ туслах ганц нэг дүр бүтээсэн. Өөрөө их сонирхолтой болохоор сургуулилтыг хараад, бүх үгийг нь цээжилсэн байж. Нэг жүжигчин өвчтэй гээд ирж чадаагүй үед хамгийн анх ганц, хоёр үг хэлэх дүрд аавыг оруулсан юм билээ. Дуу хоолойг нь сонсоод, Гэндэн гуай, Чимэд-Осор гуай гээд хуучны мундаг жүжигчид жижиг дүр өгсөн байдаг. Тэр үед Урлагийн дээд сургууль байхгүй. Байгалиас заяасан авьяастай мундаг хүмүүс байсан. Чимэд-Осор гуай, Гэндэн, Цэвээнжав, Хандсүрэн, Рэнцэнноров гуай байгалиас заяасан авьяасаараа алдаршсан хүмүүс.

-Г.Гомбосүрэн гуай хүүхдүүддээ хэр их цаг гаргадаг байв?

-Цаг гаргах нь ховор. Аав их уян. Биднийг “Миний хөөрхөн охид, миний хүүхнүүд гэдэг. Ээжийг “Миний охин” гэдэг. Яаж байна, юу болж байна гээд эцэг хүний хайраар ханддаг.

-Хүүтэй болохсон гэж боддог л байсан байх даа?

-Хүүтэй болохыг хүсдэг л байсан байх. Хүүтэй болохыг хичнээн хүсдэг ч хэдэн хүүг нийлүүлсэн юм шиг хүч чадалтай, хайр халамжтай, ажилсаг охидтой болохоор миний дутууг та нар гүйцээж явдаг гэж хэлдэг байсан. Зээ хүү гарч ирэхэд тэр хүлээлт нь их бага хэмжээгээр нөхөгдөөд ирсэн.

-Ээлжит охин төрөх бүрт аав чинь яаж хүлээж авдаг байв?

-Хүлээх цаг мөч байсан. Миний дээд талын эгч бид хоёр жилийн зөрүүтэй гарсан. Одоо л хүү байх гэхээр охин гараад ирдэг. Сүүлдээ одоо хүү ч байсан, охин ч байсан яахав дээ гэсэн бодолтой байсан гэж ярьдаг. Нэг их ач холбогдол өгөөд, хүү байхгүй гэсэн гуниглал мэдрэгддэггүй байсан. Охидоо гомдоохгүй гэж тэгдэг ч байсан юм уу мэдэхгүй.

-Танай ээж жүжигчин Ц.Сэржханд гуай байх аа. Дездомонад тоглож байсан гэдэг?

-Манай аав, ээж хоёрын их гоё зураг байдаг. Дездомонад тоглоод дурлалцаад суусан гэж ярьдаг.

-Тайзан дээр Отелло, Дездомона хоёрын амьдрал яаж дууссаныг хүмүүс мэднэ. Харин бодит амьдрал дээрх Отелло, Дездомона хоёрын гэр бүлийн харилцаа, хайр дурлал хэрхэн өрнөсөн бол?

-Заяаны ханиуд байсан даа. Аав, ээжээс арав гаруй насаар ах. Тэгсэн мөртлөө аав жаахан хүүхэд шиг ээжид эрхэлнэ. Манай ээж болохоор хүүхдээ асарч байгаа ээж шиг байсан. Хувцас хунар, хоол унд, ар гэрийн бүх ажлыг ээж даадаг байсан. Ээж хоол хийж өгөхгүй бол аав өөр хоол иддэггүй. Өглөө, өдөр, оройн хоолыг нь бэлтгэнэ. Ээж жүжигчин байсан ч өөрөө жүжигчнээсээ татгалзаад, ар гэрийнхээ ажил амьдралыг даасан. Аавыг урлагийн замд төгс оруулах суурийг манай ээж л тавьсан. Аав ээжийг “Миний ээж” гэдэг ээж “Миний өвгөн”, “Миний хүү” гэдэг. Салж хагацаж чаддаггүй улсууд байсан. Аавыг өнгөрөхөд хоёр жилийн дараа ээж 72-той өнгөрсөн. Санаж мөрөөдөж гунигладаг. Аавыг өнгөрсний дараа хүүхдээ алдсан ээж шиг байсаар явсан.

-Г.Гомбосүрэн гуай ямар хоолонд дуртай байв?

-Манай аав гурилтай шөлөнд дуртай байсан. Надаас дээш үеийн олон хүүхэд манай ааваас бэлэг авч байсан дурсамж ярьдаг. Г.Гомбосүрэн гуайгаар өвлийн өвгөнийг төсөөлдөг гэдэг. Одоогийн өвлийн өвгөн Б.Жаргалсайхан манай ээжид ирж, ёсолж, хүндэтгэж “Багшийн хувцсыг авч өвлийн өвгөн болмоор байна” гэсэн юм билээ. Ээж дараа дараагийн хүмүүс хэрэглэг гэсэн. Өвлийн өвгөн болж байгаа хүмүүс өмсөөд явна гэдэг миний аавын хүсэл мөрөөдөл биелж байгаа хэрэг. Аав өвлийн өвгөний хувцсаа их нандигнаж хадгалдаг, нямбай хүн байсан.

-Та аавдаа хэр их магтуулдаг байв?

-Ер нь бол би их магтуулдаг байсан. Ажилсаг байсан юм уу даа. Аав охиддоо урам хайрладаг. Миний дээд талын дээд талын эгч бид нар дотроос характер онцгой. Сэтгэдэг, хөдөлгөөнтэй. Тэр эгч их загнуулдаг байсан. Надад гар хүрч байгаагүй. Манай сэргэлэн эгч найруулах, зохицуулахдаа идэвхтэй. Багадаа бид жүжиг тоглодог. Хүүхдүүд болсон хойно өөрсдөө өрнүүлээд л. Манай эгч удирдаж, зохион байгуулаад бид “Алтан загасны үлгэр”, “Манжингийн үлгэр” гээд жүжиг найруулна. Аав, ээж хоёрыг орон дээрээ суулгачихаад, хөшиг нээгээд тоглоно. Янз бүрийн юмаар сахал, үс хийнэ. Намайг аав “Миний охин жүжигчин болох авьяастай. Тэр дундаа эрэгтэй хүний дүрд тоглох боломжтой. Жүжигчин болоход болно шүү” гэдэг байсан. Бид аав, ээж хоёртоо концерт тоглож үзүүлдэг. Заримдаа бүгдээрээ хөгжим тавиад бүжиглэнэ. Аав их гоё дуулна. “Цэнхэрлэн харагдах уул” гээд их гоё дуулна. Тэр үеийг бодохоор гоё. Би жүжигчин болно гэж боддог л байсан. Хань ижилтэй болоод хажуудах хүнийхээ аяыг дагасан. Яг намайг сургууль төгсч байхад Жаргалсайхан, Сарантуяа эд нар Москвад Кино урлагийн дээд сургуульд суралцахаар явж байлаа. Би тэр сургуульд явъя гэж бодож байсан ч хүүхэдтэй болоод чадаагүй.

-Та эрт хүнтэй суужээ?

-Дунд сургуульдаа найзалж байгаад 19-20-той суусан. Тэгээд нөхрийнхөө аяыг дагахаас аргагүй.

-Хүнтэй суусан, хүүхэд гаргасан эмэгтэй хүний хувьд мэргэжлээ сонгохдоо нэлээд буурь суурьтай ханджээ?

-Би барилгын инженер. Одоо Нийслэлийн Ерөнхий төлөвлөгөөний газрын Барилгын чанар, аюулгүй байдлын хэлтсийн дарга хийж байгаа. Нийслэлийн хэмжээний төлөвлөлт хийдэг. Манайх орон сууцны чанар шалгах ажил хийдэг. Би айхавтар хөдөлгөөнтэй биш ч миний зан төлөв ерөнхийдөө аавынхтай төстэй. Сэтгүүлч, орчуулагч, жүжигчин, урлагийн хүн гэх мэт олонтой харьцдаг мэргэжил зохих байсан даа. Гэхдээ түүнээсээ шал өөр мэргэжил сонгоод ажилласан. Хүний мэргэжил амьдралын баталгаа, хоол, гэр орон бүх юм даа.

-Танай эгч дүү нараас жүжигчин төрсөн үү?

-Жүжигчин бол байхгүй. Манай нэг дүү бүжигчин. Нэг дүү төгөлдөр хуурын багш, Хөгжим бүжигт багшилдаг. Хамгийн том эгч балетчин байсан. Тэтгэвэрт гарчихсан л даа. Том эгчийн хүүхдүүд харин урлагаар дагнасан. Нөхөр нь Ц.Баатаржав гэж ҮДБЧ-ын удирдаач байсан. Тэдний хүү Б.Энхбаатар Свердловскт Уралын филармонийн ерөнхий удирдаач хийдэг. Удирдаачдын олон улсын шагналтай залуу бий. Бас нэг хүүхэд нь хөгжимчин. Том эгчийн хүүхдүүд бүгд урлагийнх.

-Одоо бол та шинэ жилийг яаж өнгөрүүлдэг вэ?

-Гэр бүл үр хүүхдүүдтэйгээ өнгөрөөнө.

-Хүүхдүүдийн чинь хувьд өвлийн өвгөн өөрөөр төсөөлөгддөг болов уу ?

-Бид нарын санаанаас өвлийн өвгөн хэзээ ч гарахгүй. Гэхдээ манай хүүхдүүд өвлийн өвгөн гэхээр өвөөгөө үргэлж дурсдаг. Шинэ жил болохоор “Өвөө минь байсан бол” гээд ярина.

-Өвлийн өвгөний хувиар зээ хүүхдүүддээ бэлэг өгч байсан уу?

-Хоёр том эгчийн хүүхдүүдэд өгч байсан. Гэртээ өвлийн өвгөний хувцсаа өмсөөд хүүхдүүддээ бэлэг өгөхөөр нөгөөдүүл нь онгирч баярладаг байсан.

Б.ЯНЖМАА

Гэрэл зургийг

Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Нийслэлийн дүүргийн татварын албаны зарим дарга 800 хүртэлх сая төгрөгийг урамшуулал нэрээр авсан нь олны гайхширлыг төрүүлээд байна. Тэр жагсаалтад дүүргийн татварын дарга нар их хэмжээний мөнгө өөрсдөдөө олгож бусад ажилтнууддаа багахан хүртээжээ. Гэхдээ асуудлын гол нь татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс хэн нь их, бага авсандаа бус юм.

Татвараа төллөө гээд татвар төлсөн хүнийг урамшуулахгүй байж, яагаад татварын байцаагчид, дарга нар нь авах ёстой вэ. Төсөвт төвлөрүүлсэн мөнгийг төлөвлөгөөнөөс давлаа гээд урамшуулал хэлбэрээр төрийн албан хаагч авах эрх бий юу гэсэн асуудал гарч байгаа юм. Тухайлбал, Баянзүрх дүүргийн татварын хэлтэс Засаг даргын 2014 оны хоёрдугаар сарын 6-ны өдрийн захирамжаар 2013 оныхоо бүтэн жилийн ажлын үр дүнгийн гэрээгээр хүлээсэн үүргээ давуулан биелүүлсэн гэж үзжээ.

Орлогын төлөвлөгөөг 2.58 тэрбум төгрөгөөр биелүүлсэн тул дүүргийнхээ татварын хэлтэст 775.9 сая төгрөг, хэлтсийн дарга н.Сайнбуянд давсан орлогын хэсгээс 8 хувиар тооцон, 206.9 сая төгрөгийг урамшуулал болгон олгосон байна. Түүнчлэн татварын хэлтсийн урамшууллаас орон нутгийн орлого бүрдүүлэгч дүүргийн бүртгэлийн хэсэгт 20 сая төгрөг олгосон. Бүртгэлийн тасгийн дарга нь уг хөрөнгөөр хувьдаа автомашин авч унасан болох нь тогтоогджээ.

800 САЯАС ХЭН ХЭН ХҮРТЭВ

Мөн өнгөрсөн онд л гэхэд Сүхбаатар дүүргийн татварын хэлтэс 4.2 тэрбум төгрөгөөр төлөвлөгөө давуулан биелүүлсэн тул 800 сая төгрөгөөр шагнуулж, түүний 40- өөд хувь (360 сая)-ийг нь Татварын ерөнхий газарт, үлдсэнээс нь Татварын хэлтсийн дарга 40, Санхүү, төрийн сангийн хэлтсийн дарга 40, Татвар хураалтын тасгийн дарга нь 54, байцаагч болон тасгийн дарга нараа тус бүр 2.2 сая төгрөгөөр шагнажээ.

Баянгол дүүргийн татварын хэлтэс 574 сая төгрөг, мөн 200 саяыг нь Татварын ерөнхий газар руу шилжүүлээд, хэлтсийн дарга нь 20, таван ахлах байцаагч тус бүр 12, нэг ахлах байцаагчийг таван сая төгрөгөөр урамшуулсан байна. Баянзүрх дүүргийн татварын хэлтэст нэг тэрбум 174 сая төгрөг урамшууллаар олгосноос Татварын хэлтсийн даргад нь 273 сая төгрөг, 32 албан хаагчид 528.7 сая төгрөгийг урамшуулсан бол, Сонгинохайрхан дүүрэг 501 сая төгрөгөөс хэлтсийн дарга нь 75 сая төгрөг, Хан-Уул дүүрэг 416, Чингэлтэй дүүрэг 250 сая төгрөгийн шагналыг ажилтнуудтайгаа хувааж авсныг баримттайгаар жагсаан бичжээ. Засаг дарга, Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлаас 2009 оноос хойш олгосон үр дүнгийн урамшууллын судалгаанаас харж болох юм. Энэ мэтээр төсөвт төвлөрөх ёстой татварын мөнгийг төлөвлөгөөнөөс давлаа хэмээн татварынхан өөрснөө хүртдэг жишиг бараг л тогтсоныг дээрх жишээ харуулж байна.

УРАМШУУЛЛЫГ ОРОН НУТГИЙН ЗАСАГ ЗАХИРГААТАЙ ХОЛБООТОЙ ГЭЛЭЭ

Харин энэ жагсаалттай холбоотой мэдэгдлийг Татварын ерөнхий газрынхан гаргаад буй юм. Мэдэгдэлд “Татварын ерөнхий газар, түүний удирдлага нь батлагдсан төсвөөс гадуур, улс болон орон нутгийн төсвийн орлогоос нэг ч төгрөгийг татварын алба, ажилтан албан хаагчдад урамшуулал хэлбэрээр олгоогүй бөгөөд цаашид ч олгохгүй болно. Нийслэл, дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал, Засаг даргын бүрэн эрх мэдлийн хэмжээнд шийдсэн. Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай хуулийн 18 дугаар зүйлийн 18.3.3, 47, 49 дүгээр зүйл, Төсвийн тухай (шинэчилсэн найруулга) хуулийн 40 дүгээр зүйлийн 40.1, 40.2, 40.3, 46 дугаар зүйлийн 46.1 дэх заалтуудын хүрээнд орон нутгийн төсвийг бүрдүүлэхтэй холбоотой 2006 оноос эхлэн үүссэн харилцаа болно” гэжээ. Өөрөөр хэлбэл Татварын ерөнхий газар бидэнд дээрх мэдээлэл хамаагүй, орон нутгийн засаг захиргаатай холбоотой хэмээн тайлбарлажээ. Ямар боломж бололцоог ашиглан зарим дүүргийн дарга нар ийн өөрсдөдөө урамшуулал олгосон болохыг судаллаа.

ҮР ДҮНГИЙН ГЭРЭЭ БУЮУ ТАТВАРЫН МӨНГӨ

Төр засаг татварынхныг өөрсдийгөө урамшуулах үүд хаалгыг нь нээгээд өгчихсөн байдаг бололтой. Учир нь дүүргийн татварын хэлтсүүд тухайн засаг захиргаатайгаа үр дүнгийн гэрээ гэж байгуулдаг юм байна. Үүгээр татварын орлогын төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлбэл 30-50 хувиар өөрсдийгөө шагнан урамшуулдаг аж. Тэгээд татварын хэлтсийн дарга нь төлөвлөгөө давуулан биелүүлсэн хэмээн нийт төвлөрсөн мөнгөнийхөө найман хувийг авсан тохиолдол ч гарчээ. Ингэхийг зөвшөөрсөн Сангийн сайдын тушаал ч байдаг юм байна. Цааш нь лавшруулаад үзэхээр Төсвийн тухай хуулийн 46 дугаар зүйл буюу Төсвийн урамшуулал гэсэн хэсгийг харж болох. 46 дугаар зүйлийн нэгд,Төсвийн захирагчид туслах үйл ажиллагааны ашиг, төсвийн зарлагын хэмнэлт болон төсвийн захирагчийн үр дүнгийн гэрээний урамшууллыг төсвийн урамшуулал болгон тус тус олгож болно” хэмээжээ. 46 дугаар зүйлийн хоёрт, Энэ хуулийн 46.1-д заасан урамшуулал олгоход шаардагдах хөрөнгийг тухайн жилийн хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлд үндэслэн тухайн шатны төсвийн асуудал эрхэлсэн төсвийн ерөнхийлөн захирагчийн дараа жилийн төсвийн багцад тусган баталж, түүний шийдвэрээр олгоно” гэсэн байгаа юм.

ГЭРЭЭГ ХЭН ХЭН БАЙГУУЛДАГ ВЭ

Тэр үр дүнгийн гэрээ гээч зүйл нь их энгийн ерөнхийдөө дүүргийн татварын хэлтсийн дарга, дүүргийн Санхүү, төрийн сангийн хэлтсийн дарга хоёрын хоорондын гэрээ байдаг аж. Энэ гэрээг хийхдээ “Дүүргийн төсөвт тэдэн төгрөгийн татвар нэгдүгээр сарын 1-нээс арванхоёрдугаар сарын 31-ний хооронд төвлөрүүлнэ. Гүйцэтгэгч гэрээгээр хүлээсэн үүргээ давуулан биелүүлсэн тохиолдолд төлөвлөгөөнөөс давсан орлогын 30 хувиар бодож гүйцэтгэгчид урамшууллыг орон нутгийн давсан орлогоос гаргана” гээд заачихсан байдаг байна. Тэгэхээр яахаараа төлөвлөгөөнөөс их хэмжээгээр давсан орлого гэж байх ёстой юм бэ гэсэн асуудал гарч ирж байгаа юм. Хууль тогтоомж, тушаалуудад нэгэнт суулгаад өгчихсөн энэ боломжийг дүүргийн Санхүү, төрийн сангийн хэлтсийн дарга, дүүргийн татварын хэлтсийн дарга хоёр овжин ашигладаг бололтой. Тэд татварын орлогын төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлэх босго мөнгөн дүнг боломжит байдлаас багаар тооцдог байж болох хардлага гарч буй юм.

ӨНДӨР ХЭМЖЭЭНИЙ АВЛИГЫН НЭГ ХЭЛБЭР ЭНЭ БИШ ҮҮ

Монгол Улсад татварыг орлогын, хөрөнгийн, хэрэглээний гэсэн гурван төрлөөр хураадаг. Татварын дийлэнх нь уул уурхайгаас бараг бүрэн хамааралтай болсон учир нийтийн өмч хөрөнгө гэх эрдэс баялаг ашигласны төлбөр (роялти) нь орлогын буюу цалин хөлс, аж ахуйн нэгжүүдийн ашиг, орлогын татвараас дутахгүй болчихсон. Ийм нөхцөлд нийтийн засаглалаа иргэд нь бүрэн хянаж чаддаггүй манайх шиг хөгжиж буй оронд авлига, хээл хахууль түгээмэл гарах болсны жишээ нь дээрх үр дүнгийн гэрээ гэдэг зүйл гарч ирсэн нь татварын мөнгөний урсгалыг төрд бус хувь хүн дундаас нь завших нэгэн боломжийг олгосон байна. Энгийнээр харахад хууль дүрэмдээ суулгаад өгчихсөн болохоор хууль ёсны юм шиг атлаа үүний цаана албан тушаалтнуудад ашиг сонирхлын зөрчил бий болгоод зогсохгүй өндөр хэмжээний авлига гааруулах нэгэн шалтаг гэж хэлж болохоор юм. Тэгэхээр Сангийн сайдын тушаал болон Төсвийн тухай хуулиа ч эргэн харах шаардлага байгааг харуулж байна. Нөгөө талаар улс төрийн ашиг сонирхол бүхий, төрийн өндөр албан тушаалтнууд холбогдсон, дотоодын болон гадаадын томоохон бизнесийн байгууллагууд оролцсон, улс оронд их хэмжээний хохирол учруулж буй, зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй холбоотой, хахуулийн хэмжээ маш өндөр хэргүүдийг иргэд “өндөр түвшний авлига” хэмээн төсөөлөх болсон. Ер нь авлига нууц далд явагддагаараа онцлог боловч хэн ч авлига гэж ойлгохооргүй олон үйлдэл авлига байдгийг бид байх ёстой зүйл гэж хэдий хүртэл хүлээн зөвшөөрөх юм бэ. Энэ үр дүнгийн гэрээ гээч зүйл ч авлигын нууц далд явагддаг хэлбэр байхыг үгүйсгэх аргагүй юм.

Засаг дарга, Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаас олгосон үр дүнгийн гэрээний урамшуулалын судалгаа

Г. ЯЛГУУН

ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн Хүннүгийн археологийн судалгааны секторын эрхлэгч, доктор Ч.ЕРӨӨЛ-ЭРДЭНЭ

Хүннү гүрэн нь Төв Азийн хээр тал нутагт оршин тогтнож хүчирхэгжсэн, монголчуудын өвөг дээдэс болох нүүдэлчин малчдын анхны төрт улс байсан билээ. Хүннүгийн Эзэнт гүрэн умардад Байгал нуур, өмнө тийш Шар мөрний хөвөө, баруун тийш Алтайн уулс, зүүн тийш Манжуур хүртэлх өргөн уудам газар нутгийг эзлэн оршиж байв.

Хүннү гүрэн нь тухайн үедээ Азийн хамгийн хүчирхэг ард түмний нэгэн байсан төдийгүй Эртний Хятадын Хан улстай эн зэрэгцэх хэмжээнд харилцаж, торгоны их замын Евразийн нэгэн гол зангилааг хянан өрнө, дорныг холбох гүүр болж байжээ.

Хүннүгийн археологийн дурсгалыг булш бунхан, хот суурингийн турь, хадны зураг гэж ерөнхийд нь ангилан судалдаг. Монгол болон ОХУ-ын нутгаас одоогийн байдлаар Хүннүгийн ихэс язгууртны 12 оршуулгын дурсгалт газар илэрсэний 8 нь Монгол улсын нутагт байна.

Үүний нэгэн томоохон дурсгалт газар нь Архангай аймгийн Хайрхан, Эрдэнэмандал сумдын заагт орших Гол мод хэмээх газар оршино. Анх 1956 онд Монголын археологич Ц.Доржсүрэн энэхүү дурсгалт газрыг нээж 2 жилийн туршид малтлага судалгаа явуулжээ. Тэрээр язгууртны булшинд дагалдах 26 жижиг булш малтан судалсаны зэрэгцээ нэгэн том булшийг малтаж эхэлсэн ч хөрсний нуралтын улмаас дуусгаж чадаагүй байдаг.Үүнээс 43 жилийн дараа буюу 2000 онд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн Францын судлаачидтай хамтран түүний эхлүүлсэн ажлыг үргэлжлүүлж эхний ээлжинд 1957 онд Ц.Доржсүрэнгийн малтаж эхлээд дуусгаж чадаагүй 1-р булшийг 2000-2001 онд малтан судалсан юм.

Малтлага судалгаа 17 метрийн гүнд хүрэхэд оршуулга илрэв. Булшнаас олон тооны сонирхолтой, шинэ хэрэглэгдэхүүн илрүүлэн олсоны зэрэгцээ Хүннүгийн язгууртны булшны бүтэц, зохион байгуулалтын талаарх шинэ мэдээллийг бүрдүүлж чадсан билээ. Эдгээр нь хүннү нарын оюуны болон эдийн соёлын талаархи судалгаанд чухал баримт болж байна.

Бид энэ удаад уншигчдад Гол модны оршуулгын дурсгалт газрын 1-р булшнаас олдсон хүннү нарын оюуны соёлын гайхамшигт дурсгал болох нэгэн хөлөгт тоглоом болон түүнд холбогдох судалгааны талаар танилцуулж байна. Уг булшны 15 м2 хэмжээтэй оршуулгын бунхнаас илэрсэн зарим олдворыг Францын музейнүүдийн судалгаа, сэргээн засварлалтын төвд Монгол-Францын судлаачид шинжилж, сэргээн засварласан юм.

Модон авсны зүүн хойд талд байсан хэсэг олдворын хамгийн доод талаас хөлөгт тоглоомын модон тавцан, 3 ширхэг дугираг чулуун тэмдэг (хaсаа) гарсан юм. Тоглоомын тавцангийн гадаргуу хөрсний чийгний нөлөөгөөр ялзарч хэврэгшсэн хэдий ч ерөнхий хэлбэр, бүтцийг тодруулж болохоор байв (Зураг 1).

Тоглоомын хөлөг. Энэхүү хөлөг нь хийцийн хувьд модыг нимгэлж засаад гадаргуу дээр нь тэгш өнцөгт хэлбэрийн нүд гарган урлажээ.

Хөлөгний одоо байгаа байдал нь нийт 8 жижиг хэсгээс бүрдэх бөгөөд эдгээрийг эвлүүлэн тавихад үндсэн 3 хэсэг болно (Зураг 2). Эвлүүлсний дараа хэмжихэд урт 52.7 см, өргөн 20.5 см, зузаан 0.7-1.2 см байна. Урт талын доод хэсэг нь тэгш өнцөгтэй байгаа нь нэг талын ирмэг болохыг харуулна. Харин дээд болон хоёр хажуу тал нь эмтэрснээс жинхэнэ хэмжээг тодорхойлох боломжгүй болжээ. Одоо байгаа хэсгүүдээс харахад босоо 12, хөндлөн 4 нүд мэдэгдэнэ. Нүд бүр 4.5х6.8 см буюу ижил хэмжээтэй. Хөлгийн нүднүүдийг нэг шугаманд, хийц сайтай гаргасан байна. Энэхүү хөлөг нь хийцийн хувьд дунд нь нэг нүд үлдээж түүний хоёр талын нүдэнд “Х” хэлбэрийн хэрээс гаргаад тэдгээрийн хажуу талд мөн 2 нүд сул үлдээгээд дараагийн нүдэнд мөн “Х” хэлбэрийн хэрээс гаргажээ. Өөрөөр хэлбэл хөлөг дээр нийт 4 ширхэг “Х” хэлбэрийн хэрээс мэдэгдэж байна. Хэрээсийн урт 7.8см, ховилын өргөн 0.2 см.

Тоглоомын дугираг чулуун тэмдэг (хaсаа). Хөлөгтэй хамт олдсон 3 ширхэг хасааг хар саарал өнгийн чулуугаар хийжээ. Эдгээр нь ижил хэмжээтэй бөгөөд голч нь 2,95 см, зузаан нь 0,45 см. Дээрээ ямар нэгэн дүрсгүй, цулгуй болно (Зураг 3).

Хөлгийн хийц, бүтцийг харахад шианчи (xiбng qн) хэмээх хятадын шатрын хөлөгтэй төстэй ч хөлөг дээрх буудлын хооронд гаргасан хэрээс нь бага зэрэг ялгаатай байна.

Монголчуудын дунд өнөөг хүртэл тоглогдож буй монгол буга, жиргээ буга, тангад буга, өлзий, есөн морь, шатран буга, наян нэгтийн буга зэрэг олон төрлийн хөлөгт тоглоом бий. Гэвч хөлөгт тоглоомын түүх, гарлын талаарх мэдээ баримт хийгээд нарийвчлан судалсан зүйл хомс байна.

Түүхч, доктор А.Пунсаг “Монгол шатар ба монгол соёл” хэмээх бүтээлдээ судлаачид шатрыг 1. Энэтхэг, 2. Хятадаас үүссэн хэмээн үздэгийг дурдаад түүх судрын мэдээ баримт, ардын аман зохиол, үлгэр туульс зэргээс шүүн үзэж монгол шатар нь эртний Энэтхэгээс үүсч, перс ба арабаар дамжин Монголд уламжлагдан үндэстний онцлогоор өөрчлөгдөж хувирсан явцыг IX-XVI зууны үес гэж үзжээ.

Хөлөгт тоглоомын нэгэн төрөл болох шатар нь үгийн гарлын хувьд “chaturanga” буюу дөрвөн тал хэмээх санскрит үгнээс гаралтай нэр билээ.

Хөлөгт тоглоом анх Энэтхэгт үүссэн гэдэгтэй судлаачид үндсэндээ санал нэгддэг байна. Гэвч археологийн судалгаагаар шатрын зарим хэсгүүд олдсоноос бус түүний хөлөг биетээр олдсон нь ховор юм. Бичгийн сурвалжийн мэдээг нягталсан зарим судлаачид тухайлбал, Д.Форбес “Шатрын түүх” (1860) хэмээх бүтээлдээ шатар анх Энэтхэгт 5000 жилийн тэртээ үүссэн гэж үзсэн байна. Мөн А.Ван дер Линде, Т. Вон дер Ласа, Х.Ж. Мураи зэрэг судлаачид шатрын түүхийг судалж байжээ. Эдгээрээс Х.Ж. Мураи өөрийн 14 жилийн судалгааны үр дүнд “Шатрын түүх” бүтээлээ 1913 онд хэвлүүлсэн байдаг. Түүний энэ бүтээл хожим нь 1952 онд “Хөлөгт тоглоомын түүх” болон 1963 онд “Шатрын товч түүх” нэртэйгээр хэвлэгджээ. Тэрээр…шатрын талаар МЭ-ээс 7 зуун жилийн өмнөх бичгийн сурвалжийн бүдэг мэдээ байна. Харин үүнээс өмнөх үед холбогдох мэдээ үгүй байна гэжээ. Зарим судлаачид шатар анх Хятадад үүссэн гэж үзэх нь бий. Шатар хэрхэн үүсэн тухай домог нилээд байх боловч энэхүү хөлөгт тоглоом анх хэзээ, хаанаас үүссэн тухай асуудал нь шатрыг тоглохтой адил ихээхэн төвөгтэй асуудал бололтой.

Олонхи судлаачдын үзэж буйгаар шатар Энэтхэгээс Перс, Арабад дэлгэрсэн байна. Улмаар IX-X зууны үед Арабаас Европод дэлгэрчээ.

Бид өгүүллийн сэдэвт холбогдуулан зарим улс түмнүүдийн хөлөгт тоглоомын талаар сурвалжлан үзсэнээ дор товч өгүүлье.

Энэтхэг (chaturanga): МЭӨ 3000 жилийн үест Эртний Санскритын “Пуранас” сударт тэмдэглэгдсэн 4 хүн тоглох хөлөгт тоглоомын хувилбар болох “chaturanga”-ийн тухай өгүүлсэн байдаг ажээ. Х.Ж. Мураи энэхүү 4 хүн тоглодог хувилбараас хожим 2 хүн тоглодог хувилбар үүссэн гээд үүнийг МЭ 620 оны үеийн түүхэн сурвалжид тэмдэглэгдсэнээр тайлбарлажээ. Үүнээс гадна шатрын үүсэлтэй холбоотой зарим нэг домог бий. Тухайлбал, Энэтхэгийн нэгэн хаан өөрийн шадар туслахууддаа гаргалгааг нь амархан олохооргүй, гүн бодол болж байж олох сонирхолтой тоглоом бодож олохыг тушаажээ. Тиймээс туслахууд нь дайн тулааны хэлбэрийг дууриалгасан нэгэн тоглоом сэдэж олсон нь шатар юм. Мөн тэр үеийн Энэтхэгийн цэрэг нь заант цэрэг, морьт цэрэг, тэрэгт цэрэг, явган цэрэг гэсэн бүрэлдэхүүнтэй байсан тул дөрвөн төрлийн цэрэгт арми гэсэн санаатай мөн холбон үзэх нь бий.

Перс (chatrang): Персийн эзэнт улсын буюу тодруулбал одоогийн Ираны нутагт дөрвөн зууны турш засаглаж байсан Сассанид улсын үед холбогдоно. “Shahnama” буюу “Хаадын судар”-ын нэгэн бүлэгт Хинд (Энэтхэг)-ийн хаан Ража Нуширванд элчээр дамжуулан тоглоом илгээсэн тухай тэмдэглэжээ. Мөн энэ сударт шатар хэрхэн дэлгэрсэн тухай хатны хоёр хүүгийн хооронд дэгдсэн иргэний дайнтай холбон бичсэн байдаг.

Араб (Shatranj): МЭ 632 онд Пропет Mухамедийг нас барснаас хойшхи Арабын эзлэн түрэмгийлэлийн үе буюу 656 оныг хүртлэх Персийн эзэнт улсад эзлэгдсэн үед холбогдоно. Исламийн эртний соёлын түүхэн сурвалжид анх удаа эртний шатарчдын нэрс болон шатар хэрхэн тархсан тухай тэмдэглэсэн байдаг. Тухайлбал, шатарчин Сули 902-908 үед Багдадын Аббасид Каиф ал-Муктафийн хүчтэй тоглогч байсан хэмээн тэмдэглэжээ.Түүний шавь ал-Лажлаж ч мөн хүчтэй тоглогч байсан тухай өгүүлсэн байдаг.

Дээрх бичгийн сурвалжуудаас гадна шатар хэрхэн үүссэн тухай зарим домог бий. “Хаадын судар”-т бичсэнээр Нуширван хааны түшмэл Бозоргмехр нэгэн нууцлаг тоглоом (хэрхэн сайн тоглох, тоглоомын бүрдэл тус бүрийн нэр, хэрхэн хөдлөх (нүүх) зам, явган цэрэг (хүү), заан, морь болон хаан хэрхэн нүүх зэргийг) сэджээ. Өөр нэгэн домогт шатрыг зохиосон хүн хөлөгний 64 нүд бүрийг 2 дахин үржүүлж тариа олгох тухай хүссэн талаар өгүүлсэн байдаг.

Хятад. Хятадын хөлөгт тоглоомоос хамгийн эртнийх нь Лиубо (liщ bу) юм. Лиубо-гийн талаарх мэдээ Эртний Хятадын түүхч Сыма Цяны “Ши жи” түүхэн сурвалжийн У Юү хааны тухай мэдээнд тэмдэглэгдсэн байдаг. У Юү хаан түүний эрх мэдэл бурхнаас давсан болохыг батлаж буйгаар зөгнөж Лиубог тоглодог байжээ. БНХАУ-ын Хунань мужийн Чаншань хотын ойролцоо орших Мавандуй хэмээх газрын 3-р булшнаас лиубо тоглоомын хөлөг олдсоныг Түрүү Хан улсын үе буюу МЭӨ 72 онд холбоглуудан үзсэн байдаг.

Лиубо хэмээх эртний тоглоомоос шианчи (xiбng qн) үүсчээ. Хятадын түүхэн сурвалжид тэмдэглэснээр “xiбng qн” буюу хятад шатар Умард Жоу улсын У Ю хааны үед үүсч 569 оны үед тодорхой нэртэй болжээ. Хөлөг дээрх биетүүд нь нар, сар, гариг эрхэс, одод зэрэг болно. Хөлөгт тоглоомын талаархи мэдээ сэлт Хятадын Хан болон түрүү Хан улсын буюу МЭӨ IV-III зууны үед бас бий.

Шианчи хэмээх нэр нь xiбng – заан, qн – тоглоом гэсэн хоёр үгийн нийлэмж юм. Шианчи тоглоомын хөлөг нь хөндлөн 10, босоо 9 шугамтай байдаг. Босоо шугам нь төвдөө гол (river) буюу босоо шугамаар зааглагдана. Энэ нь хөлгийн хоёр эсрэг тал болно. Тал бүр нь 4 булантай хэрээс хэлбэрийн зураасаар ялгагдана. Хятадын шатар дотроо олон янз бөгөөд энгийн гэж болохоор нэгэн хэлбэр нь нэг тал нь Хан улс, нөгөө тал нь Цин улс болж тоглодог. Хааны ард 2 хамгаалагч, шатрын хүүний оронд цэргүүд, тэдгээрийн ард морь, заан зэрэг байна. Өрсөлдөгч талуудын нүүсээр алсан (идсэн) нь ялагч болдог. Одоогийн шианчи нь илүү нэмэлт дүрс (биеттэй) болсон байна. Эдгээрээс гадна мягман (migman) хэмээх нэгэн зүйлийн хөлөгт тоглоом бий. Энэ нь хөндлөн гулд 19 зураас ба 361 буудал бүхий тусгай хөлөг дээр хар, цагаан өнгийн 306 хүүгээр хоёр хүн наадах нэгэн зүйлийн шатар юм.

Дээр өгүүлсэнчлэн Хүннүгийн булшнаас олдсон хөлөгт тоглоомтой шууд адилтгах хэрэглэгдэхүүн хараахан үгүй байна. Ямар боловч хийцийн хувьд “шианчи” хэмээх хятад шатартай ойролцоо юм.

Энэхүү хөлөгт тоглоом олдсон Гол модны 1-р булшны он цагийг лабораторийн судалгаагаар МЭ 20-50 он хэмээн тогтоосон тул Хүннү нар МЭ I зууны үест хөлөгт тоглоом хэрэглэж байсан хэмээн үзэх боломжтой болж байна.

Аравдугаар сарын байдлаар ДНБ долоон хувийн өсөлттэй гарлаа гэж Үндэсний статистикийн хорооноос мэдээллээ. Эдийн засаг ийм өсөлттэй гарсны гол шалтгаан нь уул уурхайн салбаргэж тус хорооны макро эдийн засгийн статистикийн газрын дарга Э.Эрдэнэсан онцлов. ДНБ-ий долоон хувийн өсөлтийн 70 орчим хувийг ньуул уурхайн өсөлт эзэлж байгаа аж. Уул уурхайн дараа хөдөө аж ахуй жагсч байна. Тодруулж хэлбэл Монгол Улс өнгөрсөн оны эцсээр анх удаа 45 сая мал тоолуулж байв. Одоо 17.1 сая төл бойжиж байгаа гэсэн статистик гарчээ. Хөдөө аж ахуйн салбар эдийн засгийн өсөлтийн 27.7 хувийг эзэлжээ. Барилгын салбарын өсөлт ч эдийн засаг дажгүй гарахад нөлөөлсөн гэнэ. Үлдсэн арав хүрэхгүй хувийн өсөлтийг боловсруулах, үйлчилгээний, тээврийн, даатгалын гэх мэт салбарууд нийлж байгаад хангасан гэх тооцоог статистикийнхан хийжээ.Уул уурхайн хувьд өмнөх жилүүдэд зэсийн өмнө гишгэж байсан нүүрс энэ жил өнгөрсөн оныхтой адил тун муу үзүүлэлттэй гарчээ. Оюу толгойн олборлолт эхэлсэн учраас зэс, зэсийн баяжмалын экспорт нүүрсний алдагдлыг нөхөхүйц хэмжээнд байж чадсан гэж ҮСХ-ны газрын дарга Э.Эрдэнэсан ярьж байлаа. Зэсийн баяжмалаас гадна газрын тосны экспорт ч дажгүй байгаа аж. Жилээс жилд өссөн үзүүлэлттэй гарч буй газрын тосны салбар цаашид ч өсөлттэй гарна гэж шинжээчид онцолж буй.

Аж үйлдвэрийн салбарын нийт үйлдвэрлэл аравдугаар сарын байдлаар 7.5 их наяд төгрөг болж түрүү жилийн өдийгөөс 1.8 их наяд төгрөгөөр буюу 32 хувиарөссөн гэгээтэй мэдээ байна. Голлож нөлөөлсөн салбар нь мэдээж уул уурхай.

ЧАНАРГҮЙ ЗЭЭЛИЙН ХЭМЖЭЭ БАГАСАВ

Мөнгөний нийлүүлэлт дээр өмнөх сарынхаас таатай үзүүлэлт хэд хэд байна. Аравдугаар сарын байдлаар зээлийн өрийн үлдэгдэл 12.8 их наяд төгрөг болжээ. Зээлийн өрийн үлдэгдэлд хугацаа хэтэрсэн зээлийн хэмжээ өнгөрсөн есдүгээр сард 3.7 хувийг эзэлж байсан юм. Харин аравдугаар сарын сүүл гэхэд 0.2 хувиар буурчээ. Чанаргүй зээлийн хувьд есдүгээр сарынхаас буураа ч үгүй, өсөө ч үгүй байна.Зээлийн өрийн үлдэгдэлд чанаргүй зээлийн эзлэх хувь4.7 байгаа аж. Харин өмнөх оны аравдугаар сартай харьцуулахад 0.6 хувиар буурсан дүнтэй гарчээ.

Мөнгөний нийлүүлэлтийн хувьд өмнөх оны өдийгөөс 1.3 их наяд төгрөгөөр өсчээ. Харин өнгөрсөн сарынхаас 0.9 хувиар буурсан үзүүлэлттэй гарсан байна. Мөнгөний нийлүүлэлт аравдугаар сарын эцэс гэхэдарван их наяд төгрөгт хүрчээ.”Иргэд, байгууллагын төгрөгийн хадгаламж0.7 их наяд төгрөгөөр өссөн нь өмнөх жилээс их наяд гаруйгаар өсөхөд голлон нөлөөлсөн” гэж ҮСХ-ны Төрийн захиргаа, удирдлагын газрын дарга Т.Гантөмөр онцоллоо.

Монголын арилжааны банкуудад байршиж буй хадгаламж яг одоогийн байдлаар 6.7 их наяд төгрөг байна. Өнгөрсөн жилийн өдийгөөс 18.8 хувиар өссөн гэнэ. Харин есдүгээр сарынхаас гурав гаруй хувиар буурчээ. Төгрөгийн хадгаламж 16.3 хувиар өссөн бол валютынх нь бүр ч илүү хувиар өссөн дүн гарчээ. Валютын хадгаламж 28.2 хувиар өссөн байна.

МАШИНЫ ИМПОРТ БУУРСАН НЬ ГАДААД ХУДАЛДАА АШИГТАЙ ГАРАХАД НӨЛӨӨЛЖЭЭ

Бас нэг таатай мэдээ гэвэл зэсийн баяжмал, ноолуур энэ тэрээ гадагш нь зарж байж олсон долларын хэмжээ бараа бүтээгдэхүүн авах гэж гадагш нь урсгадаг доллараас давжээ. Өнгөрсөн жилийн өдийд бид олсноосоо 1.9 тэрбумаар илүү ам.долларыг гадаадын улсууд руу гаргаж байсан юм. Харин энэ жил 131.4 сая ам.доллар илүү олсон гэсэн мэдээг статистикийнхан өглөө. Манай улс энэ жил131 оронтой гадаад худалдаа хийжээ. Нийт гадаад худалдааны бараа эргэлтийн тэнцэл 9.1 тэрбум ам.доллар хүрсэн байна. Энэ мөнгөний 4.6 тэрбум ам.доллар нь зэсийн баяжмал, газрын тос зэргээ зарж байж гаднаас оруулж ирсэн мөнгө. Харин4.5 тэрбум ам.доллараар гаднаас бараа, бүтээгдэхүүн худалдаж авчээ. Ийм ашигтай гарсанд нөлөөлж байгаа зүйлс гэвэл мэдээж өмнө дурдсан зэсийн баяжмал, газрын тос зэргийн худалдаа. Гаднаас авдаг бараа, бүтээгдэхүүн буурсан голлох шалтгаан нь автомашин, автомашины сэлбэг хэрэгсэл юм байна. Улсын нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого, тусламжийн хэмжээг ч ҮСХ-ноос мэдээлсэн. Аравдугаар сарын байдлаар 4.8их наяд төгрөгийн зарлага гарсан байна.Эргэж төлөгдөх цэвэр зээлийн хэмжээ 5.1 их наядаар яригдаж байгаа аж.Улсын нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцэл 278.5 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарчээ.

АМАРЖСАН ЭЭЖҮҮДИЙН ТОО ХОЁР МЯНГА ГАРУЙГААР НЭМЭГДЭВ

Ирэх оны эхний сард гурав дахь сая иргэнээ өлгийдөн авах Монгол Улсадамаржсан ээжүүдийн тооөссөөр байгаа гэх таатай мэдээг ҮСХ-ныхон дуулгав.Энэ оны эхний аравдугаар сарын байдлаар гэхэд шинэ хүн төрүүлсэн бүсгүйчүүд өнгөрсөн оныхоос 2081-ээрнэмэгджээ. Эхний аравдугаар сарын байдлаар 68.3 мянганэх амаржаад байна. Төрсөн хүүхдийн тоо 68.7 мянгад хүрчээ. Өнгөрсөн онд дуу хадаан мэндэлсэн нялхсаас 2146-аар нэмэгдсэн гэсэн үг.

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ҮНИЙН ӨСӨЛТИЙН ГОЛ ШАЛТГААН НЬХҮНСНИЙ БАРАА

Хэрэглээний үнийн улсын индексийн хувьд аравдугаар сарын статистик өмнөх сарынхаас 0.8 хувь, оны эхнийхээс 9.3 хувь, өнгөрсөн жилийн өдийгөөс12.1 хувиар өссөн үзүүлэлттэй гарчээ. Ингэж өссөн гол шалтгаан нь хүнсний бараа, тэр дундаа ундаа ус гэнэ. Жил гаруйн дотор арав гаруй хувиар өссөн хэрэглээний үнийн өсөлтөд хүнснээс гаднахувцас, бөс бараа, гутал, орон сууц, ус цахилгааны үнийн өсөлтбага сагаар нөлөөлсөн юм байна. Үнийн өсөлтөөрөөДорноговь тэргүүлж байгаа гэсэн мэдээг ҮСХ-ныхон өгсөн.

ОРЛОГОО ДАГААД ЗАРЛАГА НЬ Ч ӨСЧЭЭ

Нэг айл сард дунджаар962.3 мянган төгрөг олж байгаа аж. Яг жилийн өмнөхөөс орлого нь арав гаруй буюу 10.8 хувиар нэмэгдчихээд байгаа гэнэ. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн өсөлтөөс гадна цалин хөлс нэмсэн гэх шалтгаан орлого нэмэгдэхэд нөлөөлжээ. Гэхдээ орлого нэмэгдсэний хэрээр зарлага ч дагаад өсчээ. Нэг айлын дундаж зарлага 962 мянган төгрөгт хүрсэн байна.Зарлагаингэж өссөн нь хүнсний бус бараа, үйлчилгээний үнийн өсөлттэй холбоотой гэх тайлбарыг статистикийн ажилтнууд өгсөн юм.

ӨНГӨРСӨН НАМРААС 100 ГАРУЙ МЯНГАН ТОННООР ИЛҮҮ ҮР ТАРИА ХУРААЖЭЭ

ҮСХ-ныхон ургац хураалтын мэдээг энэсарын 1-ний байдлаар өгөв. Манай улс 515.2 мянган тонн үр тариа, 160.7 мянган тонн төмс, 102.6 мянган тонн хүнсний ногоо хурааж аваад байна. Үүнээс гадна 1.1 сая тонн өвс, хадлан, 36.4 мянган тонн гар тэжээл бэлтгэжээ. Өнгөрсөн жилийн өдийтэй харьцуулахад төмснөөс бусдынх нь хэмжээ өсчээ. Ногоочидтүрүү жилийнхээс 30 гаруй мянган тонноор бага хэмжээний төмс хурааж авсан байна. Хамгийн өндөр хэмжээгээр хурааж авсан нь үр тариа. Өнгөрсөн жилийн арваннэгдүгээр сарын 1-нээс 130.8 мянган тонн буюу 34 хувиар илүү хэмжээний үр тариа хураан авчээ. Харин хүнсний ногооны хураалт 2.4 мянган тонн буюу 2.4 хувь, өвс хадлан тэжээлийн бэлтгэл 62.9 мянган тонн буюу зургаан хувиар өсчээ.

ВАГОН, ОНГОЦООР ЗОРЧИХ ИРГЭДИЙН ТОО БУУРСАН БАЙНА

Төмөр замын тээврийн хувьд аравдугаар сарын байдлаар 17.1 сая тонн ачаа, давхардсан тоогоор 2.8 сая зорчигчийг зорчуулжээ. Тээсэн ачаа нь өнгөрсөн оныхоос 300 гаруй мянган тонноор багассан байна. Зорчигчид нь ч цөөрчээ. Ноднин жилийнхээс 355 мянган хүнээр буурсан тоо гарсан аж. Агаарын тээврийн хувьд ч тээсэн ачаа, үйлчлүүлсэн зорчигчид нь цөөрсөн байна.Аравдугаар сарын байдлаар 2.9 мянган тонн ачаа тээж, давхардсан тоогоор 579 мянган зорчигчид үйлчилжээ. Тээсэн ачаа нь хагас сая тонноор, үйлчилсэн зорчигчид нь 88-аар цөөрчээ.

Ц.БААСАНСҮРЭН