Category: цаг-үе

Төр улс оршин тогтнохын тулд дархлаатай байх хэрэгтэй. Харин тэр дархлаа нь цаг үе бүхэнд өөр, өөрөөр тодорхойлогдож ирсэн. Дундад зуунд зэр зэвсэг, хожим нь шашин шүтлэг, харин өдгөө мэдээлэл, түүний аюулгүй байдлыг хангах нь төрийн дархлааны нэг хэсэг болоод байна.

Хэн сайн мэдээлэлтэй байна, тэр бүхнийг захирдаг, дарамталдаг, өөрийн хүссэнээ хийдэг болсон. Эрх мэдэлтэй, хөрөнгө мөнгөтэй байя гэвэл мэдээллийг өөрийн болгох ёстой гэдгийг ч хүн бүхэн цаашилбал улс гүрэн бүхэн мэддэг үүний төлөө өрсөлддөг болсон. Тиймээс ч улс орон бүхэн өөрийн мэдээллийн хэрэгсэлтэй, түүнийхээ аюулгүй байдлыг дээд зэргээр хангахад анхаардаг болсон цаг үед бид амьдарч байна.

Гэтэл саяхан Монгол Улс өөрийн мэдээллийн хэрэгсэл буюу МҮОНРТ-ийн төсвийг танав. Танахдаа бүр тартагт нь тултал танав. Нэг ёсондоо төсвийг нь танаж, та нар хөгжим захиалсан хүний мэдээллийг нийтэд түгээж, мэдээллийг хэн нэгэн өөрийн үйл хэрэгт нийцүүлэн ашиглаж болно гэдгийг хүлээн зөвшөөрлөө. Заримдаа байж боломгүй тэнэглэл үйлддэг, шийдвэр гаргадаг төртэй, тэр нь амиа хорлох үйлдлээ санаатай буюу санамсаргүйгээр үйлдэж байгааг нь харахаар өр өвдөнө. Энэ бүхэн нь зүгээр л хэдхэн хүний амин хувиа хичээсэн үйлдлээс улбаатай гэхээр нөгөө монгол төрийн дархлаа хаана байна гэж асуухад хүрнэ.

ХАМТ ОЛНЫ ҮНЭЛЭМЖ БУЮУ АТААРХАЛ

Төрийн соёрхолт, Соёлын гавъяат зүтгэлтэн, яруу найрагч, сэтгүүлч Зундуйн Дорж гэж нэгэн сайхан эрхэм байх. Тэр яагаад ч юм бэ, МҮОНРТ-ийн дарга М.Наранбаатартай байсгээд үзэлцдэг. Үүний цаад шалтгааныг яагаад ч юм бэ олмоор санагдана. Учир нь М.Наранбаатар бол МҮОНРТ-ийн “хаан” биш бүр “бирд” нь гэгдэх боловч түүнийг энэ том байгууллагын хамт олон яагаад гурван удаа даргаараа сонгох болов гэдэг нь чамлахааргүй үнэлгээ юм.

МҮОНРТ-ийн дарга М.Наранбаатар гурван удаа даргаар сонгогдон энэ гал тогоонд оюутан байхаасаа эхлээд 20 жил чанагдсан. Тэр таван Засгийн газартай ажиллаж найман жил тус газрын даргаар ажилласан. Тэр тусмаа төсвийг нь “хасч өгсөн” Ч.Хүрэлбаатар гишүүн түүнтэй тун ойр он удаан жил ажилласан. Дээрх таван Засгийн газрыг дамжин ажиллаж байхад нь Ч.Хүрэлбаатар ЗГХЭГ-ын даргаар гурван жил ажиллажээ. ЗГХЭГ-ын дарга л Засгийн газраа хамгаалуулах, гоё сайхан мэдээ гаргуулахын тулд МҮОНРТ-ийн даргатай “халз тулдаг”. Мэдээж МҮОНРТ-ийн дарга нам бус хүний хувьд зарчмаа баримталж таарна. Тиймдээ ч ам муруйх үе бишгүй байсан гэдэг. Энэ учиг шалтгаанаас үүдэн тэрбээр МҮОНТ-д хуваарилагдахаар төсөвлөсөн 7.2 тэрбум төгрөгийг өргөн нэвтрүүлгийн эрх авсан бусад телевизүүдэд хувааж өгөх тухай санал МАН-ын бүлгээс гарсан байдаг. Тэр тусмаа Ч.Хүрэлбаатар гишүүн бүр “чанга” дуугарсан.

НАДАД Л АШИГТАЙ БОЛ ТӨРГҮЙ АМЬДАРСАН Ч ЯАХАВ

МҮОНРТ-ийн төсвийг тануулах гэж улайрагсадын үйлдлээс надад ашигтай бол монгол төр оршин тогтнох эсэх нь хамаагүй гэсэн увайгүйтэл үнэртдэг. Мэдээлэл гэдэг төрийн нэг дархлаа гэдгийг дээрх эрхмүүд бүгд мэднэ, мэдээлэлд ойр байхын ач тусыг ч тэд чамгүй хүртэгсэд. Тиймээс МҮОНРТ хэмээх том айлыг нурааж, сульдааж, төрийн мэдээллийн хэрэгсэлтэй байх эрхийг хумьж, хоосон үлдэх орон зайд нь өөрсдийн ноёрхолыг тогтоохыг эрмэлзэгсэд. Төрийн мэдээллийн хэрэгсэлийн төсвийг танан байж илүүчилсэн мөнгө нь иргэдийн сайн сайхны төлөө зарцуулагдахгүй харин хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй эрх мэдэлтэнүүд хувааж авахаар хуйвалдснаа өнгөрсөн лхагва гаригт “Монгол контентыг дэмжих таван тэрбум төгрөг”-ийн төсөв батлахадаа зарлав. ССАЖ-ын сайд Ц.Оюунгэрэл энэ журмыг баталж байгаа ч цаана нь TV-5 сувгаа төлөөлж УИХ-ын гишүүн Г.Сарангэрэл “Таван тэрбум төгрөг бага байна” гэж чамласан гэдэг. “TV-9”-ийн ард Н.Энхбаяр тэргүүтэй МАХН-ынхан, “Ийгл”-ийн христээс бусад контент болон “Боловсрол” сувгийн ард М.Зоригт, NTV-ийн ард Г.Батхүү гишүүн, “Эх орон” телевизийн ард Д.Бат-Эрдэнэ гишүүн гээд хардаад байвал бараг бүгд улстөрч эзэнтэй. Тэд мэтийн “акул”-ууд л дээрх долоон тэрбум төгрөгөөс хүртэнэ үү гэхээс “шинэ тутам, жижиг” гэсэн тодотголтой жараахайнуудад хүртээх нь юу л бол. Гэтэл сонин, мэдээллийн сайтууд гэж хэвлэл мэдээллийн хүчтэй хэрэгслүүд яах болж байна. Тэд монгол контент хийхгүй байгаа юм уу гээд бас заргалдаж таарна.

Уг нь дээрх мөнгийг үнэхээр төр өөрийн мэдээллийг олон нийтэд хүргэхийн тулд зарцуулж байгаа бол МҮОНТ-д хуваарилж хөндлөнгийн ажлын хэсгээр хянуулаад “хөгжмөө захиалчихаж” болмоор байгаа биз. Тэгэхээр өөр ашиг сонирхол байжээ. Юу гээч. МҮОНРТ-ийн дарга М.Наранбаатар өнгөрсөн мягмар гаригтУИХ-ын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтсийн даргаар ажиллаж байгаад МҮОНТ-ийн захирлаар томилогдож ирсэн Д.Энхтуяа, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын Олон нийттэй харилцах, хэвлэл мэдээлэл боловсруулах албаны даргаар ажиллаж байгаад МҮОНРТ-ийн дэд даргаар ирсэн Ё.Батбаяр, С.Эрдэнэ сайдын “шахалт”-аар ирсэн МҮОНР-ийн дарга Л.Цэрэн-Очир нарыг халахаар шийдсэнээ хэлжээ. Бүр “Зайлцгаа” гэж хөөсөн байгаа юм.

ӨШИРХӨГСӨД БУЮУ ГАНЦААРДСАН “ДАЙчИН”

Эндээс МҮОНРТ-ийн дарга М.Наранбаатарын эсрэг “галлах” ээлжит гал эхэлсэн байна. Түүний оронд томилох хүмүүсийг ч Ч.Даваабаяр, Д.Энхтуяа, Ж.Соёл-Эрдэнэ нарын нэр дуулдаж эхлэв. Ирэх оны төсвийн тухай хуулийг батлахад МҮОНРТ-ийн нийт төсөв хасагдсан. Улсын хэмжээнд байдаг бүх байгууллагын нийт урсгал төсвөөс 118 тэрбум төгрөг хассан. Гэтэл зөвхөн МҮОНРТ гэдэг ганцхан байгууллагаас дөрвөн тэрбум төгрөгийг хасчихаж. Яагаад энэ байгууллагыг онцолж үзэв гэдэг сонин байгаа биз. Магадгүй дарга нь хэн бэ гэдгээс хамаатай шийдвэр биш биз гэсэн бодол эрхгүй төрүүлж байна. Тэгэхээр зарим улстөрчдийн “М.Наранбаатар МҮОНРТ-ийн даргаар ажиллаж байгаа цагт энэ байгууллагыг нар өөд харуулахгүй” гэсэн өс зангидагдаж үндэсний хэмжээний онцгой байгууллагын төсвөөр “шантааж” хийчихсэн юм биш үү. Тэр танагдсан дөрвөн тэрбум дээрээ нэг тэрбумыг нэмээд бусад телевизтэй найзлах юм гэнэ. Хаалтын гэрээнээс ч дор хувилбар биш гэж үү. Өнөөх хүүхэд, эрүүл мэнд, нийгмийн чиглэлийн олон сайхан нэвтрүүлэг “Баяртай” болох нь. Үүрэг, функцийг нь олигархиудад “зарчихсан” гэсэн үг. Яагаад ингэх болов?

Эхлээд М.Наранбаатарыг “Энхбаярын хүн” гэдэг байсан ч түүнээс хойш дахиад хоёр удаа сонгогдчихож. Түүнийг лав “Ц.Элбэгдоржийн хүн болчихсон” гэхгүй байх. Тэгвэл тэр тийм мундаг “хорчин” уу. Ямар ч байсан энэ байгууллага түүнийг хүлээн зөвшөөрөөд сонгоод байх юм. Гэтэл одоо төсвөө тануулсан М.Наранбаатар хугацаагаа дуустал ажиллая гэвэл эхний ээлжинд өөрийнх нь эд, эс мэт болсон хамт олноосоо хүмүүсээ халж таарна. Эсвэл хууль зөрчиж МҮОНТ-ээр сурталчилгаа явуулахаас аргагүй болж байна. Дээр нь энэхүү онцгой объектын хамгаалалтыг татан буулгаж өөрсдөө хамгаалалтын албатай гэрээ байгуулж хамгаалуул гэсэн байдаг. Энэ бүхэн дотоодын цэргийн албыг татан буулгасан Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжингийн хийсэн ажил. Ингээд хамгаалалт авахад асар их мөнгө зарцуулчихлаа гэдэг. Улсын энэ онцгой объектыг хамгаалахгүй, тэгээд яах байсан юм бол.

М.Наранбаатарыг өнөөдөр ч МҮОНРТ-ийн даргын суудлаас “үдэж” болно. Харин МҮОНТ-ийн үйл ажиллагаа санхүүгийн хямралаас болж доголдох ёстой юу. Эсвэл түүнийг хууль зөрчөөд хямралаа дав гэсэн “буланд шахах” бодлого уу. Нөгөөтэйгүүр төр долоон тэрбум төгрөгөөр телевизүүдийг гуйж контент бэлтгүүлэх нь хуулийн дагуу үйл ажиллагаа мөн үү гэдэг нь өнөөдөр асуудал үүсгээд байна. Энэ мэтчлэн “найрал хөгжмийн” цаана удирдаач нь тэрбум, тэрбумын зарцуулалтын ашиг хонжоо л харж байгаад харамсахгүй байх аргагүй.

Л.ЛХА-ОЧИР

-ТҮҮНИЙГ МОНГОЛДОО СУРЧ БАЙХАД НЬ АЖИЛ ХИЙЛЭЭ ГЭЖ АЛБАДАН БУЦААСАН БИЛЭЭ-

Бээжингийн Цэргийн 304 дүгээр эмнэлгийн Түлэнхийн төвд эмчлүүлж буй Билгүүдэй хүүд элэг нэгт монголчууд нь хандив цуглуулж, тусалж дэмжиж буй. Өмнөд монголчууд минь долоо хоногийн дотор 40 гаруй сая төгрөгийн хандив цуглуулснаа хүүгийн ээж Ц.Булганд өгсөн. Хятадын цахим сүлжээгээр монгол хүүд туслах аян өрнөж, Шинжааны Баянмонголын малчин өвгөн, Эрээнд ажиллаж буй өмнөд монгол залуу гээд элэг нэгтэн түмэн харамгүй тусаллаа. Мөнгөний их, багадаа бус элэг нэгт монголчууд нэгнийхээ төлөө цохилох зүрхтэй байгаа нь монголчуудад сайхан санагдлаа.

Хүүд тусалсан элэг нэгтнүүдийн минь дотор Өмнөд Монголын иргэн Ө.Оюунчимэг 20 гаруй мянган юанийн хандив цуглуулжээ. Шинжааны өөлд монгол гэж өөрийгөө танилцуулсан энэ бүсгүй монгол хүүгийн төлөө өдөр шөнөгүй ажиллаж 20805 юань буюу зургаан сая 405 мянган төгрөг цуглуулж чаджээ. Ө.Оюунчимэгээс ярилцлага авахыг хүсэхэд “Монгол хүний хийх л байсан зүйлийг хийлээ. Монгол л бол би ч, өөр хэн нэгэн ч элэг нэгтэндээ туслах л болно. Би Монголдоо очих эрхээ хасуулсан. Хол байсан ч сайн үйлсийн аянд нэгдэж, хийж л байх болно” гэлээ.

“БИ ХЭЗЭЭ Ч, ХААНА Ч ЯВСАН МОНГОЛ ГЭСЭН БҮХ ЗҮЙЛД ХАЙРТАЙ”

Ө.Оюунчимэг Өмнөд Монголын Их сургуулийг төгссөн. Сургуулиа төгсөөд Хөдөө аж ахуйн их сургуульд сурахаар Монголд ирсэн аж. Сургуульд сурч байхдаа байр, хоолныхоо мөнгөнд нэмэр болох гэж нэгэн компанид ажиллах болжээ. Гэтэл ГИХАЭГ-аас түүнийг оюутны визээр ажил хийсэн гэж 2013 оны наймдугаар сарын 30-нд албадан гаргах шийдвэр гаргасан байна. Ингэхдээ түүнийг гурван жилийн хугацаанд Монгол Улсад нэвтрэх эрхгүй болгож, паспорт дээр нь хар тамга даржээ.

Ө.Оюунчимэг одоо Эрээнд амьдарч байгаа. Жуулчны компанид ажилладаг түүнд дарамт их байдгийг ойр дотнынхон нь ярьсан. Монгол Улстай хил залгаа хотод амьдарч байгаа гэдэг утгаар Монгол руу явж магадгүй гэдэг үүднээс байнга шахам шалгадаг аж. Бас гадаад паспорт дээрээ хар тамга даруулснаас болж жуулчид авч Хятадын хот хооронд явахад хүртэл хүндрэлтэй болжээ.

Монголоо гэж ирээд хөөгдөөд буцсан ч тэрбээр Монголын талаар нэг ч муу үг унагадаггүй юм билээ. Боломж л гарвал монгол дээлээр гоёдгийг нь найзууд нь ярив. “Монгол хувцас минь бидний брэнд” гэж бахархдаг нэгэн. Бас “Би хэзээ ч, хаана ч явсан Монгол гэсэн бүх зүйлд хайртай” гэж ярина. “Монголоороо бай, сэтгэлээрээ бай. Бүх зүйл сайхан болох болно” гэж бусдадаа зөвлөнө. Хамгийн хайртай хотоо Улаанбаатар гээд Монгол Улсыг харамгүй магтана. Түүний facebook хуудсаар дүүрэн Монголын байгалийн зураг бий. Камертон хамтлагийн дууг сонсч, Чойномын шүлэг уншиж, Монголын түүх судалдаг бүсгүй.

ӨДӨРЖИН ГУДАМЖИНД ЗОГСЧ ХАНДИВ ЦУГЛУУЛЖЭЭ

Монгол хүү түлэгдэж, Бээжинд эмчлүүлэхээр ирсэн талаар Ө.Оюунчимэг Бээжинд амьдардаг өмнөд монголчуудаасаа сонсчээ. Хүүд туслах аян өрнөхөд тэрбээр Эрээнээс хандив цуглуулахаар шийджээ. Ингээд Эрээнд амьдардаг өмнөд монгол дүү нартайгаа шөнөжин сууж хандивын хайрцаг хийж. Бас гудамжинд тавих том самбар бэлдсэн байна. Самбар дээрээ Билгүүдэй хүүгийн тухай мэдээлэл бичиж, сайхан сэтгэлт хүмүүсээс хандив хүсч байгаагаа монгол бичиг, криллээр болон хятад ханзаар бичсэн байв. Ийн бэлтгэлээ хийж дуусаад “Монгол бахархлын өдөр” буюу өнгөрсөн ням гаригт Эрээн хотын Их дэлгүүрийн үүдэнд өглөөний 9.00 цагаас эхлэн зогсчээ. Зөрж өнгөрсөн хүн бүрээс мөнгө гуйсан гэнэ. “10, 20 юаниар ганцхан удаа таксинд сууна.

KFC-ийн нэг бургер авч иднэ. Ганц удаа явган алхаад, хоол идэхгүй тэвчихэд зүгээр шүү дээ. Нэг удаагийн хоолны мөнгөөрөө ч гэсэн тусална уу”, “10 юань тань 100 болог, 100 юань тань 10000 болог” гэж хүмүүсээс мөнгө гуйсаар байж. Бас цахим хуудсаар “Эрээнд ажлаар ирсэн, жуулчилж яваа хүмүүс туслалцаа үзүүлээч. Монголчууд бид хамтдаа нэг хүүд тус болъё” гэдэг зар түгээсээр байжээ. Хүмүүс арав нь арав, зуу нь зуун юаниа хандивын хайрцаг руу хийсээр л байж. Ө.Оюунчимэг Эрээнд байгаа нутаг нэгтнүүдтэйгээ хамт шөнө дунд болтол зогсч хандив цуглуулжээ. Үүр цайх үед хандивын хайрцгаа нээгээд цугласан мөнгөө тоолоход яг 20805 юань болсон байж. Цугласан мөнгөө хүүгийн ээжийн дансанд хийснийхээ дараа нэг том ажлын ард гарсан мэт сайхан санагдсан гэсэн. Тэрбээр “Эрээнд байгаа хүмүүс Монгол хүүхдэд хандив өргөх ёстой гэж бодсон. Эрээний эдийн засаг, аж ахуйн хөгжил Монголтой маш их холбоотой” гэж ярьсан.

Ө.Оюунчимэг монгол хүүд туслахын тулд арваннэгдүгээр сарын 21-нээс өдрөөс 24-нийг хүртэл өдөр, шөнөгүй ажиллаж, 6.4 сая төгрөгийн хандив цуглуулсан нь энэ. Түүнтэй ижил элэг нэгтэн олон залуус хүүд туслахын тулд өдөр, шөнөгүй ажилласан. Бээжин, Хөх хот, Хайлаар, Авга, Шулуунцагаан, Хөвөөт шар, Урудын дунд хошуу, Баруун үзэмчин, Ордос, Шинжааны Үрэмч хотод Наянбат тэргүүтэй өмнөд монголчууд “Амьддаа бие биенээ хайрлая” хандивын тоглолт зохион байгуулжээ. Тэд Хөвөөт шараас 16000, Авгаас 37900, Өрөмчөөс 37000 юань босгож чадсанаа мэдээлсэн. Билгүүдэй хүүгийн эмчилгээнд нийт 60 сая төгрөгийн хандив цугласны 40 саяыг нь өмнөд монголчууд өгчээ.

Билгүүдэй хүүд арьс нөхөх мэс засал хийсэн нь амжилттай болсон. Нөхсөн арьсных нь 90 хувь нь төлжиж эхэлсэн гэнэ. Одоо хүүгийн биеийн байдлаас шалтгаалж хоёр дахь мэс заслаар хөлийг нь тайрах эсэхийг шийдэх аж. Бээжингийн эмнэлэгт өмнөд монгол оюутнууд ээлжээр хүүгийн ээжид орчуулга хийж байгаа. Тэд хандивын аянаа зогсоосон ч ээж хүү хоёрт тусалсаар байгаа нь энэ.

Сайн үйлс дэлгэрэх болтугай.

Ц.ӨРНӨХ

“Мандал женерал даатгал” компанийн санхүүгийн бүтээгдэхүүн хариуцсан ахлах мэргэжилтэн П.Золзаяатай ярилцлаа.

–Алтны үнэ огцом унаж магадгүй гэсэн таамаг байна. Хэр ортой таамаг бол?

-Дэлхий даяар нийтдээ 2800 тонн алт олборлодог. Гэтэл эрэлт нь харьцангуй өндөр. 3100 тонн. Энэ бол дахин ашиглаж буй алтыг нэмж гаргасан тоо. Алтныэрэлт нийлүүлэлтээсээ өндөр байгаа энэ үед үнэ огцом унах үндэслэл байхгүй. Ганц алт ч биш үнэт цаас, үл хөдлөх хөрөнгө ер нь аливаа юмны үнэ өсч байгаа тохиолдолд буцаад унаж байж эргэж өсдөг жамтай. Наад зах нь 50 хувиар унаад үнэ эргэж засварлагддаг юм. Тодруулж хэлбэл өгсч, буурч явдаг зүй тогтолтой. Ингээд бодоход алтны үнэ980 ам.доллар хавьцаа болно гэсэн таамаглал бий. Тэгээд зүй тогтлоороо эргээд өснө. Хүнээр жишвэл амьсгаа авдаг шиг л зүйл. Амьсгаллаа, амьсгаагаа гаргалаа гэдэг шиг үнэ өслөө, буцаад буулаа гэдэг бол жам. Алтны үнэ сүүлийн үед огцом өссөн. Аливаа үнэ огцом өснө гэдэг бол огцом уруудахын сигнал. Хүн найтаахдаа амьсгалаа хүчтэй татаад хүчтэй гаргадаг даа.Тэрэнтэй л адил зүйл.

–Дэлхийн шинжээчдийн хичнээн хувь нь алтыг доод тал нь 980 дээр очно гэж үзэж байгаа бол. Танай шинжээчид ямар таамагтай байна?

-Алт уналаа гэхэд 1000 дээр очно,1000-аас буулаа гэхэд 980, 960 хавьцаа очоод эргээд өгсөх болов уу гэсэн хандлага бидэнд ажиглагдаж байна. Олон улсад эдийн засгийн судалгаа хийдэг, дүн шинжилгээ гаргадаг 64 байгууллага бий.Эдний62 нь алтыг 9500-9300 руу унана гэчихсэн. Тэдний таамаг тодорхой хэмжээгээр нөлөөлдөг. Үүнийг нь дагаад хөрөнгө оруулагчид алтнаас гардаг тал анзаарагддаг. Гэхдээ айхтар том нөлөө болж чадахгүй. Уоррен Баффет мэтийн томоохон хөрөнгө оруулагчид алтыг унана гэвэл тэр таамгийгньнийтээрээ дагадаг тал бий.

–Гэхдээ сүүлийн нэг жилийн хугацаанд алтны үнэ огцом гэж хэлэхээр уначихлаа шүү дээ?

-Алтны хувьд хамгийн оргилдоо 1980 ам.доллар хүрсэн л дээ. Сүүлийн найман сарын дотор1800-1200 ам.доллар болтлоо 33 хувиар огцом уналт өгсөн. Уналт өгөх шалтгаан нь Америкийн алт арилжаалдаг томоохон биржүүдийн зохицуулах зөвлөл “Та нар алтыг хэт өсгөөд байна, одоо алт арилжаалъя гэвэл дэнчинг нь төд болтол өсгө” гэснээс үүдсэн. Ингээд алтны үнэд засвар хийгдэж унаж эхэлсэн.

–Алтны ханш яаж ч уруудсан 680 дээр очихгүй нь гэж ойлголоо?

-680 руу унах магадлал ер нь бол байхгүй. Нэг унц алтыг олборлоход өөрийнх нь зардал 650 ам.доллар болдог. 680 руу орчихвол ямар ч алтны компани олборлолтоо зогсооно. Ашгаа алдаж дампуурахыг хэн ч хүсэхгүй.

Олон улсын эдийн засаг тогтворгүй хэвээр учраас томоохон улс орнууд эдийн засгийн хямрал болж магадгүй гэж болгоомжилж байгаа. Ийм шалтгаанаар төв банкууд нь улсынхаа эдийн засгийгдэмжих гэж асар их хэмжээний мөнгө хэвлэж Засгийн газрынхаа бонд, банкуудынхаа эрсдэлтэй зээлийг авах гээд байна л даа. Цаасан мөнгийг ингэж хүссэнээрээ хэвлэж болдог болалт огт өөр. Хүслээрээ хэвлэж үйлдвэрлэдэг эд биш. Тэгэхээр 680 хүртэл үнэ нь бууна гэсэн ойлголт байхгүй. Алт удаан хугацаандаа өснө. 2050, 2500 ч хүрч магадгүй.

–Удаан хугацаанд гэдгээ тодруулаач?

-Зургаан сараас хоёр жилийн хугацааг хэлж байна л даа. Хүн төрөлхтөн 5000 жилийн түүхэндээ алтанд итгэсээр ирсэн. Алтны үнэ хэлбэлздэг. Гэхдээ худалдан авах чадвараа өнөөг хүртэл алдаагүй. Жаран жилийн өмнө таван кг алтаар тухайн үеийн тансаг зэрэглэлийн лимузин авлаа гэж бодъё. Өнөөдөр ч ялгаагүй. Таван кг алтаархүссэн машинаа авч болно. Гэтэл зуун жилийн өмнөх нэг унци алтны мөнгөөрөнөөдөр өдрийн хоол ч авч чадахгүй. Мөнгө, алтны худалдан авах чадвар хоёр ондоо ойлголт гэдгийг энэ мэт жишээгээр тайлбарлаж болно. Дахин хэлэхэд засвар хийгдэж дууссаны дараа алтны үнэөснө.

–Тэгвэл алтны ханш буурах ямар шалтгаан ажиглагдаж байна?

-Олон улсын таамаг гаргадаг байгууллагууд Америкийн төв банкийгирэх жилийн зургадугаар сараасбодлогынхоо хүүг нэмнэ гэж байгаа. Алтны нөгөө тал нь доллар. Алтыг хуваах нь доллар гэдэг. Хуваагдагч нь өсөөд ирвэл нөгөө тал нь буудаг жамтай. Алтны үнэ үүнтэй холбоотойгоор унах эрсдэлтэй. Алт эрсдлээс хамгаалах бүтээгдэхүүн болохоос хөрөнгө оруулалтад ноогдол ашиг өгдөггүй онцлогтой. Харин доллар ноогдол ашиг буюу хүү өгнө. 2008 оны хямралаас хойш Америкийн төв банк Засгийн газрын худалдан авалтыг их хэмжээгээр хийж байсан. Харин энэ жилээс эдийн засаг нь сайжирч байна.Ажилгүйдэл гэхэд энэ сард 5.8 хувьтай гарсан. Америкийн эдийн засгийн гол хөдөлгөгч мотор нь өөрсдийнх нь худалдан авалт. Дотоодынх нь худалдан авалт эдийн засгийнх нь 70 хувийг авч явдаг. Ажилгүйдэл багасах хэрээр эдийн засаг нь сайжирч байна гэсэн үг. Америкийн эдийн засаг сайжирч байгаа учраас Төв банкных нь бодлогын хүү ирэх жилийн зургадугаар сараас өсөх хандлагатай болж байгаа хэрэг. Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд хэлбэлзэл явагдах ч гэлээ тийм огцом хэлбэлзэл үүсэхгүй.

–Монгол банкны худалдаж авсан алтны хэмжээ өсч байгаа. Төв банк алтны худалдан авалтаа нэмэгдүүлэх бодлого барьж буй ньзөв шийдвэр үү?

-Монголд валютын нөөцийг бүрдүүлэх дөрвөн янзын арга бий. Нэгдүгээрт нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг шууд татах.Хоёрдугаарт нь экспортоо нэмэгдүүлэх. Гуравдугаарт нь алтны нөөцөө нэмэх. Энэ гурав боломжгүй болгадаад валют дээр Засгийн газрын бонд гаргах. Ирэх жил эдийн засаг тогтворжихгүй, экспорт сайжрахгүй гэж үзвэл Монгол банк яалт ч үгүй төгрөгийн худалдан авах чадварыг барихын тулд валютын нөөц бүрдүүлэх ёстой. Валютын нөөц бүрдүүлэхийн тулд ямар арга хэмжээ авах нь Монгол банкны өөрийнх нь бодлого. Ер нь бол алтны нөөцийг бүрдүүлэх нь маш зөв алхам.

–Алтны ханш 980 ам.доллар руу орж уналаа гэхэд Монгол банкинд эрсдэл байх уу. Манайд нөлөөлөхөөр хэмжээний уналт мөн үү гэж асуух гээд байна л даа?

-Алтыг уналттай үед нь зарах тохиолдол гарвал хүлээгдэж байгаа ашигтодорхой хэмжээгээр багасна. Гэхдээ доллар өсчбайгаа.Алт зарсан доллар Монгол банкин дээр ирж байгаа гэдэг утгаараа сүртэй алдагдал байхгүй.Монгол банкны хувьд алт өсөөд ирэх үед зарвал мэдээж ашигтай. Монгол банк алтыг 83 хувийн сорьцтойгоор худалдаж авдаг. 37 хувь нь мөнгө, зэс зэрэг дагалдах элемент байдаг юм. Худалдаж авсан алтаа цэвэршүүлж 95 хувьд хүргэдэг. Түүгээрээ гадаад валютын нөөцөө бүрдүүлдэг юм.

–Төв банк их хэмжээгээр алт худалдан авч байгаа нь долларын ханшид илт нөлөөлөх үү?

-Нөлөөлнө. Монголчуудын хувьд хүүтэйгээр Засгийн газрын өр тавихыг хүсэхгүй байна. Гадны хөрөнгө оруулалтыг шууд татах, экспорт хийх тал дээр асуудал үүссэн тохиолдолд алтаа аль болох их хэмжээгээр авч үнэ хүрсэн үед нь зарж байж долларын ханшид нөлөөлнө. Төгрөгийнхөө худалдан авах чадварыг хадгалах боломжтой гэсэн үг.

–Монгол банкнаас иргэд бодитоор нь алт худалдан авах боломжгүй. Та түрүүн алтандцаасан хэлбэрээр хөрөнгө оруулах боломжтой гэж ярилаа. Тэгэхээр монголчуудад алтанд хөрөнгө оруулах боломж байгаа гэсэн үг үү?

-Монгол хүн гадаадад данс үүсгээд хөрөнгө оруулалтын сангаар дамжуулж алтанд хөрөнгө оруулалт хийх боломжтой. Алтны ханш удаан хугацаандаа өсөх таамаг гарсан учраас ашигтай хөрөнгө оруулалт болно.

–Алтны ханш бууна, яагаад гэвэл гэж байгаад хэд хэдэн шалтгаан нэрлэсэн байсан. Компьютерийн процессор, ухаалаг утасны бичил дамжуулагчид алтыг өргөнөөр ашиглаж байсан бол орлуулах зүйл нь гарч ирсэн гэх тайлбар байна?

-Алт гэдэг металлүйлдвэрлэлд зэс, хөнгөн цагаан шиг их хэмжээгээр хэрэглэгддэггүй. Тодорхой хэмжээнд бол орно. Гэхдээ маш бага хэмжээтэйгээр. Хамгийн гол нь алтны үнэд нөлөөлөхөөр хэмжээний биш л дээ.

–Европын төв банк ирэх долоо хоногт алтны нөөцөөсөө зарж борлуулж магадгүй, тэгвэл алтны үнэ бууна гэсэн таамаг бий…?

-Миний хувьд Европын мэдээн дээр суурилж ажилладаг. Ийм мэдээ гараагүй. Европод инфляци 0.4 хувьтай байгаа. Инфляц унаад ирвэл тухайн эдийн засагт инфляци өссөнөөс илүү хортой байдаг. Инфляци огцом биш, тодорхой хэмжээгээр өсөх нь тухайн улсын эдийн засагт сайн. Эдийн засаг нь өсөлттэй байна гэсэн үг. Инфляци удаан хугацаанд бага байх буюу унаад ирвэл дифляци руу шилждэг. Ингэвэл тухайн улсад хор нөлөөтэй. Нэг үсчин 15 мянган төгрөгөөр үс засдаг байлаа гэж бодъё. Үйлчлүүлэгчорж ирэхгүй бол үнээ буулгаж таарна. Дифляци болж байгаа хэрэг л дээ. Хэрэглэгчийн хувьд баяртай мэдээ чгэлээ эргээд эдийн засагтаа хор нөлөөтэй.Үсчний орлого буурах хэрээр улсын төсөвт орох татвар багасаад ирж байгаа юм. Европод ийм байдал үүссэн. Үүний эсрэг арга хэмжээ явагдах гээд байна л даа. Тодруулж хэлбэл өнгөрсөн долоо хоногт Европын Төв банкны тэргүүн ойрын саруудад нэг их наяд еврогийн үнэтэй худалдан авалт хийнэ гэж байгаа. Үүнийг дагаад Европын түүхий эд, хувьцааны гэх мэт зах зээлүүд асар өсөлттэй байна. Тэгэхээр таны лавласан таамаг ямар ч үндэслэлгүй гэсэн үг.

–Хятад улс хямд үнээр худалдан авах зорилгоор алтны үнийг бууруулах алхам хийж эхэлнэ гэсэн мэдээлэл бий гэлцэх юм. Хэр бодитой яриа вэ?

-Хятадын Төв банк алтаа зарж байгаа гэж дуулаагүй. Харин ч нэмж худалдан авч байгаа. Мөн иргэддээ нийт хөрөнгөнийхөө 5-20 хувийг алтаар байлгаарай гэж захиж эхэлсэн. Бүр цаасан хэлбэрээр биш бодитоор нь худалдаж авахыг зөвлөсөн байгаа.

–Алтны үнэ өсөхөөс аргагүй нөхцөл үүсгэхээр өөр жишээ байна уу?

-Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш Швейцарийн банкинд эзэн нь тодорхойгүй, эзэн нь эргэж ирээгүй асар их хэмжээний мөнгө үлдсэн. Тэр хөрөнгөөр Швейцарь их хэмжээний алт нөөцөлж эхэлсэн л дээ. Үүнийг олон улсын хөрөнгө оруулалтын сан, Америкийн талаас Швейцарьт маш их дарамт үзүүлж байж зогсоосон. Энэ сарын 30-нд Швейцарийн банкны сонгууль болох гэж байна. Нийт актив дээр байгаа мөнгөнийхөө 20 хувийг алт болгох уу гэдэг сонгуулийг ард иргэдийнхээ дунд явуулах гэж байгаа юм.Швейцарь нэг хүнд оногдох алтны нөөцөөрөө дэлхийд хамгийн баян нь. Энэ сарын сүүлээр болох Швейцарийн банкны сонгуулиар дийлэнх хүн ам нь Төв банкныхаа активийн хорин хувийг алт болгохыг зөвшөөрвөл алтны үнэд маш том мэссэж өгнө. Ганц алтан дээр ч биш бусад улсын Төв банкуудын бодлогод нөлөөлж эхэлнэ. Дэлхийн даяар 2800 тонн алт олборлодог гэж түрүүн хэлсэн дээ. Хэрвээ Швейцарийн банкны активийн хорин хувь нь алт болбол 1800 тонн алт худалдаж авна гэсэн үг. Таван жилийн хугацаанд ийм алт худалдаж авах юм.Засгийн газраас нь худалдаж авсан алтаа зарах дээр хориг тавьсан байгаа. Алтаа зарахгүй гэсэн үг. Хэрвээ Швейцарийн банк алт худалдан авч эхэлбэл алтны үнэ өсгөх магадлалтай. Швейцарийн банкийг дагаад бусад улсын төв банкууд бодлогын хүүндээ, алтны нөөцдөө өөрчлөлт оруулах өндөр магадлалтай.

–Швейцарийн банкныалт худалдан авах тал дээр иргэд нь ямар бодолтой байгаа юм бол. Урьдчилсан тандалт хийсэн юм болов уу?

-Швейцарийн банкны урьдчилсан сонгуулийн дүн гарсан. Иргэдийнх нь 43 хувь нь үгүй гэсэн санал өгсөн байгаа. 37 хувь нь алт худалдаж авъя гэсэн.Бусад нь саналаа өгөөгүй. Өнгөрсөн долоо хоногийн гурав дахь өдрийн ханшийг харвал хэдхэн цагийн дотор 20 ам.доллараар өсч, 20 ам.доллараар унасан байгаа.

–Иргэд нь алт худалдан авахыг зөвшөөрөхгүй бол яах вэ?

– Алтны ханш огцом унана. Гэхдээ түрүүний хэлсэн ханшаас доош унахгүй.

–Алтны үнэ огцом унаснаас болж алт олборлогч компаниудын орлого 30 гаруй хувиар буурч, орлого нь их хэмжээгээр тасалдсан гэх мэдээлэл байна. Алтны компаниудад алтны ханшийн эрсдлээс хамгаалсан даатгалын бүтээгдэхүүн байдаг уу?

-Бидний хүлээлтээр бол алтны ханш арванхоёрдугаар сар гараад огцом унана. Тэгээд 100 долларынөсөлт өгч магадгүй. Дараа нь ондоо багтаад дахин огцом уналт өгнө. Ондоо багтаж унахгүй бол он гарангуут уналт өгнө. 980 руу очих магадлал өндөр гэсэн үг. Ийм тохиолдолд хэсэг хугацааны дараа 900 болж унасан үед өнөөдрийн ханш буюу 1200 ам.доллараарзарах бололцоотой даатгалын бүтээгдэхүүн байдаг. Олон улсын стандарт гэрээнүүд байдаг юм. Тэр гэрээнүүдийг “Мандал даатгал”-аас алтны компаниуддаа санал болгох бололцоотой. Алтны үнэ газар дээрээ бүрэн буусны дараа дахиж өсөх хандлагатай үед нь хөрөнгө оруулалтын бүтээгдэхүүн шиг даатгалын бүтээгдэхүүнийг ч санал болгох ч боломж бий. Өөрөөр хэлбэл алтыг унаж байгаа үед ч хамгаалж болно, өсч байгаа үед ч ашиг олох бололцоотой гэсэн үг.

Ц.БААСАНСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

–АТГ-тямар учраас шаардлага өгөх болсон юм бэ?

-АТГ үйл ажиллагааныхаа тайланг Хууль зүйн байнгын хороонд ирүүлсэн. Үүнтэй нь танилцаад УИХ-ын гишүү­нийхээ зүгээс шаардлага хүр­гүүл­сэн. Яагаад гэвэл АТГ-ыг би УИХ-ын дэргэдэх байгууллага гэж ойлгодог. Тийм учраас УИХ-ын гишүүд энэ байгууллагатай нягт хамт­ран ажиллах ёстой. Тэд муу ажиллабал буруу нь УИХ дээр тохогдоно. Сайн ажиллабал УИХ-ын нэр л гарна.

–Тэдэнд ямар шаардлага тавив?

-Нэгдүгээрт, Амарбатаа, Энхтөрөө хэвлэл мэдээллийн ажилтан байхаа болио. Хоёрдугаарт, өмгөөлөгч нарыг битгий ад үзээд бай.Хууль зөрчсөн гэвэл өнөөдөр нэг л өмгөөлөгч хууль зөрчсөн байх. Нийтээрээ хууль зөрчсөн юм байхгүй. Тэгээд ч өнөөдөр нэг хүн мянган өмгөөлөгчтэй байсан ч болно. Энэ бол хүний эр­хийн асуудал. Гуравдугаарт,бусдыг аль болох цагдан хорьдоггүй байгаач гэдэг гурван зүйлийг л шаардаж байна.

–Таны шаардлагууд нарийн үндэслэлүүдтэй байх…

-Тэртэй тэргүй өнөөдөр олон нийт АТГ-ын үйл ажиллагаанд шүүмжлэлтэй хандаж байна. Гэхдээ аль ч байгууллагад алдаа, оноо байдаг. Албан тушаалаа ашиглаж, хууль бусаар эд мөнгө олохын эсрэг тэмцэх нь зөв. Харамсалтай нь АТГ-ын өнөөдрийн нөхцөл байдал үнэхээр хачирхалтай байна. Яагаад гэвэл АТГ-ыг хянах эрх хэнд ч алга. Хуучинпрокурорын дэргэдэх мөрдөх албанд АТГ-ын мөрдөн байцаагч, хэрэг бүртгэгч болон тодорхой албан тушаалтнуудыг шалгах эрх байлаа. Гэвч одоо алга болсон. Тиймээс АТГ өөрөө өөрийгөө шалгадаггүй л юм бол өөр хэн ч тэднийгшалгахаасаа өнгөрсөн. Та нар анзаарсан байх. Саяхан Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийг огцруулахын өмнөх өдөр АТГ-ынхан прокурорын байгууллагатай хамтран хэвлэлийн бага хурал хийлээ. Энэ бол маш ноцтой. Шууд улс төрийн зорилготой гэдэг нь илт байна. Өнөөдөр үйлчилж байгаа Эрүүгийн байцаан шийтгэх тухай хуулиар бол мөрдөн байцаагч тухайн этгээдийг яллах болон цагаатгах баримтыг цуглуулах ёстой. Гэтэл зөвхөн яллах талын баримтнотолгоог хөөцөлдөж, түүнийхээ талаарх мэдээллийг олон нийтэд цацаж байна. Энэ нь хүмүүст айдас, түгшүүр төрүүлээд байна. Хамгийн гол нь чиглэл өгөх эрх бүхий албан тушаалтнууд нь прокурортойгоо нийлээд мөрдөн байцаалтын ажиллагаа дуусаагүй хэргүүдийн тухай олон нийтэд мэдээлээд байгаа нь аюултай байна. Мөрдөн байцаалтын ажиллагаа дуусчихсан бол хамаа алга. Энэ хэргийг ийм зүйлүүдээр нотоллоо гээд эрх бүхий албан тушаалтнууд зарлаж болно. Н.Энхбаяр даргыг ганбөмбөлөг, tv9-ийг завшсан гээд зарлаад байсан.Гэтэл шүүх дээр үгүйсгэгдсэн шүү дээ. Ийм хариуцлагагүй, хүний нэр төрд халдаж болохгүй л дээ. АТГ ямар зорилгоор ийм балай юм хийгээд байдгийг ойлгохгүй байна. Өнөөдөр Тагнуул, Цагдаагийн байгууллага мэдээллээ зөвхөн хэвлэл мэдээллийн ажилтнаараа дамжуулж цацдаг. АТГ-т ийм үүрэгтэй мэдээллийн ажилтан байдаг юм билээ. Харамсалтай нь тэр хүн хэвлэлийн бага хурал хийж байсныг хэн ч хараагүй. Харин чиглэл өгөх эрх бүхий албан тушаалтнууд нь сар бүр ажлынхаа үйл явцыг танилцуулахнэрээр дуулиан тарьсан хэргүүдийг зарлаж, тэр тэндээс тэдэн төгрөг идсэн, уусан гэх мэтээр яриад байгаа нь зохисгүй.

–Хоёр дахь үндэслэлийн тухайд?

-АТГ өмгөөлөгч нартай хамтарч ажиллаж чадахгүй байна. Өмгөөлөгч бол өмөө­рөгч биш хууль хэрэгжүүлэгч. Харамсалтай нь өнөөдөр өмгөөлөгчийг хамгаалахаас өөр гарцгүй болчихсон тогтолцоо руу шилжчихлээ. Өмгөөлөгчийг буруутгах, өмгөөлөгч рүү дайрах хандлага их байна. Үнэндээ өмгөөлөгч гэдэг бол хөндлөнгийн хүн. Тухайн этгээд хэрэг хийсэн үү, үгүй юу хамаагүй. Хуулиа хэрэгжүүлж, хүний эрхийг л дээдлэх үүрэгтэй. Мөрдөн байцаагчид хуулиа мөрд гэдэг шаардлагыгтавих үүрэгтэй хүн. Ийм учраас дэлхийн жишгээр бол өмгөөлөгчид давуу эрх олгодог. Тийм учраасөмгөөлөгч авсан л бол хэн чтайвширдаг. Гэтэл манайд тийм зүйл алга. Өмгөөлөгч нь өмгөөлөл хүсэхэд хүрчихээд байна. Намайг өмгөөлөгч хийж байхад ч тийм байсан. Одоо ч хэвээрээ. Өмгөөлөгчийн холбоо гэдэг хиймэл бүтэц өмгөөлөгчөө өмөөрч чадахгүй байснаас болж аль ч үгүй боллоо. Хуульчдын холбоо нь яагаад үүнийг анхаарахгүй байна. Ийм учраас л АТГ-т шаардлага хүргүүлсэн юм.

–АТГ гэдэг бол хуучны НАХЯ болчихлоо гэдэг шүүмжлэл сүүлийн үед их гарч байна л даа?

-Яахав АТГ-ыг бий болсноос хойш нэг үеэ бодвол эрээ цээргүй идэж уудаг байдал багасч, айхгүй ч гэсэн аягүй гэгч болсон байж магадгүй. Гэхдээ хэмжээгүй эрхтэй болчихоод байна. АТГ-ын дээр хөх тэнгэр байдаг болчихсон юм уу гэмээр байна.АТГ-ынхан шүүгчийг, прокурорыг хянаж байна. Тиймээс ард түмэн шүүмжлээд байгаа байх л даа. Миний хувьд нэг зүйлийг ерөөсөө ойлгохгүй байна. Яагаад хүмүүсийг 461-тхориод байгааг нь ойлгохгүй юм. Хүн амины хэрэгтэй бол хорьж болно. Дээрэм, хүчин буюу бусдын амь нас, бие эрхтэнд халдсан бол тухайн этгээдийг нийгмээс тусгаарлах ёстой. Харин тодорхой эрх бүхий албан тушаалтан хэрэг хийсэн бол ажлаас нь түдгэлзүүлж байжшалгах ёстой. Хэрэв буруугүй нь тогтоогдвол ажилд нь буцаагаад тавьдаг. Буруутай бол шоронд хорьдог ийм л тогтолцоо үйлчлэх ёстой. Гэтэл хэн нэгнийг шууд 461-т аваачаад бүтэн жил хорьсны дараа шүүхээр гурван жилийн ял өгч байгаа тохиолдол байна шүү дээ. Юу гэсэн үг вэ. Бүтэн жил тэр хүнийг хорьж, залхаан цээрлүүлснийхээ дараа гэм буруутайг нь тогтоож байна. Ийм аргаар хүнийг залхаан цээрлүүлээд зогсохгүй, хүний аминд хүрч байна. Амарсайхан гэдэг хүн нас барсан байх аа. Эс үйлдлээрээ хүний аминд хүрч байна гэдгээ АТГ-ынхан ойлгох ёстой.

АТГ-ынхан тайландаа нүүрс хөтөлбөрийн хэргээр шалгагдаад байгаа Тулга гэдэг хүний тухай дурдсан байна лээ. “20 гаруй хоног эм ууж, явах дасгал сайн хийгээд дахин ир гэдэг эмчийн шийдвэрийг үндэслэн цагдан хорих 461 дүгээр ангид шилжүүллээ” гэсэн байна. Хаашаа юм дасгал сайн хийл гэсэн учраас 461 рүү явуулж байгаа юм уу. 461 гэдэг чинь фитнессийн газар юм уу. Эсвэл эмнэлэг болчихсон юм уу. Ийм үндэслэлээр хүнийг шоронд хийж болохгүй биз дээ. Өнөөдөр бид олон улсын авлигын эсрэг байгууллагуудтай холбогдчихлоо.

Хүний эрхийг дээдлэх уриан дор ардчиллыг хөгжүүлж байна. Энэ тохиолдолд ийм байж болохгүй. Чин үнэнийг хэлэхэд Монгол Улсын хүчний байгууллагууд дотроос хамгийн их хангамжтай, өндөр цалинтай хүмүүс бол АТГ-ынхан. Тиймээс тэд хайр даах ёстой. Зөвхөн Үндсэн хууль, Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль,хүний эрхийг дээдэлж ажиллах ёстой, Монгол Улсын төлөө зүтгэх үүрэгтэй хүмүүс. Үүнийгээ ойлгохгүй тохиолдолдшүүмжлэл тасрахгүй ээ. Ер нь бол АТГ-ынхан УИХ-ын тогтоолоор томилогдсон. Шаардлагатай гэвэл тэднийг дахиад тогтоолоор өөрчилж болно.

–Ер нь АТГ-т шаардлага хүргүүлээд нэмэр байгаа юм уу. Тэгснээс УИХ-аар асуудлыг шийдүүлж болдоггүй юм уу?

-АТГ-ынханд алдаагаа засах боломж олгож байна. Тэд хариу ирүүлэх ёстой. Танышаардлагын дагуу бид ийм арга хэмжээ авлаа гэдгээ мэдэгдэх ёстой. Үнэнийг хэлэхэд Амарбат, Энхтөр нарыг хэвлэлийн курс төгсөөд хэвлэлийн ажилтан болчихсон юм болов уу гэсэн чинь үгүй юм билээ. Тийм учраас төсвөөс цалин аваад сууж байгаа хэвлэлийн ажилтнаараа ажлыг нь хийлгэх хэрэгтэй.

–Хүнийг шууд хориод байгаа асуудал дээр хүний эрхийн байгууллагууд ярихаас цаашгүй юм шиг санагддаг?

-Хүний эрхийн комисс зэрэг байгууллагууд ярьж л байдаг юм. Гэхдээ өрөвдмөөр шүү дээ. Ямар ч эрх мэдэл байхгүй. Хуучин чинь хүний эрх зөрчвөл 200 мянган төгрөгөөр торгодог байсан. Тийм л маягтай явдаг шүү дээ. Ер нь бол хүний эрхийн байгууллага энэ албан тушаалтан хүний эрх зөрчсөн байна гээд баримт нотолгоотой гаргаж ирээд саналаа оруулж ирээд шийдүүлдэг болмоор байгаа юм. Тэгж байж төгс ардчиллын тухай ярина л даа. Гэтэл одоо эрх мэдэл нэг хүнд төвлөрөөд нэг эзэн дор захирагдах хандлага давамгайлчихлаа. Тийм учраас ний нуугүй хэлэхэд АТГ бол бэлтгэгдсэн албан тушаалтнуудыг төрүүлж байна.

–Үүнийг яаж өөрчдөх ёс­той юм бэ. Улс төрийн нө­лөөллөөс ангид байлгахын тулд яах вэ?

-Тогтолцоогоо өөрчлөх хэрэгтэй. Эрх зүйн шинэчлэл хийж, өмгөөллийн эрх зүйг сайжруулах шаардлагатай. Би өмгөөлөгч авчихсан юм чинь гүтгүүлнэ гэж байхгүй гэдэг сэтгэлгээг хүмүүсийн тархинд суутал өөрчлөлт хийх хэрэгтэй. Америк юм уу дэлхийн хөгжилтэй орнуудад тийм л байна. Мөрдөн байцаагч зөвхөн яллах нотолгоог цуглуулдаг. Цагаатгах нотолгоог өмгөөлөгч цуглуулаад шүүх дээр мэтгэлцдэг зарчим дэлхийн жишигт үйлчилж байна. Энэ чиглэл рүү л орох ёстой. Харамсалтай нь манай хуульд тийм зүйл алга. Үүнийг 100 хувь өөрчилж байж, АТГ хэл аманд өртөхгүй. Шүүгч хардуулахгүй. Прокурор шүүмжлүүлэхгүй. Үгүй гэвэл Монгол Улс нэг ширхэг ч өмгөөлөгчгүй болох хэрэгтэй. Өмгөөлөгч нь ямар ч эрхгүй байхад хэн амар тайван байх юм бэ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

“Нүүрс хөтөлбөр”-ийн гэх хэргээр АТГ-т шалгагдаж байгаа М.Тулгын ээж М.Эрхэмхүүтэй ярилцлаа. М.Тулга өнгөрсөн долдугаар сарын 29-нөөс хойш цагдан хоригдож байгаа билээ. Ярилцаад сууж байхад М.Эрхэмхүү гуай уйлсаар байсан юм.

–Хүүгийн тань бие гайгүй юу. Цагдан хорих хугацааг нь дахиад сунгачихжээ?

-Прокурор нь цагдан хорих хүсэлт гаргасны дагуу өчигдөр (уржигдар) шүүх хурал болоод цагдан хорих хугацааг дахин нэг сараар сунгачихжээ. Хүүгээ хоригдсоноос хойш өргөдөл хүлээж авах болов уу гэсэн хүн бүрт хүсэлт гаргаж байна. УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатар миний хүсэлтийг хүлээн авч өнөөдөр хүүтэй минь уулзлаа. С.Ганбаатар гишүүнтэй хамт хүүтэйгээ уулзахаар очоод нүд халтирлаа. Суумгай, дээр нь турж эцээд нүд нь хонхойчихож. Өнгөрсөн баасан гаригаас өлсгөлөн зарласан гэнэ. Бие нь муу байгаа дээр өлсгөлөн зарлахаар муу хүү минь тэсэх юм уу.

–Хүүгээ өлсгөлөн зарлах гэж байсныг нь мэдээгүй юм уу?

-Өлсгөлөн зарлах хүсэлтээ өнгөрсөн долоо хоногт хорихын эмч нарт өгөхөд “Бие муутай учраас өлсч болохгүй” гэсэн гэнэ. Гэсэн ч хүүд минь өлсгөлөн зарлаж, өөрийнхөө төлөө тэмцэхээс өөр арга үлдээгүй. Арга ядахдаа хүүдээ “Миний хүү өлсгөлөн зарлаад муудсан биеэ эргээд тэнхрүүлж чадахгүй шүү дээ. Бид мөнгөтэй бол гадагшаа яваад эмчилгээ хийлгэнэ. Гэтэл бидэнд тийм боломж байхгүй. Ээжийгээ, ханиа бодоод өлсгөлөнгөө боль” гэж уйлаад гуйлаа. Би хоёрхон хүүтэй. Нэгийг нь шоронд тахир дутуу болгочихвол яах билээ гэж бодохоор л хэлэх үг олдохгүй юм. Хүн бүр үр хүүхдээ эрдэнэтэй зүйрлэдэг. Надад хоёрхон эрдэнэ бий. Нэг нь шоронд ийм байдалтай байхаар наашаа гэсэн бүхэнд л зовлонгоо тоочоод гүйхээс аргагүй байна. Өглөө босоод л “Хаашаа явах уу”, “Хаана очиж хэнд өргөдөл өгөх үү” гэж бодно, орой хариад л бал цаас бариад сууна. Надад өөр чадах зүйл алга.

–М.Тулга нурууны хууч өвчтэй гэж сонссон. Хэзээнээс нуруу нь өвдөж эхэлсэн юм бэ?

-Нурууных нь дөрөв, тавдугаар үе нь дискний мултралтай. Диск нь цүлхийж гараад зүүн талынхаа мэдрэлийн судсыг нь дардаг учраас үе үе хөл нь мэдээ алдчихдаг. Шоронд ороод гэнэт хөл нь мэдээгүй болчихсон юм биш. 2010 оноос хойш өвдөж байгаа. Гуравдугаар эмнэлэгт эмчлүүлж байлаа. Тэнд үзүүлэхэд мэс засал хийлгэ гэхээр хүү минь айсан юм билээ. Боломжтой болоод гадагшаа явж мэс засал хийлгэе гэж төлөвлөж байсан. Ингээд шоронд орчихно гэж яаж төсөөлөх билээ.2010 онд “Сонгдо” эмнэлэгт ч зураг авахуулж байсан. Хөл нь мэдээ алдчихаад Хойд Солонгосын эмч дээр очиж зүү тавиулж, төөнүүр хийлгэдэг болсон. Дөрвөн жил ийм байдалтай явсан. Шоронд байхад хянагч нь хойноос нь өшиглөснөөс болоод тэр өвчин нь сэдэрчихсэн. Өвдөж эхэлснээс хойш 461 дүгээр хорих ангийн эмнэлэгт хоёр ч удаа хэвтсэн. Өвдөөд эхлэхээр яаралтай эмчилгээ хийлгэхгүй бол хөл нь мэдээ алдчихдаг учраас эмчлүүлэх хүсэлт маш олон удаа гаргасан. Тэр бүрт “Танай хүүхэд жүжиглэж байна” гээд тоодоггүй байсан. Өвчин нь даамжирсаар есдүгээр сарын 30-наас хөл нь мэдээ алдаж эхэлсэн.

–Тэгээд “Сонгдо”-д шилжүүлсэн юм уу. Тэнд эмчлүүлэх хүсэлтийг ар гэрийнхэн нь гаргасан уу?

-АТГ өөрөө “Сонгдо”-г сонгосон. Аравдугаар сарын 6-нд байцаагч нь над руу яриад “Хүүхдийг чинь эмчилгээнд хамруулахаар боллоо. “Сонгдо”-д шилжүүлэх гэж байна” гэсэн. Эмнэлгийн бараа харуулах гэж байна гэхээр эх хүний хувьд үнэхээр баярласан. Тэгээд ч “Сонгдо”-г нэртэй эмнэлэг гэж төсөөлдөг байсан. Тэгтэл нуруу, нугасны мэргэжлийн эмчтэй эмнэлэг нь “Гранд мед” болж таарсан. Тийм учраас “Гранд мед”-д үзүүлье гэтэл АТГ-аас хүлээж аваагүй. Ямар ч байсан шоронгоос эмнэлэгт гаргах гэж байна гэж баярлаад “За тэгвэл Сонгдо-д очъё” гээд л хүүгээ үүрээд тийшээ явсан. Очтол Б.Болдсайхан эмч үзлэг хийхээр болсон. “Б.Болдсайхан зүрх судасны эмч шүү дээ, мэргэжлийн эмчид үзүүлье” гэтэл мөрдөн байцаагч өрөөнөөс хөөгөөд гаргачихсан. Ингээд хүү минь, мөрдөн байцаагч, Б.Болдсайхан эмч гурав өрөөнд үлдсэн. Шинжилгээ хийснийхээ дараа Б.Болдсайхан эмч “Эмнэлэгт яаралтай хэвтэж эмчлүүлэх шаардлагатай” гэсэн дүгнэлт гаргасан.

–Тэр дүгнэлтийн дагуу “Сонгдо”-д хэвтүүлсэн үү. Ямар эмчилгээ хийсэн бол?

-Ийм бичиг хийж өгсний дараа хэд хонож байж хэвтүүлэхээр болсон. Эмнэлэгт хэвтэж байхад нь хүүгийнхээ бие ямар байгаа, ямар эмчилгээ хийлгэж байгааг асуухад хувь хүний нууц гээд хэлж өгдөггүй. Эмнэлгээс гарахын өмнө өмгөөлөгчөөр нь дамжуулж байж өвчтөний түүхийг харсан. Гэтэл өвчин намдаах, булчин суллах тариа, хордлого тайлах дусал төдий л эмчилгээ хийсэн байсан. Хөдөлгөөнгүй хэвтэрт байх өвчтэй хүнд дасгал хийлгэх эмчилгээ бичээд өгчихсөн. Мултарч гарсан диск нь байнга өвдөлт өгч байгаа. Хөдлөх тутам өвчин нь ихэсч, хөл нь мэдээ алддаг. Гэтэл Б.Болдсайхан эмч дарамтлаад төмөр тулуулаад явуулаад байдаг байсан.

–Өвчтөнөө юу гэж дарамталсан юм бол?

-“Зүгээр байгааг чинь мэдэж байгаа шүү. Бос. Битгий эмнэлгийн нэр хүнд гутаагаад бай” гэж өдөр болгон дарамталдаг байсныг хүү минь хэлсэн. Тэр бүү хэл орж ирэх бүртээ п… гэсэн хараалаа хэлээд л загнадаг байсан байна. Дасгал хийхээр өвдөөд босч чадахгүй. Дасгал хийхгүй бол тэр шорон руугаа яв гэж загнадаг байсан гэсэн. “Шоронд хоригдож байгаа юм чинь би яаж ч хандсан яадаг юм” гээд л дарамталж байсан байх. Б.Болдсайхан эмч яаж дарамталж байсныг батлах баримт бидэнд байхгүй болохоор хаана, яаж хандах билээ. Зөвшөөрлийн дагуу нэг удаа эргэлтээр ороход хүү минь “Өдөр болгон дарамтлаад. Өвчин улам хүндрээд байна. Эндээс гаръя” гэж надаас гуйсан. Хүүгээ ингэж хэлэхээр би өөрөө Б.Болдсайхан эмчтэй уулзлаа.

–Та уулзахаар Б.Болдсайхан эмч юу гэх юм бэ?

-Дарамтлаад байна гэхээр нь би Б.Болдсайхан эмчтэй уулзахад “Танай хүүхдийг хэд хоног амраад аваг, хоолой нь идээлчихсэн байна хоолойг нь эмчилье гэж бодоод аваад ирсэн. Түүнээс нуруу нь зүгээр байгаа. Нурууных нь диск мултарсан хэсгээр нугас явдаггүй учраас мэдээ алдах ёсгүй. Хадаас хатгасан ч зүгээр” гэсэн. Бас насыг нь харчихаад “Ийм нусан жулдрай Ерөнхий сайдын туслах хийнэ гэж юу байдаг юм” гэлээ. Эцэг хүний хувьд хүүг минь бага, залуу байна гэдэг утгаар хэлж байна даа гээд тоогоогүй. Хүн гуйж байгаа хүн юм чинь тэгж хэлснийг нь ч тоолгүй, хууч өвчтэй юм, цагдан хорих хугацааг нь сунгуулахгүйгээр сайн эмчлээд өгөөрэй гэж гуйгаад л байсан. Тэгтэл намайг тэгж гуйхаас өмнө мөрдөн байцаагчид “Энэ хүн зүгээр” гэдэг тодорхойлолт бичээд өгчихсөн байгаа юм. Шүүх Б.Болдсайхан эмчийн тодорхойлолтыг үндэслээд л цагдан хорих хугацааг сунгах шийдвэр гаргачихсан. Шүүх шийдвэрээ гаргасны дараа бэртэйгээ хамт дахиад Б.Болдсайхан эмчтэй уулзсан. Тэр хүн нөгөө л “Хадаас хатгасан ч зүгээр” гэдгээ тайлбарласан. Бэр маань “2010 оноос хойш бид эмчилгээ хийлгэж байгаа. Өвчнийг нь мэдэж байхад та худлаа яриад байна шүү дээ” гэхэд “Зүгээр байсан юмыг авчраад хэд хоног хэвтүүлчихье гэсэн гай боллоо. Гай болохыг нь мэдэж байсан юм” гээд уурлаж эхэлсэн. Хүн гуйж орсон бид маргаад хаана хүрэх билээ. “Миний хүү эмнэлэгт хэвтээд засарсангүй. Эргээд суумгай явлаа. 461 дүгээр ангид очоод дахиад өвдвөл яах билээ” гэтэл “Би яаж мэдэх юм. Би бөө биш. Эмээ уугаад л хэвтэж байна биз” гэсэн. Тангараг өргөсөн эмч хүн, дээр нь хүн эмчилнэ гэж мөнгө авчихаад ингэж хандсанд үнэхээр гомдолтой байгаа.

-“Сонгдо”-д хэвтээд биеийн байдал нь сайжирсан уу?

-Хоолойных нь идээ л гайгүй болсон. Өөр ямар ч өөрчлөлт гараагүй. Үүрүүлж ирээд л үүрүүлээд шорон руу явсан. “Сонгдо”-д хэвтүүлнэ гэхэд бид хөл дээр нь босгох нь л гэж найдсан. Гэтэл хорихын эмнэлэгт хэвтсэн, өндөр төлбөртэй Сонгдо-д эмчилсэн ямар ч өөрчлөлт гараагүй. Хэрвээ миний хүүгийн бие зүгээр байсан бол Б.Болдсайхан эмч АТГ-ынханд “Та нарт гай болно шүү. Эмнэлэгт хэвтүүл” гэж яах гэж өөрийнхөө эмнэлэгт авчруулсан юм бэ. Анхнаасаа жүжиглээд байна гэхгүй яасан юм бэ. Эмнэлэгтээ эмчилнэ гэж авчирчихаад яах гэж дарамтлаад байсан юм бэ. Хөл дээр нь босгож чадахгүй болохоор бухимдаад байсан нь тэр.

–Хэд хоног хэвтээд, хэдий хэмжээний төлбөр төлсөн юм бэ?

-Арав хоногийн төлбөр гэж гурван сая 100 мянган төгрөг нэхсэн. Үүнийг сонсоод үнэндээ л ухаан алдах шахсан. Хоолойны идээгээ эмчлүүлэх гэж хэвтээд ийм төлбөр төлөх үү. Ухаан алдах гэж байсан ч хүний мэдэлд, шоронд байгаа хүүгийн минь байдал дордох вий гээд юу ч хэлээгүй. Дахиад гурав хоногийн төлбөр 900 гаруй мянган төгрөг болсон. Шинжилгээний мөнгө 800 гаруй мянган төгрөг болсон. Ингээд нийтдээ таван сая төгрөг болчихсон. Хүү минь “”Дарамтлаад байна. Гаръя” гэхээр нь прокурорт нь мэдэгдээд тэр хүн нь бичиг цаас хийх гэсээр байтал дахиад гурав хоночихсон.Эмчилгээ хийхгүй гурав хоног тэнд хорьсны төлбөр 300 гаруй мянган төгрөгийг одоо ч нэхсээр байгаа. Таван сая төгрөг авчихаад одоо дахиад 300 гаруй мянган төгрөг нэхэж байна. Шинжилгээний мөнгийг нь хасаад дөрвөн сая төгрөгөөр 13 хоног хэвтүүлсэн байна лээ. Тэр мөнгөөр “Гранд мед” эмнэлэгт мэс засалд орчих боломжтой байсан. Тэгсэн бол хүү минь хөл дээрээ босчихсон байх байсан гэж харамсах юм. Б.Болдсайхан эмчид миний өвчтэй хүү ерөөсөө л мөнгө болж харагдсан. Хэрвээ хүүг минь мөнгө болгож хараагүй бол, таван сая төгрөг авч арав гаруй хоног дарамтлаагүй бол, эмч хүн шиг хандсан бол өдийд үүрүүлчихсэн өвчиндөө шаналсан царайтай ээжтэйгээ уулзахгүй байсан гэж бодохоор л гомдоод байх юм. “Сонгдо”-д авсан зургийг гадагшаа эмнэлгүүд рүү явуулахад бүгд “Яаралтай мэс засал хийлгэ” гэсэн хариу ирүүлдэг. Гэтэл Б.Болдсайхан эмч “Зүгээр. Баашилж байна” гэснээс болж хөл дээрээ явж чадахгүй байгаа хүүг минь хорих хугацааг сунгасаар байна.Хүн баашиллаа гэхэд дөрвөн сар баашлах уу.

–Өөр эмнэлгийн эмч нарт хүсэлт тавиад үзүүлэх боломж байхгүй юу?

-Бид өдөр бүр хүсэлт тавьж байгаа. Хүүгээ “Сонгдо”-д хэвтэж байхад “Гранд мед” эмнэлгийн эмч нартай уулзахад зургийг нь хараад “Дурангийн хагалгаа хийлгэх хэрэгтэй. Гэхдээ өвчтөнөө үзэж байж дүгнэлт гаргана” гэж байсан. Б.Болдсайхан эмч зүгээр гэж хэлсний дараа би Эрүүл мэндийн яаманд хандлаа. Эрүүл мэндийн яам Мэргэжлийн хяналтын газарт шилжүүлсэн юм билээ. Мэргэжлийн хяналтынхан газрынхан “Гранд мед” эмнэлэгт очиход Б.Болдсайхан эмчийг өмөөрөөд “Мэс засал хийлгэх шаардлагагүй” гэсэн байна лээ. Салбарынхан нь эмчийгээ өмөөрдөг юм байна. Гуравдугаар эмнэлгийнхэн ч ийм байдлаар хандсан. Одоо бид үнэндээ хаана хэнд хандахаа мэдэхгүй байна. Монголд миний хүүг хүлээж авах эмнэлэг алга. Гомдол, зарга хийгээд явъя гэхээр хүүгийн минь эрхзүйн байдал улам дордчих вий гэж айх юм. Эмчилгээ хийдэг байсан Хойд Солонгосын эмч нь хүртэл “Визний асуудалтай. Шоронд очиж болохгүй” гээд халгаахгүй байна. Бид баян тарган, нэр хүндтэй бол хүүхдээ гаргаад авчихсан байх байж гэж хүртэл бодох юм. Би Солонгост Тулгынхаа дүүг дагуулж очоод олон жил ажил хийсэн. Тэнд байсан хүмүүс хүртэл “Хүүхдээ дагуулсан ээж” гэж ярьдаг байсан. Гурав, дөрвөн жил ингэж ажиллаж ирээд энд нарийн боовны цех нээгээд хүнээс гуйхгүй амьдарсан. Гадаадад ажиллаж байхад Тулга минь энд ганцаараа сургуульд сурдаг байлаа.

–Сургуулиа төгсөөд л Н.Алтанхуяг гишүүний туслахаар ажиллаж эхэлсэн үү?

-Төгсөөд банкинд нэг жил ажиллаад Н.Алтанхуяг гишүүний туслахаар ажиллах болсон. Нүүрс хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхлэхэд судалгааг нь хийж байсан юм билээ. Үнэндээ хүү минь ямар ч гэмт хэрэг хийгээгүй. Л.Гансүх зөвлөхтэй уулзахад “Тулга, Төмөрбаатар (Н.Алтанхуягийн туслах) хоёрт ямар ч хамаагүй асуудал. Бид гэмт хэрэг хийсэн биш. Улс төрийн зорилгоор хэлмэгдүүлж байна” гэсэн. Ингээд ярихаар олон хүн “Арван хэдэн тэрбум төгрөг идчихээд энэ авгай ингэж ярьж байна” гээд зүхэж эхэлнэ. Ээж хүний хувьд би өөр яах билээ. Над шиг шаналж байгаа, цаашид шаналах олон ээж байна энэ ороо бусгаа нийгэмд. Ерөнхийлөгч “Хүнийг гэм буруутай нь нотлогдоогүй байхад хорьж цагдаж байгаа нь гэмт хэрэг” гэж ярилцлагадаа хэлснийг нь онцолмоор байна.

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР

Манай орны сурган хү­мүүжүүлэгч ахмад эр­дэмтэд ХХ зууны эхнээс БНМАУ-д орчин цагийн сургуулийн сис­темийг үүсгэн хөгжүүлэхдээ түүний су­дал­гааны үндсийг зэрэг тавьсан байна. Монголын боловсролын судалгаанаас биднийүед ирсэн уламжлал нь өнгөрсөн зууны 90-ээд оноос эхэлсэн Монгол Улсын боловсролын ээл­жит шинэчлэл, өөрч­лөлтийн урьдач нөхцөл, түүний нэг үндсэн хэсэг нь болов. Манай орны боловсролыг Дэлхийн олон улсын боловсролын нийтлэг хандлагыг тоо­цож хөгжүүлэх үйлсийн гараа болсон 1990-ээд оны эхэнд шинэ дэг сургуулиар үүсч хөгжсөн боловсрол судлал өнөөдөр Монголын нийгмийн оюуны амьдралд орон зайгаа баттай эзэлж, нийгмийн шинжлэх ухааны бие даасан чиглэл болон хөгжиж байна.

Нэг. БОЛОВСРОЛЫН СУДАЛГААНЫ ӨВ

БНМАУ-ын боловсролын үзэл баримтлал нь Ази, Дорно дахины болон Орос, Зөвлөлтөөр дамжин орж ирсэн европын боловсролын хөгжлийн онол, сургаалийн аль алинд нь суурилсан байв. Төвд, монгол, бусад хэлээр бичигдэж үлдсэн монголын иргэний болон шашны уран зохиолын дурсгалуудад эртний энэтхэгийн гүн ухаан, ертөнцийг үзэх үзлийн нөлөө тод мэдрэгддэг. Ардын аман зохиол дахь хүний асуудал, амьдрал, ертөнцийн зүй тогтлыг үзэх үзлийн жанжин шугам нь үндсэндээ буддын философид тулгуурласан байв.Монгол хүний хөгжил, төлөвшлийн асуудалтуссан эртний түүх, уран зохиолын дурсгалуудад , мөн хожуу үеийн То Вангийн сургаал болон Дандаа Чинсан, Ч.Бат-Очир агсаны ном, бүтээлд Кунзийн сургаалийн үзэл санаа, хэллэг, томъёолол таарах нь бий. Мөн 1905, 1917 оны Оросын хувьсгалын дараагаар Монгол Улсад дагаар орж ирсэн буриад нарын дотор оросын сурган хүмүүжүүлэх ухааны боловсролтой хүмүүс цөөнгүй байсан нь европын сургалтын онол, суртал манайд нэвтрэхэд нөлөөлсөн байна.Ардын хувьсгалын жилүүдэд манай боловсролын хэрэгт орос боловсролтой олон хүн ирж ажилласан нь ч үүнд нөлөөлөв.

Монгол хүн төлөвшлийн асуудлаарх манай ахмад үеийн Д.Равжаа, Б.Тогтохтөр, Ч.Дандаа, Ч.Бат-Очир нарын үэзл санаа нь шинэ үеийн П.Хорлоо, Ш.Гаадамба, Д.Дашжамц, Б.Бор, Х.Дарамбазар, Ж.Лувсандорж, Ш.Сүхээ, Л.Түдэв, Ц.Санжжав, Л.Шагдарсүрэн, Х.Нямбуу, Х.Сампилдэндэв, Г.Эрдэнэ-Очир, Д.Шагдар нарын зэрэг эрдэмтдийн сурган хүмүүжүүлэх үзэл санаа төлөвших суурь болсон гэж үзэж болно. Мөн Х.Бадамсэд, Г.Рэнцэндорж, С.Цагаан, Б.Оргой, М.Цэрэнханд, А.Оюунханд,С.Бадамханд, Н.Даваажав, Ш.Зулхүү, Ш.Оюун, Д.Ганчимэг нарын зэрэг гавъяат, алдартбүтээлч багш нараас манай оронд тодорхой хичээлийн заах аргыг хөгжүүлэхэд их хувь нэмэр оруулсныг тэмдэглэх хэрэгтэй. Монгол хүний хөгжил, төлөвшлийн асуудлаарх доктор Ч.Жүгдэр, Г.Сүхбаатар, Д.Гонгор, Ц.Балхаажав, Д.Дашжамц, Х.Сампилдэндэв, Ш.Сүхээ, М.Төмөржав, Н.Эрдэнэцогт, Г.Эрдэнэ-Очир, Л.Дашням, Р.Батаахүүнарын зэрэг эрдэмтдийн судалгаа нь ХХ зууны эцэст боловсролын шинэ үзэл санаа, хандлага төлөвшихөд үнэтэй хувь нэмэр, урьдач нөхцөл болов. БНМАУ-д 1956 онд БНМДИ нэрээр байгуулагдсан Боловсролын хүрээлэн нь БНМАУ-д 1960-1990 онд хэрэгжсэн боловсролын 3 удаагийн томоохон шинэчлэлийн онол, аргазүйг гардан боловсруулж хэрэгжүүлсэн бөгөөд хүрээлэнгийн эрдэмтдээс дээд, дунд сургуулийн багш, судлаачдын оролцоотойгоор энэ чиглэлээр хийсэн судалгаа, туршилт, гаргасан бүтээлүүд нь манай орны боловсролын судалгааны бүхэл бүтэн үеийг төлөөлдөг. Сургалтын онол, аргазүйн чиглэлээр судалгаа хийж, амжилт гаргасан олон арван эрдэмтэн хүрээлэнд ажиллаж байв. Манай улсад боловсролын асуудлаар шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан 24 эр­дэмт­ний 19 нь, улсын хэмжээгээр боловсрол судлалын философийн доктор зэрэг хамгаалсан 300 гаруйхүний 70 нь эдний дундаас төрж гарсан гээд бодоход монголын боловсрол судлалын хөгжилд тус хүрээлэнгийноруулсан хувь нэмэр багагүй. Хүүхдийн сурган хүмүүжүүлэх ухаанаас боловсрол судлалын хэмжээнд хүрч хөгжин өнөөг хүрсэн энэхүү судлал нь монголын ард түмний боловсролын хөгжлийн түүчээ, сургалтын системийг боловсронгуй болгох үйл явцын үндэс болж ирсэн нь тухайн цаг үед боловсролын салбарт ажиллаж ирсэн судлаач, эрдэмтэд,аргазүйчид, багш сурган хүмүүжүүлэгчид, боловсролын бодлого боловсруулагчид, хүүхэд залуучуудын хамтын үйл ажиллагааны үр дүн юм.

Хоёр. БОЛОВСРОЛ СУДЛАЛЫН ХӨГЖЛИЙН ШИНЭ ҮЕ

Хүний нийгэм байгалын үргэлжлэл. Хүн нэг талаасаа байгалын амьтан, нөгөө талаас нийгмийн бүтээгдэхүүн, боловсролын үйл ажиллагааны үр дүн. Байгаль эх хүнийг хар, шар, цагаас арьстай гэж ялгалгүй бие бялдар, оюун ухааны ижил потенциальтай төрүүлдэг. Харин улс үндэстнүүдийн хөгжлийн түвшний ялгаа нь юуны өмнө тэдний боловсролын чанар, үр дүнтэй салашгүй холбоотой. Боловсрол цаг хугацааны дагуу өнгөрснөөс ирээдүйг чиглэн, үе үеийнхний бий болгосон мэдлэг, чадвар, хандлагыг шинэ үеийнхэнд уламжлуулан өвлүүлдэг нийгмийн механизм. Иймээс байгаль, цаг агаарын өвөрмөц нөхцөл, соёлын өөр орчинд бүрэлдэж тогтсон боловсролын тогтолцоог нөгөө газар, өөр нөхцөлд шууд хуулбарлаж нутагшуулахад бэрхшээлтэй байдаг. Хүн нийгмээ байгаль, цаг агаарынхаа онцлогт тохируулан байгуулдаг, боловсрол нь тэр мэдлэг, туршлагыг уламжлуулдаг нийгмийн дэд систем гэж үзэх нь судалгааны энэ онолын суурь болно. Боловсролын үйл явцыг өсөлт, хөгжлийн түгээмэл зүй тогтлын чиг хандлагаас судалдаг генетик хандлага (биологийн амьтан), хүний хөгжлийн зүй тогтолд эерэгээр нөлөөлдөг нийгмийн хүчин зүйл гэж үздэг антропологийн (хүн)хандлагаБарууны орнуудад их түгжээ. Боловсролыг хүний нийгэм-соёлын хөгжлийн зүй тогтлын чиг хандлагаас судалдаг соёл судлалын хандлага (соёлт хүн), хүний үнэт зүйлсийн хөгжлийн зүй тогтол талаас нь авч үздэг аксиологийнхандлага (үндэстэн), хүний үйл ажиллагааны зохион байгуулалт талаас нь авч үздэг үйл ажиллагааны хандлага (нийгмийн гишүүн), хүн бодит байдлыг танин мэдэх зүй тогтол талаас нь судалдаг танин мэдэхүйн хандлага (хүний хөгжил) Дэлхийн янз бүрийн бүс нутагт өөр өөрийн өнгө аястай хөгжсөн байна.Өнөөдөр гадаад орнуудад боловсрол судлалын холбоод ажиллаж, олон улс, бүсийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж байна. Боловсрол судлалын тодорхой чиглэлүүдээр олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн мэргэжлийн 300 гаруй сэтгүүл хэвлэгдэж байна. Боловсролын чанар үнэлгээ, боловсролын удирдлага, мэргэжлийн боловсрол, ёс суртахууны боловсрол зэрэг боловсролын бүхий л чиглэлээр улс орнуудын хамтын ажиллагааг судалгаа, аргазүйн чиглэлээр өрнүүлж, боловсролын хөгжлийн цаашдын чиг хандлагыг хамтын шийдлээр тодорхойлох зорилготой мэргэжлийн холбоодыг ажиллуулах хандлага өргөжиж байна.

Манайд 1990-ээд оноос өмнө боловсролын асуудлыг хүүхдийг сургаж хүмүүжүүлэх ухаан, сэтгэц судлалын хүрээнд, голдуу ЗХУ-ын эрдэмтдийн нийгмийн хүчин зүйлийн онолыг баримталж авч үздэг байв.Харин АБЯ-ны дэргэд 1990 онд байгуулагдсан Мэргэжлийн боловсролын аргазүй, судалгааны Төвийн эрдэмтэд Монгол улсад боловсрол судлалын шинжлэх ухааныг шинэ агуулга, аргазүйгээр хөгжүүлэхэд том хувь нэмэр оруулав. Боловсрол судлал гэдэг шинжлэх ухааны шинэ чиглэлийн тулгуур ухагдахуунуудыг манай оронд анх түрүүн эдгээр эрдэмтдийн нийтлүүлсэн бүтээлд хэрэглэсэн юм.Одоо манай оронд монголын боловсролыг Эртний үе, Буддын философийн үе, БНМАУ-ын үе, Шинэ Монгол Улсын боловсролын үе гэж 4 үе шатанд хувааж авч үзэж судлаж байна. Боловсрол судлалыг хүн судлал, сэтгэц судлал, боловсролын философи, боловсролын түүх, социологи, агуулга, аргазүй, үнэлгээ, эрхзүй, эдийн засаг, менежмент зэрэг 20 шахам суурь болон хавсарга ухаан бүхий шинжлэх ухааны нэг бие даасан салбар гэдгийг нийгэм хүлээн зөвшөөрлөө. Их, дээд сургуулиудад 1993 оноос боловсрол судлалыг бие даасан судлагдахууны хэмжээнд үзэж,мөн оноос боловсрол судлалаар эрдмийн зэрэг хамгаалуулж, энэ хугацаанд олон арван бүтээл гарлаа. Өнгөрсөн 20-иод жилд монголын боловсрол судлаач эрдэмтдийн нэгэн шинэ үе өсч бойжив.Зөвхөн 2011 оны 4-р сараас 2014 оны 5-р сарын хооронд 73 хүн боловсрол судлалын салбарт эрдмийн зэрэг хамгаалаад байна.

Дэлхийн олон улсад болж байгаа боловсролын шинэчлэлийг харахад хүүхдийг сургуульд бага наснаас сургаж, мэргэжлийн боловсролыг дунд боловсролын түвшинд оруулж ирж байна. Ингэснээрээ дээд боловсрол эзэмших насыг доошлуулж, нийгмийн идэвхтэй хөдөлмөр эрхлэх насыг уртасган, тэтгэврийн дараах насанд ч хүн идэвхтэй сурах бололцоог нэмэгдүүлэхийг зорьж байгаа байдал харагдаж байна. ЮНЕСКО-ийн 2011 оны мэдээнд 207 улс, орон хамрагдсаны 128-д нь бага боловсролыг хүүхдэд 6 жилийн сургалтаар, 107 улс, оронд ерөнхий суурь боловсролыг 9 жилийн, бүрэн дунд боловсролыг 12 жилийн сургалтаар эзэмшүүлж байгаа ба 2012 оны мэдээгээр 155 оронд хүүхдийг 3-6 насанд нь сургуульд суулгаж байна.Дэлхийн улс, орнууд 2030 он гэхэд боловсролыг төлбөргүй болгож, хүн амд насан туршид нь үйлчлэх боловсролын тогтолцоог төлөвшүүлэхээр зорьж бай­на. Хүүхэд, залуучуудын эх болон олон хэлний бо­ловсролд их ач холбогдол өгч, тэдний иргэний төлөв­шил, хөдөлмөрийн ур чад­варт илүү анхаарч байгаа байдал ажиглагдаж байна.

Монголынхоо боловс­ролыг гадаад орнуудынхтай харьцуулж үзэхэд манай улсад сургуулийн хичээлийн жилийн үргэлжлэх хугацаа, нэг хичээлд ногдох хугацаа бусад орнуудтай харьцуулахад богино, төв суурин газарт сургуулийн ачаалал, хичээлийн ээлж их тул сургууль дээр хүүхдийн хүмүүжлийн ажил явуулах боломж Япон, Хятад зэрэг орныхоос 2 дахин бага байна.Гадаад орнуудад орчны өөрчлөлтийг хурдан мэдэрч, хариу үйлдэл, шийдвэрээ оновчтой түргэн гаргадаг, гаргасан шийдвэрийнхээ хариуцлагыг хүлээх чадвартай, глобаль соёлын орчинд зохицон амьдрах иргэнийг төлөвшүүлэхэд боловсролыг чиглүүлж байхад манайд боловсролыг мэдлэгийн түвшинд эзэм­шүүлдэг, сүүлийн жилүүдэд хэрэгжүүлсэн боловсролын шинэчлэлд залуу үеийнхний хүмүүжил, төлөвшлийн асуудал орхигдсон гэж шүүмжлүүлж байна. Мэргэжлийн болон дээд боловсролын сургалт нь хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт, шаардлагаас хоцорсон, сургалт судалгааны нэгдэл алдагдсан байдалтай байна. Манай төгсөгчид мэргэжлийн чиглэлээрээ онолын бэлтгэлтэй ч практик ур чадвар дутагдалтай, мэргэжилтний ёсзүй, хариуцлагын мэдрэмж хангалтгүй гэж ажил олгогчдод гологдож байна. Мэргэжлийн боловсролыг ажиллах хүчний түр сургалтын хэмжээнд үзэх байдал газар авлаа. Төрөөс дээд боловсролын үүргийг зөвхөн ажиллах хүчин бэлтгэх эдийн засгийн функц талаас нь хардаг, дээд боловсролын байгууллагад болон магистр, докторын сургалтын агуулгад тавих шаардлага, стандарт тодорхойгүй хэвээр байна. Дээд боловсролын сургалтын байгууллагууд оюутны сургалтын төлбөрийн барьцаанд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Энэ бүхэн нь сүүлийн жилүүдийн судалгааны үр дүн, цаашид шийдвэрлэх асуудал болон тавигдаж байна.

Гурав. ЦААШИД ШИЙДВЭРЛЭХ АСУУДЛУУД

Ийнхүү боловсрол судлал Монгол улсад богино хугацаанд шинжлэх ухааны бие даасан чиглэл болж, хөл дээрээ зогссон чтүүнийг монголын нийгмийг шинэ зуунд төлөвшүүлэн хөгжүүлэх үндсэн зүтгүүр болсон боловсролын хөгжлийн онол, аргазүйн шинжлэх ухаан гэдэг утгаар нь өндөр дээд шатанд гарган хөгжүүлэх дараагийн их зорилт та бидний үеийнхэнд ногдож байна.

Монголын боловсролын хөгжил нь юуны түрүүнд өөрийн өнгө аястай хөгжлийн философитой байхаас эхэлнэ. Системийн хөгжлийн ерөнхий зураглалгүй явж ирсэн нь манай боловсролын эмзэг тал юм. Нийгмийн хөгжлийн төлөвлөлтгүй монголын нөхцөлд мэргэжлийн болон дээд боловсрол зохицуулалтгүй зах зээлийн эрэлтэд хөтлөгдсөөр, тогтвортой хөгжих боломжгүй байсаар байна. Өнөөдөр төрөлжсөн сургалттай ахлах сургуулиудыг байгуулах, энэ чиглэлээр баримтлах бодлогыг гаргах, системийг түүнд бэлтгэх асуудал тулгамдаж байна. Бусад орнуудад ерөнхий ба мэргэжлийн боловсролын залгамжийг ахлах сургуулийн агуулгаар хангаж, хөдөлмөрийн зах зээл дээр 9 жилийн (ахлах сургуулийн 3, бакалаврын 4, магистрын 2)мэргэжлийн бэлтгэлтэй хүн гаргаж байхад манай улсын 4 жилийн бакалаврын дипломтой хүн тэдэнтэй ажлын байрны төлөө өрсөлдөхөд хүрч байна. Бусадтай өрсөлдөх боловсролын зах зээлийг өөрийн хөрсөнд бий болгох нь энэ цаг үеийнхний үүрэг болоод байна.

Монголын боловсрол суд­лалын хөгжлийн зураглалыг гаргаж, судалгааны чиглэлийг нарийвчлахнь ойрын зорилт. Монгол хүн судлал, монгол хүний хөгжилд үзүүлэх нөлөөлөл, монголчуудын менталитетийнсудалгаанд суурилжмонголын хүүхэд, залуучуудын хөгжил болон сурах чадварыг судлан тогтоох, монголын боловсролын философийг томъёолох, монголын хүүхэд, насанд хүрэгчид, өндөр настнуудыг сургах технологио шинэчлэн боловсруулах явдал чухал юм. Судлаачдаа бэлтгэж мэргэшүүлэх, судалгааны дэвшилтэт аргазүй эзэмшүүлэх, мастер, доктор бэлтгэх сургалтын чанарыг эрс дээшлүүлэх, судалгаа, сургалтын нэгдэлийг хангах, гадаад орнуудтай хамтарсан судалгаа хийх, судалгааны ажлын шинжлэх ухааны түвшинг дээшлүүлэх асуудал бидний ойрын зорилт болж байна. Судалгаа, сургалтын нэгдмэл ажиллагааг шинжлэх ухаан, боловсролын салбарт хангах, ШУТ-ийн бодлого, төсөл, хөтөлбөр, судлаач бэлтгэлийн нэгдсэн бодлогыг уялдуулах нь одоо бүрдсэн шинжлэх ухааны нөөцийг үр ашигтай ашиглах зохистой арга зам мөн. Эдгээр зорилтыг шийдвэрлэж чадвал ойрын жилүүдэд монголын боловсрол судлалын чадавхибусадтай өрсөлдөх хэмжээнд хүрч хөгжих боломж бүрдэнэ.

Академич Н.БЭГЗ

Монголын үе үеийн хүү­хэд багачуудын дуулж, уншиж өссөн “Жигмэд, Тогмид хоёр”, “Норовын намтар” туульсын найраглал зэ­рэг гайхамшигт уран бүтээлүүдээрээ уншигч­дын дунд мөнхөрсөн МЗЭ-ийн болон Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт, яруу найрагч, хүүхдийн зохиолч Д.Содномдоржийн том охин С.Цэцэгмааг “Миний аав” булангийнхаа хойморт урилаа.

-Таны аавын шүлгийг нь бичсэн “Жигмэд, Тогмид хоёр” дууг дуулж өсөөгүй хүүхэд гэж үгүй. Том болсон хойноо ч хүүхдүүдтэйгээ мөн л дуулж сууна. Энэ дууг аав тань ямар учрал тохиолоор зохиож байсан юм бол оо?

-Аав анхны номоо 1956 онд “Гол дээр”, “Энх” гэсэн нэртэйгээр дан шүлгийн ном болгон гаргаж байсан гэдэг. Хоёр номоо гаргачихаад урам орсон залуу зохиолч жимсэнд явсан Жигмэд, Тогмид хоёрын бяцхан адал явдлаас сэдэвлэн хүний нүдэнд тусаж, сэтгэлд буухаар шүлэг бичсэн нь “Жигмэд, Тогмид хоёр” байсан юм. Хожим аавын энэ шүлгийг Хөдөлмөрийн баатар, эрдэмтэн, зохиолч Л.Түдэв “Энэ шүлэгт ямар нэгэн ёс суртахууны сургаал, номлол байхгүй. Гэвч бяцхан уншигчдаа өөрийн хэмжээнээс нь илүү сургамж өгдөг. Энэ шүлгийн бас нэг онцлог нь үйл явдалт чанартаа байна” хэмээн дурссан байдаг юм.

Шүлэг гарснаас хойш нэг их удалгүй аавын нутгийн хөгжмийн зохиолч Ц.Сүхбаатар аяыг нь хийсэн. Хэдийгээр энэхүү уран бүтээл нь дуу ч гэлээ тухайн үеийн хүүхэд багачуудын уран зохиолын баатар болж чадсан гэдэгт би итгэлтэй байдаг. Тиймээс ч хүүхдийн аман зохиолд амилсан ардын аман зохиолын Боролдой хүү, атгаалжин хар мангас зэрэг цөөхөн баатрууд дээр Жигмэд, Тогмид хоёр нэмэгдсэн гэж би боддог юм. Одоо хоёр жилийн дараа энэ дуу нь 60 нас хүрэх нь ээ.

-Таны аавын талаар ярихад шууд л сэтгэлд буух өөр нэг зохиол бол “Норовын намтар”. Энэ зохиолыг мөн л уншаагүй хүүхэд байхгүй биз ээ. Бидний үеийнхэн ч таны аавын зохиолын баатраар хичээлдээ шамддаггүй нэгнийгээ “Норовын намтар” гэж хочилдог байж билээ…

-Аав “Жигмэд, Тогмид хоёр” дуугаа бичсэнийхээ дараахан буюу 1957 онд “Норовын намтар”-аа бичжээ. Норов хүүгийн хичээл номондоо хайнга, нямбай бус байдлыг шоглон өгүүлж, өөрийнхөө дутагдлыг эцэст нь ойлгож байгаагаар дүрслэн үзүүлсэн бэсрэг найраглал нь тэр даруйдаа л сургуулийн сурах бичгүүдэд хэвлэгдсэн гэдэг. Түүнээс хойш 50 жил тэр байрандаа байж, сургуулийн багачуудад хүрсээр байсан юм. “Норовын намтар” гарснаас хойш үнэхээр л хүүхдүүд бие биенийгээ шоолдог байсан шүү. Хичээлдээ тааруу, нямбай бишийн дээр Норов нэртэй нэг хүүг ангийнхан нь чиний тухай биччихсэн байна гэж хэлээд уйлуулж байсан тохиолдол ч бий хэмээдэг юм. Ерөөс энэ бүхэн нь уг найраглалын хүүхдийн хүмүүжилд нөлөөлж, айж ичих мэдрэмжийг төрүүлж чадсанаараа туйлын ач холбогдолтой гэж хэлж болохоор санагддаг юм.

-Ерөөс таны аав эргээд хүүхэд болж байж зохиолоо бичсэн мэт санагддаг. Ер нь яагаад хүүхдийн зохиол бичих болсон юм бол?

-Миний аав Хэнтий аймгийн Мөрөн сумын хүн. Аав сумынхаа сургуулийг төгсөөд 1945 онд Улаанбаатар хотод ирж Аж үйлдвэрийн техникумд суралцан нарийн төмөр замчны мэргэжилтэй боллоо. Тэгээд нэг хэсэгтээ мэргэжлээрээ ажиллаж, станцын жижүүр, сумчнаар ажиллаж байв. Энэ үед нь Налайх, Хонхор дахь цэргийн ангийн цэргүүд аав руу ирж, охидод өгөх захиагаа бичүүлдэг байсан байгаа юм. Ингэхдээ бүр эхлэл, төгсгөлийг нь хэмээн “захиалан” бичүүлдэг байсан гэж байгаа. Энэ үед л аавын шүлэг бичих авьяас анзаарагдаж эхэлжээ.

Ингээд аав маань нэг хэсэг нийслэлд ойр зуурын ажил хийж байгаад нутаг буцаж, аймгийн клубт найруулагчаар ажиллажээ. Энэ үед харин урлагийн авьяас нь ил гарч, хэд хэдэн жүжигт тоглож, улаанбуланд болдог үдэшлэгүүдэд баяан хөгжим дарахаас гадна өөрөө их сайхан дуулдаг байсан гэнэ лээ. Тэгээд бас зав чөлөөгөөр нь өөрийн зохиосон шүлгээ уншиж, энд тэндхийн уулзалт ч хөтөлж байсан удаа бий гэдэг. Энэ үед хүмүүс алга ташин баяр хүргэхэд их урам ордог байж билээ хэмээн хожим бидэнд ярьж байсан.

1950-аад оны үед “Цэцэг”, “Дурлал”, “Аянчин” гэсэн гурван шүлэг нь аймгийн сонинд хэвлэгдэж ихэд урам орсон залуу найрагч 1951 онд “Солонго” дуугаа зохиосон нь олны дунд ихэд түгсэн дуу болж чадсан.

Ингээд л сурагчийн дэвтэр дүүрэн бичсэн шүлгээ бариад тухайн үед хийж байсан аймгийн номын худалдааны даргаасаа хэд хоногийн чөлөө аваад нийслэлийг зорьж. Тэгээд Зохиолчдын хороогоор орж тэр үед дарга байсан Ц.Дамдинсүрэн гуай дээр оржээ. Тэгэхэд нь Ц.Дамдинсүрэн гуай орлогч дарга Д.Сэнгээгээ дуудан “Шүлгийг нь үзээд, шийдэж өг” гэж гэнэ. Гэтэл Д.Сэнгээ гуай аймгийн сонинд хэвлэгдсэн, олонд түгсэн дууг нь “Чиний шүлэг дотор болсон шүлэг нэг ч алга. Чи ер нь бодож сэтгээгүй, санаанд орсон болгоноо тоочиж бичсэн байна. Шүлгийг маш их бодож, бүр толгойгоо өвдтөл бодож байж бичдэг юм. Хоёулаа ажиллаад үзье” гэж гэнэ. Хэдхэн хоногийн чөлөөтэй ирснээ аав хэлэхэд Д.Сэнгээ гуай шууд л утас цохиод зохицуулчихсан гэсэн. Ингээд л аав маань Д.Сэнгээ багшдаа шавилсан юм. Багш нь ааваар “Цэцэрлэгийн багачууд” шүлгийг нь уншуулаад, одоо харин чи өөрөө цэцэрлэгээр явж үзээд ир гэсэн байгаа юм.

-Тэгвэл энэ үеэс эхлэн хүүхдийн ертөнцөд “орсон” байх нь ээ?

-Тийм ээ. Аав маань ингэж л хүүхдийн гэх тодотголтой болсон юм. Д.Сэнгээ багшийнхаа хэлснээр хэд хэдэн цэцэрлэгээр орж үзэхэд урьд нь бичсэн шүлэг нь таамаг төдий зүйл байсан гэдэг. Тэгээд нөгөө шүлгээ дахин бичиж өгчээ. Багш нь дахиад бич гэж. Аав дахиад л бичив. “Болоогүй байна. Дахин зас. Сайн бод” гэсэн үгсийг хэдэнтээ сонссоны эцэст “Энх” шүлгээ бүтээсэн түүхтэй юм.

Үүний дараа Д.Сэнгээ багшаараа удирдуулан хүүхдэд зориулсан дараагийн бүтээлүүд болох “Цолмон хүүгийн цоохор даага”, “Гол дээр”, “Аз жаргалын эрэлд” зэрэг сор болсон бүтээлүүдээ туурвисан хүн дээ, миний аав.

-“Аз жаргалын эрэлд” гэдэг чинь хүүхдийн анхны дуурь бил үү?

-Тэгэлгүй яахав. Энэ дуурь 1961 онд Пеонерийн ордны тайзнаа 70 гаруй багш, сурагчийн хүч, авьяасаар бүтэж байсан юм. Дуурийн хөгжмийг “Жигмэд, Тогмид хоёр” дууны ая зохиогч Ц.Сүхбаатар бичиж, найруулагчаар нь пеонерийн ордын багш Н.Чүлтэмсүрэн, Н.Дарьсүрэн нар ажиллаж байжээ.

Энэ дуурь их сонин түүхтэй. Аав өөрийгөө их чамлаж байж бичсэн гэнэ лээ.

-Түүхийг товчхон сонирхуулаач?

-1960-аад оны үед Ардын гэгээрлийн орлогч сайд П.Хорлоо дараа жил нь болох Монголын пеонерийн байгууллагын 40 жилийн ойд зориулан хүүхдийн жүжиг бичих үүргийг тухайн үед “Долоодой хүү”, “Жаргалыг хүссэн Мөнхөө”, “Далан худалч” зэрэг хэд хэдэн жүжиг биччихсэн байсан Ч.Ойдов, манай аав хоёрт өгчээ. Аав ч өөрийгөө чамлаж, “Би ер нь чадахгүй байх аа” гэж хэлж үзсэн гэж байгаа. Гэтэл орлогч сайд аавд “Чи чадна, хүн эхлээд чадаж байж хийдэггүй юм” хэмээжээ. Ингээд аав маань хэд хоног бодсоны эцэст Боролдой хүү ээждээ болон хүмүүст мөнхийн усыг эрж хайж олоод урт наслуулж удаан жаргуулахаар алсын замд гарч байгааг өгүүлдэг зохиолоо бичсэн гэдэг. Бичиж дуусаад яаманд танилцуулахдаа аав өөрөө жүжгийнхээ дүрд тоглон, дуулж, бүжиглэж үзүүлжээ. Энэ бүхний эцэст орлогч сайдаас “Сайн бүтээл болжээ. Нийтэд хүргэе” гэсэн шагналын үгсийг сонссон гэдэг.

Дуурийг анх тоглоход одоогийн гавьяатууд болох Лхасүрэн, Отгон, Цээнямбуу, Ичинхорлоо нар хүүхэд ахуйдаа Хүүхдийн ордны тайзан дээр тоглож, урлагийн хүн болох анхны гараагаа эхэлсэн юм.

Аавын дуурийг тухайн үеийн утга зохиол судлаачид хүүхдийн аялгуут жүжиг, аялгуут цомнол, дуулалт жүжиг гэх мэт янз бүрээр нэрлэсэн байдаг ч “Монголын хүүхдийн анхны бүтээл” хэмээн номзүйн бүтээлүүдэд тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг юм. Тэр ч утгаараа судлаач, доктор Д.Оюунбадрах “Д.Содномдорж “Аз жаргалын эрэлчин” дуурийн цомнолоороо шинэ үеийн хүүхдийн утга зохиолд шинэ төрлийн эхлэл хийсэн хүн” хэмээсэн нь бий.

Түүнээс хойш аав маань “Чин хүсэл” хөгжимт жүжиг, “Маргад эрдэнэ” хүүхэлдэйн жүжиг, “Орхон түшээ гүн” дуурь зэрэг жүжгийн төрөл, “Цэцэгт нугын эрвээхэй”, “Учран золгохын ерөөл” зэрэг дууны шүлэг, “Барилгачин Баяраа”, “Төмөр гутал”, “Дэвтрийн ар дахь Дэндэв” зэрэг олон арван зохиол бичиж байсан хүн дээ. Ерөөс миний аав Монголын орчин үеийн хүүхдийн утга зохиолыг үндэслэгчдийн нэг байсан билээ.

-Таны аав дэлгэцийн уран бүтээл хийж байсан уу?

-“Улаан дарцаг” кино бол миний аавын дэлгэцийн бүтээл л дээ. Уг киног Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Х.Дамдин гуай найруулж, 1971 онд Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойгоор үзэгчдэдээ хүргэж байсан гэдэг. Уг нь уран бүтээлчид хамтран “Улаан туг” нэртэй хоёрдугаар ангийг нь хийхээр төлөвлөж байсан ч хийж чадаагүй юм билээ.

-Таны аавын найзууд ямар хүмүүс байсан бэ. Р.Чойном найрагчтай их ойр байсан гэж сонссон. Тэр үнэн үү?

-Тэд бол нэг нутгийн хүмүүс. Аймгийн номын дэлгүүрт хамт ажилладаг байсан гэнэ лээ. Р.Чойном гуай орос номын тасагт нь ажилладаг байсан бол аав монгол номын тасагт худалдагч хийж байжээ. Хожим аав Р.Чойном гуайг Улаанбаатарт дагуулан ирж их утга зохиол руу алхахад нь нөлөөлсөн гэж Р.Чойном гуайн ээж нэгэн сонинд ярилцлага өгөхдөө дурсан ярьсан байна лээ.

Аав Р.Чойном гуай хоёрын сайхан нөхөрлөдөг байсны нэг нотолгоо нь Р.Чойном гуай аавд зориулан их олон зураг, шүлэг бичсэн байдгаас харагддаг юм.

Түүнчлэн Монгол Улсын төрийн шагналт, хөдөлмөрийн баатар Л.Түдэв, Төрийн шагналт зохиолч Д.Гармаа, зохиолч Ж.Дашдондог, Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт Д.Давааням, Д.Сосорбарам, Ш.Энхбаяр, Л.Ожгоош, С.Бодоош зэрэг нэр цуутай олон найрагчтай найзалж, нөхөрлөж явсан даа.

Түүгээр ч зогсохгүй гадаадын олон зохиолчид аавын бүтээлийг орчуулан хүүхэд багачууддаа хүргэснийг би бахархан ярих дуртай байдаг юм. Аавын “Шуурган дундуур” өгүүллэг казах хэлээр гарсан бол “Норовын намтар” найраглал Өмнөд Монголд, мөн хэд хэдэн шүлэг нь болгар, чех, буриад хэлээр орчуулагдаж байсан юм. Мөн захидал бичин нөхөрлөдөг байсан оросын алдарт зохиолчид ч бий. К.И.Чуковский, Агния Барто, С.Михалков, Лев Ошанин гэх мэт дурдаад байвал олон нэр хөвөрнө.

-Аавын тань овог Дамдинцоо гэж таны эмээгийн нэр гэсэн бил үү?

-Аав 1928 онд З.Наваанлувсан гэдэг айлын ганц хүү болон мэндэлсэн юм. Дөрвөн настай байхад нь өвөө маань Улаанбаатар явсан байдаг. Нийслэл рүү явсан үе нь 1932 он. Лам хүн учраас их хэлмэгдүүлэлтээс зугтсан хэрэг. Тэр цагаас хойш сураг тасарсан гэдэг. Тиймээс эмээ хүүгээ Дамдинцоо гэж өөрөөрөө овоглосон гэнэ лээ.

-Аав, ээж хоёр тань хэзээ гэр бүл болсон бэ?

-Миний ээж ааваас 10 насаар дүү л дээ. Ээж маань Б.Баасан гэж тухайн үеийн циркийн жүжигчин хүн байлаа. Гэхдээ аавтай ханилснаас хойш мэргэжлээ бүр мөсөн орхиж, гэрийн эзэгтэй, халамжит ээж болсон юм. Миний дээр нэг ах байх байсан ч хүн болж чадаагүй гэдэг. Түүнээс хойш аав, ээж хоёр маань хоёр охин, хоёр хүүтэй болсон нь өдгөө өнөр олуулаа болжээ.

-Аав тань хүүхдийн зо­хиолч учир хүүхдүүдтэйгээ их ойр байсан уу?

-Бид бүр заримдаа аавыг найз шигээ л боддог, тоглодог байлаа. Ямартаа л зарим хүмүүс ээжийг маань таван хүүхэдтэй хэмээн шоглодог байж билээ. Аав яг л жаахан хүүхэд шиг тоглодог болохоор тэр л дээ. Гэрт зочид ирэхээр бид концерт тоглоно оо. Аав зарлагч, хөгжимчин, дуучин гээд л гол дүрд нь тоглоно. Ирсэн зочид маань ч алга ташилт харамгүй хайрлана.

Хүүхэд насны нэг сайхан дурсамж сэтгэлээс гардаггүй юм. Аав нэг удаа бид дөрөвт цаас, харандаа өгөөд “Хүссэн зүйлээ зураарай, хамгийн гоё зурсанд нь шагнал өгнө” гэнэ. Бид чадлынхаа хэрээр зурсан ч дөрвүүлээ нэгдүгээр байр эзэлсэн. Гэхдээ бид тухайн үед “Дөрвөн сайхан зураг” шүлгийн гол баатар болж байсан гэдгээ яахин мэдэх билээ дээ.

Аав маань “Хүүхэд бол том болохын хүсэлтэй байдаг. Гэтэл хүүхдийн зохиолч бол бага болохын хүсэлтэй байдаг. Хоёр тэс өөр энэ хүслийн нэг нь биелж, нөгөө нь биелдэггүй ч хүүхдийн зохиолч бол юуны түрүүнд, бичсэн зохиолоороо, санаа сэтгэлээрээ, ааш араншингаараа, их мөрөөдлөөрөө ямагт хүүхэд шиг байдаг” гэж нэгэн гар бичмэлдээ дурдсан байдаг юм. Мөн “Хүүхдийн зохиолчийн номыг амтархан уншиж байх шиг өндөр шагнал, уншихгүй байх шиг хатуу шийтгэл байхгүй” хэмээн хэлсэн нь ч бий.

-Та өөрөө ямар ажил эрхэлдэг вэ?

-Миний аав Хүүхдийн төв номын сангийн захирал байсан учир аавынхаа үйл хэрэг, айл үйлсийг нь үргэлжлүүлж, хүүхдийг номтой нөхөрлүүлэх, зохиолч, ном, хүүхэд гурвыг холбох зорилгоор “Сод номун” төв төрийн бус байгууллагыг байгуулан, явуулын номын сан ажиллуулж байна. Анх 2004 онд гэрээсээ 300 ном авчирч, номын сангаа байгуулж байлаа. Тэр үеэс эхлэн хүүхдийн зохиолчидтой хамтарч, сангаа арвижуулан өдгөө зөөврийн номын сангаа ажиллуулж байгаа. Монгол гэрт байрлах энэхүү номын сан маань хөдөөд бол нийслэлийн захын хорооллын хүүхэд багачуудыг ном уншуулах эрхэм зорилготой ажилладаг юм.

Т.ГЭРЭЛМАА

Эм судлалын хүрээлэнгийн эрдэмтдийн бүтээсэн бөөр хамгаалах “Нефромон” бэлдмэл ОХУ-ын худалдаанд гарч эхэлсэн. Энэ талаар “Монос” группийн ерөнхийлөгч, төрийн шагналт, эмзүйн ухааны доктор, профессор Л.Хүрэлбаатараас тодрууллаа.

-ОХУ бол өөрөө эм бэлдмэлийн том зах зээлтэй, үйлдвэрлэгчтэй орон. Гэтэл яагаад Монголын эмийг сонирхох болов?

-Оросын эмийн зах зээл дээр байгаа эмүүдийг судалж үзсэн л дээ. Хамгийн их борлогдож байгаа нь Германы “Канефрон” гэх эм бэлдмэл юм байна. Тэр бэлдмэлээс манай “Нефромон” эмчилгээний идэвхиэрээ дутахгүй юм байна гэж үзсэн. Ингээд бид Оросын “Фармамед” компанитай хамтарч ажиллахаар болж цаашид дахиад өөр төрлийн эм бэлдмэл гаргахаар төлөвлөгөө гаргачихаад байна.

Германы “Канефрон” бэлдмэл нь манай “Нефромон”-той төстэй. Харьцуулаад үзэхэд манай эм түүнээс дутахгүй гэдэг амбийцтай, зоригтой төлөвлөгөө гаргаад байна.

-Тэгэхээр Орост бөөрний өвчнийг анагаах чиглэлийн эмүүдийг Германы “Канефрон” эм одоогоор тэргүүлж байгаа байх нь?

-Тэргүүлэх зэргийн эм нь болчихоод байна. Тэр эмтэй нь бид өрсөлдөнө гэж үзээд зорилго тавьчихсан байгаа. Бусад эмүүдийг нь өрсөлдөгч гэж үзэхгүй байгаа. Учир нь үйлдлээрээ манай эм илүү сайн. Германы эмнээc дутахгүй, бусдаас нь илүү гэж үзэж байгаа болохоор бид “Фармамед” компанитай хамтраад “Нефромон” бэлдмэлээ Орост үйлдвэрлэж байгаа.

-Аль хотод нь?

-Санкт-Петербург хотноо.

-“Нефромон” эм Монголын зах зээл дээр гараад хэдэн жил болж байгаа юм бэ?

-Дотоодын зах зээл дээр гараад 13 жил болж байгаа бүтээгдэхүүн. ОХУ-д анхны жилдээ гарч байна. Тус улсад “Нефромон плюс” гэсэн нэрээр гарч байгаа. Монголын зах зээл дээр гарсан нь спиртэн хандтай. Спиртэн ханд нь спиртэнд харшилтай хүмүүс уухад түвэгтэй, гаж нөлөөтэй байдаг. Мөн хүүхдэд өгөх боломжгүй. Тийм болохоор бид Орост сироп хэлбэрээр гаргаж байгаа. Уг бэлдмэлийг бид сироп хэлбэрээр гаргаж авах гэж олон жил ноцолдсон. Спиртээр хандалж авсан хандаа өтгөрүүлэхээр цавуу шиг хатуурчихаад хуурайшуулах юм уу, сироп хийх боломж байхгүй байсан. Тэгээд бид сүүлийн үеийн тусгай органик уусгагч олж авсан. Тэр уусгагчаараа хамгийн сүүлийн үеийн хандлагч аппаратан дээр бэлдмэлээ хийсэн. Монголд байхгүй багаж л даа. Тийм болохоор Орост үйлдвэрлэж байгаа. Технологио бид зуун хувь өөрсдөө үйлдвэрлэчихээд маркетингаа оросуудтай хамтарч хийж байна.

-Орос хүмүүс энэ эмийг уугаад хэдэн сар болж байна вэ?

-Дөнгөж эхэлж байна. Гэхдээ урьдчилаад клиник туршилтаа хийчихсэн. Тэр туршилт нь үр дүнтэй болсон болохоор оросууд хамтарч ажиллая гэж санал тавьсан.

-“Нефромон”-ы гол найрлагад юу орсон бэ?

-Зөвхөн Монголын говьд ургадаг, өөр улсад бараг байдаггүй тийм ургамлаар хийсэн.

-Энэ бэлдмэлийг бөөрний ямар өвчлөлийн үед уудаг юм бэ?

-Ерөнхийдөө бөөрний үрэвслийн олон төрлийн өвчин байдаг. Бөөрний үрэвсэлт өвчний үед бөөрний эд эсүүд үхэждэг. Энэ бэлдмэл нь тэр үхэжсэн эд эсүүдийг шинээр нөхөн төлжих үйл ажиллагааг идэвхижүүлдэг. Бөөр нь хүний биед байгаа хорт бодисыг шүүж гадагшлуулдаг. Тэр үйл ажиллагааг нь нэлээд дэмжиж өгдөг бэлдмэл.

-Аливаа улс гаднаас эм бэлдмэл авахдаа нарийн шалгалт, хяналт тавьдаг. Та бүхэн нэлээд олон шалгуур давсан байх?

-Тэгсэн л дээ. ОХУ-д энэ бүтээгдэхүүнээ бүртгүүлэх гэж, тэнд эмчилгээнд хэрэглэхийг зөвшөөрүүлэхийн тулд таван жил орчим зарцуулсан. Монголд олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн буюу олон улсын лицензтэй лаборатори байдаггүй болохоор бидний хийсэн бүх туршилтыг Санкт-Петербургт дахиж хийсэн. Тэрэнд хоёр жил хэртэй хугацаа зарцуулсан. Бүх нарийн туршилтуудыг даваад “За одоо боллоо” гэхээр хүн дээр туршилт хийдэг. Тэр клиник туршилтыг нь амжилттай давсан.

Манай “МОНОС” гэдэг нэр чинь “Монгол оюун санаа” гэсэн үгсийн товчлол. Монгол оюун санааг олон улсад зөвшөөрүүлэх нь бидний гол зорилго. Бид оюуны өмчийн хувьд үүнийгээ патентлуулсан. Тэр патентын дагуу “Фармамед” компанид үйлдвэрлэж байгаа гэсэн үг. Өөрөө хэлбэл бид тэнд үйлдвэрлэхэд нь технологийн хувьд зөвлөгөө, түүхий эдээ өгч бүхий л талаар хамтарч ажиллаж байна. Хэтийн төлөвлөгөөгөө хүртэл хамтарч гаргасан байгаа.

ОХУ, Беларус, Казахстаны хооронд “ОХУ-д бүртгэгдсэн эм бэлдмэлийг Беларус, Казахстан улсад зарж болно” гэсэн гэрээ байдаг. Ингэхээр гурван улсад бүтээгдэхүүнээ зэрэг борлуулах боломж нээгдэж байгаа юм.

-“Нефромон”-ыг монголчууд хэр хэрэглэдэг юм бэ?

-Монголчууд хэрэглэдэг. Гэхдээ спиртийн харшилтай хүмүүс хэрэглэхэд хэцүү. 50 градусын спиртэнд хандалсан учраас харшилгүй хүн уухад ч хатуу. Тийм болохоор хүүхдэд өгөх боломжгүй. Тийм учраас бид эм бэлдмэлийг шинэ хэлбэрээр Орост бүтээгээд байна. Эмийн хэлбэр нь өөрчлөгдсөн болохоор материалаа дахиж бүрдүүлээд Монголд бүртгүүлж, зөвшөөрөл авна. Шинэ хэлбэрт нь эмчилгээний идэвхи нь илүү сайжирсан гэх мэт давуу талууд байгаа.

-Монголчууд өөрсдийн бүтээсэн эм бэлдмэлээ гадаад улс оронд албан ёсоор гаргаж байгаа анхны тохиолдол нь энэ болж байна уу?

-Бид “Нефромон”, “Салимон” хоёроо л Орост бүртгүүлчихье гэж хөөцөөлдөөд байсан юм. Ямартай ч эхлээд “Нефромон” маань бүртгэгдчихлээ. Манай гоо сайхны бүтээгдэхүүнүүд болох “Биомон” ОХУ, Герман, Хятад, Шри Ланка руу бага хэмжээтэй гардаг. Эмний хувьд анхных болж байна.

Монголчуудын хувьд “Панкипсин” эмээ гаргаж байсан. Гэхдээ тусламжийн журмаар. Чернобылийн дэлбэрэлт болсны дараа шархтай хүмүүст тусламж болгож явуулж байсан юм билээ. Энэ эм чинь төрийн шагнал авсан бэлдмэл шүү дээ, “МОНЭНЗИМ” компанийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн. “Панкипсин” тусламжийн журмаар гарч байсан бол тухайн улсдаа албан ёсоор бүртгэгдээд худалдаанд нь гарч байгаа анхны тохиолдол нь “Нефромон” эм болж байна.

Д.САРУУЛ

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дэд дарга Н.Номтойбаяртай ярилцлаа.

–Монгол Улсын 28 дахь Ерөнхий сайд томилогдлоо. Танай бүлгийн гишүүд Ерөнхий сайдыг томилох чуулганд яагаад оролцсонгүй вэ?

-Монгол Улсын 28 дахь Ерөнхий сайдаар Чимэдийн Сайханбилэг томилогдлоо. Юуны өмнө цаашдынх нь ажилд амжилт хүсье. Шинээр томилогдсон Ерөнхий сайдад анхааруулж хэлэх хэд хэдэн зүйл байна. УИХ-ын 76 гишүүний 42 нь түүнийг дэмжлээ. Харин чуулганд суусан, суугаагүй нийлээд 34 гишүүн дэмжсэнгүй. Манай бүлэг зарчмын асуудлуудыг хөндөн тавьсан. Чуулганы хуралдаанд суугаагүй болон эсрэг санал өгсөн хүмүүс МАН-ын бүлгийн зарчмын саналыг дэмжсэн гэж ойлгож байна. УИХ-д 39-өөр олонх болдог. 39 дээр гурван хүн л нэмэгдэж кноп дарснаар Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайдаар сонгогдсон. Энэ нь өөрт нь нэгийг бодогдуулах болов уу. Хууль журмын дагуу УИХ-аас нэгэнт шийдвэр гарсан. Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг өөрийг нь дэмжээгүй хүмүүсийн итгэлийг хичээл зүтгэлээр олж авах ганц арга зам үлдлээ. Үүнийг онцолж хэлэх болсон шалтгаан нь гэвэл Засгийн газрын цаашдын үйл ажиллагаа Их хурлаас шууд хамааралтай. Өмнөх Шинэчлэлийн Засгийн газар хуулийг үл хүндэтгэж, улс төрийн хийрхэлд хэт автаж үүнээсээ болж огцорсон. Арга барилаа өөрчлөхгүй,парламентат төрт ёсыг дээдлэхгүй, цөөнхөд хүндэтгэлтэй хандахгүй, ямар нэгэн байдлаар шахаж хавчдаг өмнөх хийрхлээ үргэлжлүүлэх юм бол олон хавар нэгэндээ гэдэг шиг ирэх хаврын чуулганаар асуудал давтагдах л болно. Ерөнхий сайдаас хамгийн түрүүн ажил хэрэгч шийдэмгий байдлыг нийгэм шаардаж байна. Хямрал нүүрлэсэн гэдгийг МАН-ын бүлгийн хурал дээр хэлж байсан бол Ерөнхий сайд болсныхоо дараа шинэ Ерөнхий сайд маань чуулганы нэгдсэн хуралдаан дээр хүлээн зөвшөөрлөө. Энэ нь ажилдаа ажил хэрэгч байдлаар хандах эхлэл юм болов уу гэж санагдсан. Нийгэм, эдийн засаг дахь тоон үзүүлэлтүүдийг нэн тэргүүнд харах ёстой. Ажилгүйдлийн түвшин ямар байна. Ядуурал хэр газар авсан, гадаад валютын үлдэгдэл цэвэр нөөц гэх зэрэг бүхий л тоон үзүүлэлтийг үнэнээр нь хэд байгааг мэдэх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл энэ статистик үзүүлэлтүүдээ тодорхой болгоод Их хурал, Засгийн газар, цөөнх ч гэсэн байр сууриа нэгтгэх хэрэгтэй. Тэгж байж тоон үзүүлэлт дээр суурилсан бодит эдийн засгаа аврах бодлогыг боловсруулна. Бодлогынхоо хүрээнд зорилго, зарчим, төлөвлөлт, гарах арга замаа зөв олох юм. Тоон үзүүлэлт буруу байвал бодлого, шийдвэр, хөрөнгө оруулалт дээр алддаг. Шинэ Ерөнхий сайд үгэндээ, БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин айлчлалын үеэрээ амласан нэг тэрбум ам.долларыг зээлж авах тухай хэлнэ лээ. Хятад улс Монголтой бараг 5000 км орчим хил залгаа. Манайх шиг Хятадтай хил залгаа бусад улс орон Хятадаас зээл аваад төлж чадалгүй газар нутгаа төлбөрт нь алдаж байсныг бодох хэрэгтэй. Тэгж үндэсний болон эдийн засгийн аюулгүй байдлаа үл харгалзан хөнгөн хандаж болохгүй л дээ. Харин төр засаг нь шууд өөрөө биш төсөл хэрэгжүүлэгч үндэсний компаниудаа Хятадаас ч юмуу өөр улс орноос зээл авахад нь араас нь дэмжлэг үзүүлж ажиллах нь ухаалаг алхам. Гэх мэт хэлсэн үгэнд нь дэмжих, дэмжихгүй олон зүйл байна лээ.

–Гадныхан гэхээсээ илүү дотоодын хөрөнгө оруулагчдаа дэмжих хэрэгтэй гэдгийг та өмнө нь хэлж байсан даа?

-Манайхан гадаад, гадаад гэж ярих болсон. Гадныхан яахав ээ манайд хөрөнгө оруулж байгаад байдал бишдээд ирвэл нэг л өдөр нүүрээ буруулаад явчихна. Гадны хөрөнгө оруулагчид манай улсыг ашиглаад авдрыг нь хаяад л явна. Эцсийн бүлэгт энэ улсыг хэдэн нөгөө адлагдаад байдаг үндэсний компаниуд л аварна. Ерөнхий сайд цаашид дотоодын хөрөнгө оруулагчдаа хэрхэн дэмжих нь онцгой анхаарал татаж байна. Үндэснийхээ хэдэн компанийг дэмжээд явбал яаж ч аргаа барсан Монголоо үнсэнд хаясан шалз шиг орхиод явчихгүй нь маргашгүй үнэн. Нөр их хөдөлмөрийн цаана асар их эх оронч үзэл хөшүүрэг болж байдаг юм шүү. Өнөөдөр үндэсний хэдэн компани л ажлын байраар ард иргэдийн амьдралын баталгааг хангаж байна. Гадныхан хөрөнгөө татахад Монголын эдийн за­саг элгээрээ хэвтэж бай­гааг харлаа. Одоо дотоодын үйлдвэрлэгчдээ дэмжиж энэ байдлаас гарч эдийн засгийн тусгаар тогт­^­нолоо бэхжүүлмээр байна. Гэхдээ нарийн мэргэжил, өндөр шинжлэх ухаан техник технологи, их хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардагдсан төсөл хөтөлбөрүүд дээр эрсдэлээ багасгах, хуваалцах үүднээс гадныхантай зайлшгүй хамтрах шаардлага байдаг. Хэтрүүлэн туйлширч л болохгүй.

–Танай бүлгийнхэн чуул­ганд орж санал хураалтад оролцоогүй нь цаашид Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрыг дэмжиж ажиллахгүй гэдэг байр суурийг илэрхийлэв үү гэж харагдаад байна?

-МАН-ын бүлгээс улс төрийн хувьд зарчмын асуудал л тавьсан. Үүнийгээ илэрхийлэн чуулганы нэгдсэн хуралдаанд ороогүй. Олонхийг илэрхийлэх 39 дээр нэмэх нь гурван гишүүн намайг дэмжиж Ерөнхий сайд болгосон шүү гэдгийг Ерөнхий сайд маань өглөө болгон бодож байх ёстой. Цаашид дэмжихгүй гэж хэт туйлширч болохгүй л дээ. Зөвхөн АН-ын Ерөнхий сайд гэж байдаггүй. Монгол Улсын Ерөнхий сайд гэж байдаг. Зөвийг нь дэмжиж, бурууг нь гацааж ажиллана.

–Сүүлийн үед “түгжил­дэх” гэдэг үг моодонд орж байна. Ардын намынхан аливаа ажлыг түгждэг гэдгийн нэг нотолгоо нь чуулганы хуралдаанд ороогүй явдал болов уу?

-Эрх баригчдын зүгээс бодлогын хүрээнд буруу, хууль эрхзүйн хүрээнд хууль зөрчсөн үйл ажиллагаа явуулах боломжийг бид нээж болохгүй, таны хэлж байгаа агуулгаар бол таслан зогсооно. Гэхдээ түгжилдэнэ гэдгийг “Тунгалаг тамир” кино дээр гардаг шиг Түгжилийн үйлдлээр ойлговол санал огт нийлэхгүй.Өнөөдөр ус агаар мэт хэрэгтэй байгаа улс орноо хөгжүүлэх оновчтой бодлого, хуулиа дээдлэх, төрийн ажилд ес зүй, зарчимтай хандах зэрэгт хяналт тавих, хариуцлага нэхэж ажиллах үүргийг бид хүлээсэн. Энэ нь 2012 оны сонгуулийн үр дүнгээр ард түмний хийсэн сонголт байхгүй юу. 2012 онд АН-ыг илүү дэмжсэн нь биднийг цөөнх бай, сөрөг хүчин бай, алдаа дутагдлаа зас, биднээс итгэл сонголтыг эргүүлэн авахын тулд сайн ажилла гэсэн сонголтыг хийсэн. Бид энэ хүрээндээ ажиллах ёстой. Түүнээс биш төрийн ажилд шунахайн сэдлээр түгжилдээд байгаа юм биш. Төрийн ажилд бид хувийн, намын эрх ашгийн үүднээс асуудалд хандаагүй. Ч.Сайханбилэг сайдыг манай намын бүлгийн хаалттай хуралдаан дээр орж ирэхэд би байр сууриа илэрхийлсэн.

–Ямар байр суурь илэрхийлсэн юм бэ?

-Зарчим талаасаа буруу байна. Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга гэдэг чин компаниар яривал тамгын дарга, спортоор бол холбон тоглогч гэсэн үг. Засгийн газрынхаа яамдыг нэгтгэж нэг алхаагаар урагш алхах холбоос үүргийг хэрэг эрхлэх газар хүлээдэг. Үнэндээ яам­дын хамтын ажиллагаа ямар байсан бэ. Маш муу байсан. Багаар ажиллаж чадаагүй. Энэ нь Ч.Сайханбилэгийн чадамжийн үнэлгээ. Өнөөгийн хямралтай үед ажлаа мэдэх, өмнөх Засгийн газрын алдааг мэддэг хүн үргэлжлүүлээд явах нь магадгүй зөв байхыг үгүйсгэхгүй гэдгийг ч өөрт нь хэлсэн. Одоо Ерөнхий сайд цаг алдах ямар ч эрхгүй болчихсон байна. Хугацаа алдах бүртээ бид хямралыг даамжруулж байгаа юм. Нэгэнт ийм шийдвэр гарсан юм чинь зүтгэх л хэрэгтэй. Хямралаас гарах гарцыг тодорхойлж хөгжлийг бодитоор бий болгоход хөндлөнгөөс сайн хяналт тавьж, хариуцлага нэхэж, ташуур өгч ажиллавал үр дүн гарна. Аливаа зүйл хяналтгүй явбал буруу тийшээ хэлтийдэг.

–Шинэ Ерөнхий сайд намуудын бүлэгт хамтарч ажиллах хүсэлт хүргүүлэх байх. Танай бүлгийн гишүүд хамтарна, хамтрахгүй гээд хоёр хуваагдсан гэж дуулсан…

-Засагт орно, орохгүй гэсэн яриа гарч л байна. Өнөөдөр нийгэм, эдийн засагт ямар нөхцөл байдал үүссэнийг анхааралтай харж, бодит үнэлэлт дүгнэлт өгөх нь юун түрүүнд чухал. Засгийн газарт хамтрах эсэх талаар долоо хэмжиж нэг огтлох зарчмаар олон өнцгөөс харж байж шийднэ. Дараа нь харгалзаж үзэх олон өнцгөө эрэмблэнэ.

Ямартаа ч нийгэм, эдийн засагт бодит үнэлэлт дүгнэлт өгөх. Энэ нь гарах арга замыг зааж өгнө.Тэр нь засаглалын ямар хэлбэр тогтолцоотой байж хэрхэн даван туулахыг хэлээд өгнө.Хэрэв энэ нь хамтраад явахаас өөр арга зам заахгүй бол МАН-ын хувьд зарчим болон үүрэг хариуцлагын хооронд шийдвэр гаргах шаардлага тулгарна. 2012 оны сонгуулиар сонгуулийн насны нэг сая сонгогчийн 450 мянга гаруй сонгогч МАН-д санал өгсөн. Энэ нь сонгогчдын 40 гаруй хувь нь та нар эрх барь, та нарт итгэж байна гэж биднийг сонгосон. Үүнийг бид бодож үзэх ёстой. Бас ачааны хүндийг үүрч, хариуцлага хүлээж ажиллах ёстой УИХ-д суудалтай намууд энэ асуудалд хэрхэн хандаж байгаа вэ гэдгийг хараад бүр гайхаад сууж байна.

–Юуг гайхаж байна гэж?

-Шинэчлэлийн Засгийн газар хангалтгүй ажиллаж огцорсны шалтгаан нь хамтарч байсан МАХН-тай салшгүй холбоотой. Засгийн газрыг бүрдүүлж байсан МАХН-ынхан эх орны өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлагыг зөвхөн хэн нэгнээ сайд байлгаж санхүүгийн болон томилгооны эрх мэдэлтэй байх гэсэн хоноцын нүдээр харж байсан нь Шинэчлэлийн Засгийн газар огцорсны томоохон шалтгаан. Үнэндээ МАХН-ынхан асуудлыг “морь хардаг” газрынхаа хэмжээнд хараад байгаа юм. Бас болоогүй үүнийг ч дотроосоо эсэргүүцэж зарчим ярьсан ганц нэгнийгээ дарга цэрэггүй нийлж боорлоно. Манай намын Удирдах зөвлөлөөс Ч.Сайханбилэгийг дэмжихгүй гээд шийдвэр гарсан тэр орой МАХН-ынхан нийлж хөөрцөглөж архи уун бид засагтаа үлдэх нь хэмээн тэмдэглэж байх жишээтэй. Энэ хүмүүс ард түмэн гэж чарладаг ч тэдний эрх ашгийг нэн тэргүүнд тавьж тэдний төлөө хамтраад ажилласануу. Тэдэнд даргынх нь эрх чөлөө, албан тушаал, эрх мэдэл л чухал, өөр юу ч чухал биш. Тэр орой МАХН-ын нэг гишүүн над руу нэлээд халамцуухан залгаж л байна лээ. Юундаа ч баярладаг юм, ямар гавьяа байгуулсан гээд баярлаад байгаа юм. Харин ч энэ хүмүүс зарчим хариуцлага гээчийг мэддэг юм бол хамтарч байсан засаг нь унасанд ухамсартай хандах хэрэгтэй. Бадарчны нэг онигоо байдаг даа. Хөдөө явж байгаад нэг айлд ороод гуйж гуйж хоол унд идэж уусныхаа дараа гэрийн эзэгтэйд “Түрүүн унтаж хэвтэнэ” гээд байсан уу үгүй юу гэдэг шиг Ардчилсан намдийм л асуудал тавиад байна. Ардын намтай хамтрахгүй, засагт зөвхөн МАХН-тай хамтарна гэх тулгалтыг тэр гэрээндээ нэмж тусгах гээд байна гэсэн. Бадарчин баярлах болоогүй ээ гээд хэлчихье.

Өөр нэг хөндөх асуудал гэвэл хяналт хаана байх юм. Энэ Засгийн газар өмнөх засаг шиг давхар дээлтнүүдээр бүрдвэл Ардын нам сөрөг хүчин хэвээр үлдэнэ. Засаг нь засаг шиг байж мэргэжлийн Засгийн газрыг бүрдүүлье. Үндсэн чиг үүргийн дөрвөн яам, Ерөнхий сайд нь давхар дээлтэй байж болно. Тэгвэл Их хурал бүхэлдээ Засгийн газартаа хяналт тавьж чадна.Ардчилсан нам хамтаръя гэвэл бид саналыг нь нухацтай авч үзэх ёстой. Бага хурлаараа шийднэ.

Э.ЭНХБОЛД

Нүүрсний талаарх нэ­гэн сонирхолтой судал­гааг “Монголын геологич” сэтгүүлээс олж үзсэндээ ихэд олзуурхан, судалгааг хийсэн эрдэмтэнтэй уул­заж хөөрөлдөхсөн гэж бодож явсаар МУИС-ийн Шинжлэх Ухааны Сур­гуулийн Геологи, гео­физикийн тэнхимийн багш, дэд профессор, док­тор Б.Эрдэнэцогттой сая­хан уулзаж ярилцлаа.

–Нүүрсийг ямар ямар салбарт голчлон хэрэг­лэ­дэг вэ?

-Нүүрсийг хэрэглээгээр нь эрчим хүчний болон кок­сийн нүүрс гэсэн үндсэн хоёр бүлэгт хуваана. Коксийн (кокс­жих) нүүрс дэлхийн зах зээл дээр өндөр үнэтэй, эрэлт ихтэй байдаг. Нүүрсний чанар өөр өөр байх тул за­рим ордын нүүрс илүү сайн коксжино, зарим нь арай муу коксжино. Томоохон коксийн үйлдвэрүүд дунджаар 5-6, хамгийн дээд тал нь арав га­руй өөр ордуудын нүүрсийг хольж, холимог бэлдээд түү­нийгээ коксжуулж, сайн ча­нарын кокс үйлдвэрлэдэг. Ин­гэснээр өндөр үнэтэй сайн чанарын коксжих нүүрсийг хэмнэж, чанар муутай, үнэ багатай нүүрс ашиглах бо­ломжтой болно.

–Та Тавантолгой ордын нүүрсний холимог бэлдсэн судалгааны ажлынхаа та­лаар яриад байна уу?

-Тийм. Энэ судалгааг өн­гөрсөн хавар хийсэн. Нүүрс­ний ордын газрын гадаргууд ойрхон хэсэг нь хөрсний ус­наас болоод исэлдэн, ча­нар нь муудсан байдаг. Ийм нүүр­сийг эрчим хүчний нүүрс байдлаар ашиглах боломж­той боловч, ихэнхидээ бор­луулж чаддаггүй тул хая­хаас өөр аргагүй болдог. Ма­най нүүрсний бараг бүх уурхайнууд исэлдсэн нүүр­сээ борлуулж чадахгүй байгаа тул овоолго болгоод орхиж байна. Тавантолгой ор­дын зөвхөн Цанхийн хэсэгт исэлд­сэн нүүрсний хэмжээ 69 сая тонн байдаг. Энэ исэлдсэн нүүрс ирээдүйд хаягдал болж магадгүй байгаа тул өөр ордын сайн чанарын нүүрс­тэй холивол чанар нь дээшлэх эсэхийг, хэрэв ча­нар нь дээшилж байвал га­даад зах зээлд борлуулж болох эсэхийг судалсан.

Судалгаагаар Тавантол­гойн исэлдсэн нүүрсийг Овоо­тын нүүрстэй холиход, уг холимогийн чанар одоо Та­ван­толгойн урагшаа гарган худалдаж байгаа нүүрснийх­тэй ойролцоо болж байгаа нь тогтоогдсон. Мөн уг холи­могоос гарган авч болох кок­сын чанар нь ч боломжийн төвшинд байхаар байна. Уг холимогийг Хятад болон Азийн зах зээлд борлуулах бү­рэн боломжтой.

Ингэж коксжих чанар нь дээшлэхэд Овоотын нүүрс нөлөөлж байгаа юм. Овоотын нүүрс нь маш өндөр хөөлттэй коксждог нүүрс. Гэхдээ хар үгээр хэлэхэд хэт хөөдөг тул кокс нь бутрамтгай, хэв­рэг байдаг муу талтай. Ийм нүүрсийг муу хөөдөг нүүрс­тэй хольж, холимог бэл­дэн, кокс үйлдвэрлэхэд ашиг­ладаг. Өөрөөр хэлбэл, Овоо­тийн нүүрс шиг нүүрсийг зөв­хөн донор нүүрс болгон, холимогт багахан хэмжээгээр ашигладаг гэсэн үг. Түү­нээс гадна Тавантолгой болон Овоот ордууд нь кокс­жих нүүрсний нөөцийн хэмжээ­гээрээ Монголд эхний хоёрт орох ордууд шүү дээ.

–Овоотын нүүрсийг заа­вал муу нүүрстэй холих ёстой гэсэн үг үү?

-Ер нь томоохон коксийн үйлдвэрүүд олон ордын нүүр­сийг хооронд нь хольж, хо­лимог бэлдээд түүний­гээ коксжуулдаг. Орд болго­ны нүүрс өөрийн гэсэн өвөр­мөц шинжтэй. Нөгөө та­лаас маш сайн чанарын кокс­жих нүүрсний нөөц нийт нүүрсний нөөцтэй харь­цуу­лахад маш бага хэмжээтэй байдаг. Тиймээс өндөр үнээр зарагддаг. Харин муу коксждог нүүрс үнэ багатай, олдоц ихтэй. Кок­сийн үйлдвэрүүд олон ордын нүүрсийг хольж кокс­жуулдаг нь нэг талаас үнэ багатай олдоц ихтэй нүүрсийг ашиглаж, зардлаа бууруулахыг зорьдогтой хол­боо­той. Нөгөө талаас гангийн үйлдвэрүүд өөрийн гэсэн технологитой тул түүнд нь яг тохирох кокс үйлдвэрлэх шаардлагатай болдог. Тех­но­­логид нь таарсан кок­сийг гарган авахын тулд олон ордын нүүрсийг холих хэрэг­тэй болдог юм.

Мэдээж дуртай орд бол­го­ны нүүрсийг хооронд нь хо­льж болохгүй. Хувирлын зэ­рэг гэх мэт олон шинж ча­нар нь ойролцоо нүүрсийг хольж коксжуулна. Жишээ нь, Ба­гануурын нүүрсийг Таван­тол­гойн нүүрстэй холиод кокс гарган авч болохгүй.

–Хоёр нүүрсээ хольж хам­­гийн ойрын зах зээл бол­­сон Хятад руу гаргаж үз­­сэн туршлага бидэнд бий юу?

-“Эрдэнэс Тавантолгой”, “Энержи Ресурс” компаниуд өөрийн олборлож буй ордын өөр өөр давхраасуудын нүүр­сийг хольж, борлуулах та­лаар төлөвлөж буй ажлууд бай­гаа юм шиг байна лээ. Амьд­ралд хэрэгжүүлсэн эсэ­хийг нь сайн мэдэхгүй байна. Тавантолгой, Овоот хоёр ор­дын нүүрсийг холих та­­лаар бол ажил хийгдээгүй байх.

Манай нүүрс экспортолж буй компаниуд нүүрсний холи­мог бэлдэх талаар анхаарч, судлах хэрэгтэй болов уу гэж боддог. Тийм ч учраас энэ судалгааг хий­сэн юм. Уг нь холимог бэлдээд экспортолбол, ма­най компаниудад эдийн зас­гийн хувьд нэлээдгүй ашиг авчирна. Яагаад гэвэл олборлож буй ордын хамгийн сайн чанартай хэсгийг нь олборлоод борлуулчихдаг. Гэ­тэлчанар арай муутай хэ­сэг нь борлуулах зах зээлгүйн ул­маас үлдчих гээд байна. Сайн, муу хоёрыг хооронд нь холиход дундаж холимог гарч, борлуулагдахгүй байгаа нөөц эргэлтэнд орно.

–Дээр дурдсан Таван­тол­гойн нүүрсийг Овоотын нүүрстэй холиход ямар хэм­жээний зардал, ямар хэм­жээний ашиг олох тоо­цоо гарсан бэ?

-Тойм тооцоог “Прожект майнинг” компанийн Баасан­пүрэв гэж залуу хийсэн юм. Гэхдээ тэр тооцоог бараг жи­лийн өмнө хийсэн, түүнээс хойш нүүрсний үнэ нэлээн өөрчлөгдсөн тул дахиж тод­руулах шаардлагатай. Тухайн үеийн тооцоогоор бол, жилд 10 сая тонн холимог бэлдэн, борлуулна гэж үзэхэд хөрөнгө оруулалтаа нэг жилийн дотор нөхөхөөр байсан.

–Үүнийг хэрэгжүүлэхэд юу саад болж байна?

-Нүүрсний холимог бэлдэх бол дэлхийд шинэ зүйл биш, харин Монголд бол шинэ зүйл болоод байна. Гэхдээ ма­най зарим компаниуд эх­ний алхмуудыг хийгдээд эхэл­­сэн гэж бодож байгаа. Удах­гүй бодит ажил болох байх гэж найдаж байна.

Холимог бэлдэх нь зөвхөн Тавантолгойн хувьд чухал гэж бодож болохгүй юм. Нүүрс олборлож, экпортолж бай­гаа бүх уурхайн хувьд энэ зайлшгүй анхаарах ёстой зүйл. Цаашид Монголын аль аль ордуудын нүүрсийг, эс­вэл ямар ордуудын аль аль давх­раасуудыг хэр хэм­жээ­гээр хольж болох вэ гэд­гийг судлах шаардлагатай. Тавантолгойн хувьд бол эр­чим хүчний нүүрсийг нь дан ганц Овоот гэлтгүй бу­сад ордын нүүрстэй, мөн Таван­толгой ордын өөрийнх нь давх­раасуудтай нь хольж, кокс­­жуулах судалгааг хийх хэрэгтэй.

–Ярилцсанд баярлалаа.

Д.ТөВ